ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਅਤੇ ਵ੍ਵਿਵ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿਚ
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿਕ ਨਾਵਲ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ, ਵਿਚਾਰਦਿਆਂ
- ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬੱਲ
 

ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਸਾਡੀ ਪਿਆਰੀ ਭੈਣ ਵਧਾਈ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਹਸੀ ਤਲ੍ਵਾ ਜਾਂ ਐਨਕੁਐਰੀ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਪੰਜਾਬੀ ਭ੍ਵਾ ‘ਚ ਆਖਰ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਮਾਣਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ਅਜੀਜ ਨੂੰ ਫਖਰ ਨਾਲ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋੱ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
4-5 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡ ਰਹਿਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਕਰਮਜੀਤ ਬਾਈ ਜੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। 29 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਸਾਰ ਮੈੱ ਆਪਣੇ ਅਜੀਂ ਧਰਮਜੀਤ ਕੋਲੋੱ ਕਰਮਜੀਤ ਵਲੋੱ ਉਸਦੀ ਈਮੇਲ ਤੇ ਭੇਜੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵਕਤ ਨਾਵਲ ਦਾ ਪਾਠ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਨੂੰ ਜਿਸ ਭਾਵਪੂਰਤ ਅਤੇ ੍ਵਿੱਦਤ ਭਰੇ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਰੂਹ ਨ੍ਵਿਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ‘ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ‘ ਦਾ ਕੁੰਚਨ ਇ੍ਵਨਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਸਫਰ ਵਿਚ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਦਮ-ਕਦਮ ਤੇ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਹਾਦਸੇ ਅਜਿਹੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਚਲੇ ਆਉੱਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨ ਕਿਸੇ ਤਕੜੀ ਦਹ੍ਵਿਤ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਉੱਦਾ ਅਤੇ ਨਿਕਲਦਾ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਮਜੀਤ ਦਾ ਅਪਣੱਤ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਆਦ੍ਵੇ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਨਾਵਲ ਮਾਨਵੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਬਾਰੇ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਂਰੂਰ ਹੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦੱਸੇ ਜਾਣ। ਸੋ ਇਹ ਜੋ ਮੈੱ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਿਆਰੇ ਅਂੀਂ ਧਰਮਜੀਤ, ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਅਤੇ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈ ਦਿਨ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗਾ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਹਿਣਾ ਸੀ- ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਉਪਰਤ ਤੁਰਤ ਬਾਅਦ ਮਨ ਅੰਦਰ ਸਵਾਲ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਭਲਾ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਚਹੁਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਗਗਨ ਨਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਾਥੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਉਮਰ ਦੀ ਹਰ ਕੁੜੀ ਦੇ ਖੁਆਬਾਂ ਦਾ ੍ਵਹਿਂਾਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਵੇਕ੍ਵ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਕੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਉਸਦੀ ਮਾਤਾ ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਦੀ ਹੌੱਅ ਨੂੰ ਹੀ ਪੰਕਚਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਣਮਤੇ ਬਾਪ ਦੇ ਗਰੂਰ ਤੇ ਸੱਟ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਬਲ ਕਿ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦੀ ਦੀ ਰਾਹ ਵੱਲ ਵੀ ਧੱਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਕਲਾਤਮਿਕ ਹਨ; ਉਹ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋੱ ਕਿ ਗਗਨ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਕਤਈ ਮਨਜੂਰ ਨਹੀੱ ਹਨ। ਬਲਬੀਰ ਘਰੋੱ ਭੱਜਦੀ ਹੈ; ਵਾਰ-ਵਾਰ ਧੋਖੇ ਖਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਿਰੜ ਜਾਂ ਧੁੰਨ ਨੂੰ ਨਹੀੱ ਛੱਡਦੀ। ਉਹ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਛੂਹ ਲੈੱਦੀ ਹੈ; ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨ ਚਿਤਰਕਾਰ ਵਜੋੱ ਆਪਣਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨਵਾ ਲੈੱਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਕੀ ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਰੱਜ ਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਂਿਲ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਵਾਲ ਮਨ ਅੰਦਰ ਨਿਰੰਤਰ ਉਭਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੋ ਹੀ ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ਅਤੇ ਅਜੀਜ ਦੋਸਤ ਨਰਿੰਦਰ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਯਾਦ ਇਕ ਵਾਰ ਨਹੀੱ ਬਲ ਕਿ ਹਂਾਰ ਵਾਰ ਆਉੱਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਉੱਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਸਦਕਾ ਨਾਵਲ ਦੀ ਚਰਚਾ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ- ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ‘ਆਦ੍ਵੇ‘ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦੇਣੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਕ ਟੇਢਾ ਸਵਾਲ ਉਸ ਨੇ ਜਰੂਰ ਪਾ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਨੁੰ ਅਜਿਹੇ ਪੰਗਿਆਂ ‘ਚ ਪੈਣ ਦੀ ਐਡੀ ਵੀ ਭਲਾ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਚੰਗਾ ਨਹੀੱ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਂੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਕਰਦੀ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਭੱਜ ਨੱਠ ਕਰਕੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ। ਬਲਬੀਰ ਪਰੀਆਂ ਵਰਗੀ ਸੁੰਦਰ ਸੀ; ਪੁੱਜ ਕੇ ਸੁਚੱਜੀ ਸੀ। ਹੰਸਾਂ ਵਰਗੇ ਦੋ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੋ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਇਕ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ‘ਚ ਜਾ ਕੇ ਡਾਕਟਰੀ ਪਾਸ ਕਰਦਾ, ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਨਿਊਂੀਲੈੱਡ ਤੋੱ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਲੈ ਲੈਣੀ ਸੀ। ਰਿਟਾਇਰਮੈੱਟ ਪਿੱਛੋੱ ਮਹਿਲਾਂ ਵਰਗਾ ਘਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਵੇਰੇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ੍ਵਾਮ ਨੂੰ ਸੌਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਰਹਿਰਾਸ ਸਾਹਿਬ ਪਾਠ ਕਰਕੇ ਕਿਹੜੀ ਘੱਟ ਤਸੱਲੀ ਹੋਇਆ ਕਰਨੀ ਸੀ।
ਨਰਿੰਦਰ ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਭਾਵੀ ਸਵਾਲ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦਾ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਸਾਲ 2007 ‘ਚ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲੇ 5-6 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ‘ਲੋਲਿਤਾ‘ ‘ਲੇਡੀ ਚੈਟਰਲੀਜ ਲਵਰ‘ ਅਤੇ ‘ ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਚਿੱਤਰ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ‘ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ‘ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ੍ਵਾਮ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਨ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੇ ‘ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਹੁਸੀਨ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਜਾਦੂਈ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਵਾਲੀ ਡਾਢੀ ਵੇਗਮਤੀ ਨਾਇਕਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਨਰਿੰਦਰ ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਹਿਬੂਬ ਵਰੋਸਕੀ ਦੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਅੱਗੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਕੀਤੀ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਉਸ ਵਚਿੱਤਰ ਗਾਥਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਭਿਆਨਕ ਤਰਾਸਦਿਕ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਿੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਰਿੰਦਰ ਦਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅੰਨਾ ਵਰਗੀ ਸੁਘੜ ਔਰਤ ਨੇ ਬੜੀ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਤ ਪਦਵੀ ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸੰਤ ਸੁਭਾਅ ਪਤੀ ਕਾਊੱਟ ਕਾਰੇਨੀਨ- ਅਤੇ ਸਿਰੋਜ ਵਰਗੇ ਆਪਣੇ ਸੋਨੇ ਵਰਗੇ ਮਸੂਮ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਛਾਲ ਕਿਉੱ ਤੇ ਕਿਵੇੱ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹੋੱ ਪਕੜ ਕੇ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾਸੇਹ ਕਿਉੱ ਨਾ ਟੱਕਰਿਆ। ਨਾਵਲ ਮੇਰਾ ਵੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਨਹੀੱ ਸਗੋੱ ਦੋ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਲ ਕਿ ਪਿਛਲੇ 40 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋੱ ਮੈੱ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਯਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਹੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜੂਨੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ, ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ‘ਜੰਗ ਤੇ ਅਮਨ‘ ਜਾਂ ‘ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਨਹੀੱ ਪੜ੍ਹੇ। ਉਹ ਸਖ੍ਵ ਸਿਰੇ ਦਾ ਬਦਕਿਸਮਤ ਸੀ। ਨਰਿੰਦਰ ਖਹਿੜੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਜਵਾਬ ਕੋਈ ਸੁਝ ਔੜ੍ਹ ਨਹੀੱ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਰ ਕੇ ਮੈੱ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋੱ ਵਧ ਕੇ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਜੂਬੇ ਤਾਂ ਬਥੇਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋੱ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦਾ ਬਦਲ ਭਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਨਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਮੈੱ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਵਰਗਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਅਚੰਭਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਜਲਵਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨ ਵਰਗੀ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਟਾਲਸਟਾਏ ਅੰਨਾ ਕੋਲੋੱ ਉਹ ਕੌਤਿਕ ਨਾ ਕਰਵਾਉੱਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਮੇਰਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰ ਹਰੇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਂ ਸਿਰਜਨਾਤਮਿਕ ਲਿਖਾਰੀ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਨਸਾਨੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਭਾਂਤ-ਸਭਾਂਤੇ ਜਂਬਿਆਂ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਨੂੰ ਆ੍ਵਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਹੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਕੀਤੀ ਹੈ। ‘ਮਹਾਂਭਾਰਤ‘ ਅਤੇ ‘ਰਮਾਇਣ‘ ਜਾਂ ‘ਇਲੀਅਡ‘ ਅਤੇ ‘ਉਡੀਸੀ‘ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵੀ ਇਸ ਤੋੱ ਬਾਹਰ ਨਹੀੱ ਹਨ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਂਿਕਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੀ ਵਚਿੱਤਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਵਚਿੱਤਰ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੀ ਸਿਖਰ ਉਸ ਸਮੇੱ ਆਉੱਦੀ ਹੈ ਜਦੋੱ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰ੍ਵਿਨ ਦੇ ਖੁਦ ਵੀਰ ਕਰਨ ਅੱਗੇ ਪਾਂਡੋਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਜਾਂ ਕੁੰਤੀ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦਾ ਰਹੱਸ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੇਹੇ ੍ਵਾਨਾਮਤੇ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਬਗੈਰ ਇਕ ਲਫਂ ਵੀ ਮੂੰਹੋੱ ਬੋਲਿਆ ਉਹ ਯੋਧਾ ਦਰਯੋਧਨ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਤੋੱ ਵੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੁਰਯੋਧਨ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਜਿਸ ਕੋਡ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ ਉਸ ਵਿਚ ਰੱਬ ਛੱਡ ਕੇ ਰੱਬ ਦਾ ਪਿਓ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇ ਕਰਨ ਵਰਗੀ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀੱ ਹੈ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਨਾ 516 ਉਪਰ ਜਦੋੱ ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਅਜੀਜ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮੁਖਾਤਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ- ‘ਮੈਨੂੰ ...ਬੱਚਾ... ਦੇ ਦੇ... ਸਾਹਿਬੰ ਪਲੀਂ ੰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਚਾਹਤ ਜਾਗੀ ਹੈ। ਮੈੱ ਤੇਰਾ ਬੀਜ ਆਪਣੀ ਕੁੱਖ ‘ਚ ਪੁੰਗਰਦੇ ਅਤੇ ਫੈਲਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ‘ ਵਾਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਜਦੋੱ ਮੈੱ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਾਊੱਟ ਵਰੋਸੰਕੀ ਜਾਂ ਅੰਨਾ ਵਰਗੀਆਂ ਤਾਕਤਵਰ ਸਖ੍ਵੀਅਤਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਿਲਣ ਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀਆਂ ਨਂਰਾਂ ਤੋੱ ਡੰਗੇ ਜਾਣ ਦੇ ਪਲ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਅਹਿਸਾਸ ਤਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਕ੍ਰ੍ਵਿਨ ਭਗਵਾਨ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ‘ਸੰਵਾਦ‘ ਵਾਲੀਆਂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨ ਕਥਾ ਦੇ ਅਦਭੁਤ ਦ੍ਰ੍ਵਿ ਦੀਆਂ ੍ਵਾਨਾਂ ਵੀ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉਭਰੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਡੀ.ਐਚ. ਲਾਰੰਸ ਦਾ ਹਰ ਨਾਵਲ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ‘ਲੇਡੀ ਚੈਟਰਲੀਜ ਲਵਰ‘ ਵਿਚ ਜਿਸ ੍ਵਿਦਤ ਅਤੇ ਭ੍ਵਾ ਦੇ ਜਿਸ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਤੋੱ ਬਾਹਰੇ ਸਬੰਧਾਂ ਵਾਲੀ ਇਸ ਕਥਾ ਵਿਚ ਲਾਰੰਸ ਦੋਵਾਂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀ ਕਾਮ ਕਰੀੜਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਜਾਦੂਮਈ ਬਿਆਨ ਬੰਦੇ ਦੀ ਰੂਹ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਮਾਇਆ‘ ਵਿਚ ਜਿਸ ਸੰਜਮ ਅਤੇ ‘ਰੀਝ‘ ਨਾਲ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਦੇ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਐਸਪੀਰੀਐੱਸ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਸੀਨ ਵੀ ਹੈ। ੍ਵੁਕਰ ਹੈ ਸਾਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ੁਂਬਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਆਖਰ ਇਨਸਾਨੀ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇਸ ਸਭ ਤੋੱ ਸੋਹਣੇ ਕੇੱਦਰੀ ਅਯਾਮ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਉਤਨੇ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ੍ਵਬਦਾਂ ਵਿਚ ਚਿਤਰਨ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਜਂਬਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਕਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਗੱਲ ਜੇ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਹੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਯੂਰੀਪੀਡਸ ਦੇ ‘ਫੀਦਰਾ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਬਾਰੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕਿ ਫੀਦਰਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਬੇਵਫਾਈ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੋ ਮਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਜਦੋੱ ਗਲਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਭਿਆਨਕ ਕਾਰੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਭਲਾ ਦਰ੍ਵਕ ਉਸਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕਿਉੱ ਨਹੀੱ ਵੇਖਦੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਐਮਲੀ ਬਰੌੱਟੇ ਦੇ ੍ਵਾਹਕਾਰ ‘ਵੂਦਰਿੰਗ ਹਾਈਟਸ‘ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ‘ਵੂਦਰਿੰਗ ਹਾਈਟਸ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਕੈਥੀ ਹੈੱਥਕਲਿੱਫ ਪ੍ਰਤੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਕਾਲਿੰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸੇ ੍ਵਿਦਤ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਬੀਰ ਪੇੱਟਿੰਗ ਦੀ ਕਲਾ ਰਾਹੀੱ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ। ਐਮਲੀ ਬਰੌੱਟੇ ਨੇ ਸਾਲ 1847 ‘ਚ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਸੀ ਅਤੇ 1848 ‘ਚ, ਜਦੋੱ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਮਰੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ 30 ਸਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਨਾਇਕਾ ਕੈਥੀ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਰਨ੍ਵਾਅ ਵਲੋੱ ਤਰਸ ਕਰਕੇ ਘਰ ਲੈ ਆਂਦੇ ਗਏ ਹੈਥਕਲਿੱਫ ਨਾਂ ਦੇ ਅਨਾਥ, ਕਾਲੇ ਕਲੂਟੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਅਤਿਅੰਤ ਭਿਆਨਕ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜਜਬੇ ਵਿਚ ਬੱਝ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀਵਸ ਵਿਆਹ ‘ਵੂਦਰਿੰਗ ਹਾਈਟਸ‘ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ‘ਥਰ੍ਵੈਕਰੋਸ ਗਰੇੱਜ‘ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਵਿਚਲੇ ਲਿੰਟਨ ਨਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਕਰਾਉਣਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਮਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲਿੰਟਨ ਵੀ ਕੈਥੀ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਕੈਥੀ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਹੱਦ ਸਤਿਕਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੈਥੀ ਹੈ ਕਿ ਹੈਥਕਲਿੱਫ ਵਰਗੇ ਕਾਲੇ ਭੂਤ ਦੀ ਯਾਦ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀੱ ਛੱਡਦੀ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਜਜਬਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਦਾ ਖੌਅ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋੱ ਕੈਥੀ ਦੀ ਜਾਨ ਤਾਂ ਜਾਂਦੀ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ - ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਅੱਗ ਦਾ ੍ਵਿਕਾਰ ਦੋਵੇੱ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਉਮਰ ਭਰ ਚੇਤੇ ਆਉੱਦਿਆਂ ਹੀ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕੱਚੀਆਂ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆਉੱਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੇਰੇ ਖਾਤਰ ਕੈਥੀ ਵੀ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਭੈਣ ਹੀ ਸੀ ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਐਮਲੀ ਬਰੌੱਟੋ ਨੇ ਮੂਲੋੱ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਕੈਥੀ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਮਨ ਅੰਦਰ ਸਾਡੇ ਇਸ ਮਹਾਂਕਾਵਿਕ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ‘ਰੂਹਾਨੀ ਭਾਈ‘ ਵਿਨਸੈੱਟ ਵਾਨਗੌਗ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਣੀ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। 1850-55 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਹਾਲੈੱਡ ਦੇ ਜੁੰਕਰੇ ਨਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੁਰੇਡੇ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਚਿਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਂਿੰਦਗੀ ਭਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਕਲਾ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਕੇਵਲ 34 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਭੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦਿਆਂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਜਿਸ ਜਜਬੇ ਅਤੇ ੍ਵਿਦਤ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ - ਇਰਵਿੰਗ ਸਟੋਨ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਸਾਲ 1934 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਲਸਟ ਫਾਰ ਲਾਈਫ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਉਤਾਰ ਕੇ ਵਾਨਗੌਗ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅੱਗੇ ਹਮ੍ਵੇਾ ਹਮ੍ਵੇਾ ਲਈ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਦੇ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਬਲਬੀਰ ਵਲੋੱ ਆਪਣੇ ਤੋੱ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਆਪ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਮਿੱਤਰ ਸਪੱਰ੍ਵ ਦੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਨਾਲ ਪਹਿਲੇ ਤੁਆਰਫ ਤੇ ਬੜੀ ਹੀ ਅਪੱਣਤ ਨਾਲ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚੁੰਮਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਜਾਦੂਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਂਿਕਰ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵ੍ਵਿਾਲ ਕਥਾਨਕ ਉਪਰ ਹੀ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 123 ਉਪਰ ਇਸ ਹੁਸੀਨ ਇਤਫਾਕ ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਇੰਝ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ:
‘ਬਿੱਲੀ ਸਪਰ੍ਵ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਬਾਅਦ ਸਪੀ ਨੇ ਜਦਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਲਾਡਲਾ ਵੀਰ ਹੈ ਤਾਂ ਬਿੱਲੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਿਆਂ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਚੁੰਮੀ ਲੈ ਲਈ ਸੀ।‘
--- “ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਕ ਦਮ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਉਸ ਦੇ ਚੁੰਮਣ ਦੇ ਸੇਕ ਨਾਲ ਹੁਣ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਭਖ ਉਠੀਆਂ ਸਨ।‘
ਤੇ ਫਿਰ ਪੰਨਾ 518 ਉਪਰ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੂਖਮ ਲਈ ਜਦੋੱ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ
“ਤੂੰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈੱ?‘
“ਬਹੁਤ ... ਬੇਹੱਦ ... ਬੇਇੰਤਹਾ ... ਉਦੋੱ ਤੋੱ ਹੀ ਜਦੋੱ ਤੂੰ ਅਜੇ ਬੱਚਾ ਸੀ ਮੈੱ ਤੇਰੇ ਬਰਥ ਡੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈੱ ਤੇਰੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਚੁੰਮਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।‘
ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਅਤੇ ਤਾਬਿੰਦਾ ਰਾਣੀ ਖੇਤ ਕਲਾ ਮੇਲੇ ਤੇ ਜਦੋੱ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 457 ਉਪਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਗਾਇਨ ਜਿਸ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਇਥੇ ਫਿਰ ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਧੁਰ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਏ ਹੋਏ ਉਸੇ ਚੁੰਮਣ ਦੇ ਰਹੱਸ ਦਾ ਂਿਕਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਵਲੀ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇਗਾ:
“ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਕੂਲੇ ਜਿਹੇ ਸਪੱਰ੍ਵ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਨੂੰ ਚੌੱਕਾ ਕੇ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇੱ ਕਿਸ ਚੀਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਕੋਮਲਤਾ ਨਾਲ ਛੂਹਿਆ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਤੋੱ ਇਕ ਨੰਨ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਫੁੱਲ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ੍ਹ ਤੇ ਉਸੇ ਥਾਂ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਚੁੰਮਣ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸਦਾ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।‘
ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਹ ਪੰਨਾ ਜਦੋੱ ਮੈੱ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਤਾਜਗੀ ਤੇ ਰ੍ਵਕ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਹੁਣ ਇਹ ਤਾਂ ਦੱਸਣਾ ਮ੍ਵੁਕਲ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉੱ ਪਰ ਇਸੇ ਪਰਥਾਏ ਮੈਨੂੰ ਵਾਨਗੌਗ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਗ੍ਵੁੇਲ ਨਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਵੇਸਵਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ੍ਵਿਦਤਮਈ ਪਿਆਰ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਇਂਹਾਰ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ ਆ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਗ੍ਵੇਲ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਕੁੜੀ ਹੈ। ਵਾਨਗੌਗ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਦਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ 5 ਫਰੈੱਕ ਨਹੀੱ ਜੁੜਦੇ ਅਤੇ ਉਹ ਕਈ ਦਿਨ ਉਸ ਦੇ ਕੋਠੇ ਉਪਰ ਨਹੀੱ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਅਖੀਰ ਜਦੋੱ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਵੇਲ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਵੇਲ ਬੜੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਲੈ ਜੇ 5 ਫਰੈੱਕ ਨਹੀੱ ਹਨ ਤਾਂ ਕੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੰਨ ਦੇ ਦੇਵੀੱ। ਕੰਨ ਤੇਰੇ ਮੈਨੂੰ ਡਾਢੇ ਸੋਹਣੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।‘
ਵਾਨਗੌਗ ਗ੍ਵੇਲ ਨਾਲ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਰਤ ਕੇ ਉਹ ਉਸਤਰੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਕੰਨ ਜੜੋੱ ਕੱਢ ਕੇ ਕਾਗਜ ਵਿਚ ਲਪੇਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੌਗਾਤ ਵਜੋੱ ਗ੍ਵੇਲ ਨੂੰ ਜਾ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਜਿਸ ਚੁੰਮਣ ਦਾ ਂਿਕਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਹ ‘ਪਵਿੱਤਰ ਮਸੂਮੀਅਤ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਂਿਕਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਵੁੇਲ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਵਾਨਗੌਗ ਦੇ ਜੈਸਚਰ ਦੇ ਮਸੂਮੀਅਤ ਵੀ ਉਸੇ ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੁੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਵਾਨਗੌਗ ਨੂੰ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਉਸੇ ਚੀਜ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਭਟਕਣਾ ਸਾਡੇ ਨਾਵਲ ਨਾਇਕਾ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਨਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਕਰਕੇ ਕਾਲਜ ਅਧਿਆਪਕਾ ਦੇ ਰੋਲ ਵਿਚ ਚਿਣੇ ਜਾਣ ਦੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਵਾਨਗੌਗ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਸਾਂਝ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋੱ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੁੱਦਤ ਪਹਿਲਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜਰਮਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹਰਮਨ ਹੈੱਸ ਦੇ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉਭਰ ਆਉਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਅਹਿਮ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤਨੀਆਂ ਕੁ ਐਡ੍ਵੀਨਾਂ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਹਰਮਨ ਹੈੱਸ ਨੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਜੈਕਟ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ੍ਵਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸੰਜਮੀ ੍ਵੈਲੀ ਵਿਚ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਵਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਯਾਮਾਂ ਉਪਰ ਵੀ ਨਂਰ ਮਾਰ ਲਈ ਜਾਵੇ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਹਿਲੂ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਰ੍ਵਿਤਾ, ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਤਾਬਿੰਦਾ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੋ ‘ਕਵਿਤਾਵਾਂ‘ ਦੀ ਲੱਭਤ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਰਮੌਟ ਹੱਟ ਵਾਲੇ ਪੜਾਅ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਮੈਕਲੋਡਗੰਜ ਵਿਖੇ ਐਲੈਕਸ ਬੋਹਿਮ ਉਰਫ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਤੇ ਬੜੇ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਤੁਆਰਫ ਦੀ ਵ੍ਵ੍ਵਿੇ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਬਹੁਪ੍ਰਤੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਪਰਤ ਉਪਰ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਦੀ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਿਖੇਗਾ ਵੀ ਜਰੂਰ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਅਜਿਹਾ ਏਜੰਡਾ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਐਲੇਕਸ ਬੋਹਿਮ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਉਘਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ। ਅਧੁਨਿਕ ਫਿਜਿਕਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤਕੜਾ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਣ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਨਵੀੱ ਦ੍ਵਾ ਦੇਣ ਖਾਤਰ ਇੰਡੀਅਨ ਮਿਸਟੀਸਿਜਮ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੁਧਇਂਮ, ਹਿੰਦੂਇਂਮ ਅਤੇ ਤਾਓਇਂਮ ਦੀ ਸਟੱਡੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਕਲੌਡਗੰਜ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 455 ਉਪਰ ਮਾਇਆ ਦੀ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਢਲੀ ਗੁਫਤਗੂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
“ਮੈੱ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਉਸ ਸੂਖਮ ਰ੍ਵਿਤੇ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਟਕਦਾ ਆਖਰ ਇਥੇ ਆ ਪੁੱਜਾ, ਜਿਥੇ ਸਚਮੁਚ ਹੀ ਕਣ-ਕਣ ਵਿਚ ਰਹੱਸ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਨੋਖੀ ੍ਵਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ --- ।‘
ਕੀ ਸੱਚਮੁਚ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ੍ਵਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਗਈ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਜਿਸ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਵਿਚ ਤੁਸੀੱ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਗਾਹ ਕੇ ਇਥੇ ਪੁੱਜੇ ਸੀ। ਮਾਇਆ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੁਝ ਪਲ ਖਾਮ੍ਵੋ ਰਹਿ ਕੇ ਬੋਲੇ ਇਹ ੍ਵਾਂਤੀ, ਅਨੰਦ, ਭਟਕਣ ਤੇ ਟਿਕਾਅ ਸਭ ਕੁਝ ਦਰਅਸਲ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਉਤੇ ਡਿਪੈੱਡ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਦੇਣੀ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈੱ ਸਕੂਨ ਵਿਚ ਹਾਂ ਕਿਉੱਕਿ ਮੇਰੀ ਭਟਕਣ ਨੂੰ ਟਿਕਾਅ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਲਤ ਹੈ। ਟਿਕਾਅ ਵਿਚ ਵੀ ਭਟਕਣ ਹੈ ਅਤੇ ਭਟਕਣ ਵਿਚ ਹੀ ਟਿਕਾਅ....।‘
ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਧਰ ਮਨ ਦੇ ਟਿਕਾਅ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਧਰ ਕੁਦਰਤ ਮੌਸਮ ਦਾ ਟਿਕਾਅ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਗਰਜਦਾਰ ਗੜਗੜਾਹਟ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰਾ ਜੰਗਲ ਗਹਿਰੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
...
“ਅੱਜ ਤਾਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਵਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀੱ ਲੱਗਾ।‘ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮਾਇਆ ਹੱਸ ਪੈੱਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 961-62 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਲ ਦੂਸਰੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਕਮਾਲ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵ੍ਵਿਾਲ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੇ ਜਾਹੋ ਜਲਾਲ ਵਿਚ ਲੈਕਚਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਮਾਇਆ ਆਪ ਦੀ ਨਵੀੱ ਬਣੀ ਸਹੇਲੀ ਕਵੇਰੀ ਨਾਲ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਮਾਇਆ ਦੇ ਸਾਦੇ ਲਿਬਾਸ ਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ੍ਵਾਲੀ ਦਾਖਲੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਖਵਰੇ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣਾ ਵਿਖਿਆਨ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋੱ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਾਊਡ ੍ਵਬਦਾਂ ਵਿਚ “ਯੂ ਆਰ ਡਿਸਟਰਬਿੰਗ ਮੀ‘ ਦਾ ਵਾਕ ਨਿਕਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਖੈਰ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਕਸੂਤੀ ਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਵੇੱ ਨਾ ਕਿਵੇੱ ਰੌੱਅ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਨਵੇੱ ਸਿਰਿਓੱ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਪਣਾ ਭ੍ਵਾਨ ੍ਵੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ:
“ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈੱ ਦਸ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਕ ਜਿੰਦਾ ਤੇ ਗਤ੍ਵੀਲ ਗੁੱਛਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਮਝ ਹੋਣੀ ਲਾਂਮੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਹਰ ੍ਵੈਅ ਕਿਵੇੱ ਗਤ੍ਵੀਲ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਵੇੱ ਵਾਈਬਰੇਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹੋ ਕਿ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋੱ ਅਸੀੱ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਇਕ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਗੇ ਜੋ ਹਰ ਚੀਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਦੋੱ ਹੀ ਅਸੀੱ ਸੱਤਯ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਸਕਾਂਗੇ। ਪਰ ਅਗਰ ਅਸੀੱ ਹਰ ਚੀਂ ਨੂੰ ਅਲਹਿਦਾ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਣ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਰਾਂਗੇ ਉਦੋੱ ਅਸੀੱ ਮਾਇਆ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵਾਂਗੇ।‘
ਇਸ ਤੋੱ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 465 ਉਪਰ ਅਸੀੱ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ:
ਨਾਵਲੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਅਨੁਸਾਰ; ਉਸ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਨਸਿਲ ਚੁੱਕ ਲਈ ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀ ਨਂਰ ਵਿਚ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਚੈਨ ਭਾਲਦਾ ਐਲੈਕਸ ਬੋਹਿਮ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਤੇ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਬਿਖੇਰਦੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਰੂਪ ਮਲਟੀਪਰਸਪੈਕਟਿਵ ਵਿਧਾਨ ਰਾਹੀੱ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਸਪੇਸ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤੇ ਪੈਨਸਿਲ ਦੇ ਕਮਾਲ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਉਘੜ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਾਈਨਾਂ ਤੋੱ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਇਆ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤਕੜੀ ਘੁੰਡੀ ਫਸ ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਅੱਗੋੱ ਜਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦਾ ਸਾਰਾ ਾਂੋਰਬਗਾ ਦੇਵੇਗੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਵੀ ਖੁਲ੍ਹੇਗੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀੱ।
... ...
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 467-68 ਉਪਰ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਆਪਸੀ ਸੰਵਾਦ ਲਈ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸਵਾਲ:
“ਤੁਸੀੱ ਤਾਂ ਪਰਮ ਯੋਗੀ ਹੋ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤੁਸੀੱ ਦੱਸੋ ਜਦੋੱ ਕੰਡਲਿਨੀ ਜਾਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।‘
ਉਤਰ:
“ਉਸਦਾ ਮਨ ਮਸਤਕ ਰ੍ਵੌਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।‘
ਸਵਾਲ:
ਪਰ ਲੋਕੀੱ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਐਸਾ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਤਰ:
ਮੈੱ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੇ ਤੁਸੀੱ ਸੰਸਾਰਕ ਭ੍ਵਾ ਬੋਲੇ ਰਹੇ ਹੋ।
ਸਵਾਲ:
ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਅਪੜਨ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਵੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸਾਰਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚੋੱ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਂਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇੱ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ। ਉਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪਲ ਛਿਣ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਬੁੱਧ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬੋਹਿਮ ਨੂੰ ਸਿਧਾਰਥ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਾਇਆ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਚ ਵੇਖਿਆ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਵਚਿਤਰ ਜਿਹਾ ਰਹੱਸ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਇਆ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
“ਮੈੱ ਤਾਂ ਇਕ ਕੋਰੇ ਂਿਹਨ ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲੀ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ, ਜਾਨਣ ਦੀ ਜਗਿਆਸਾ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭਟਕਾਉੱਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਕੀ ਹੈ? ਇਸ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀੱ। ਕਦੀ ਮੈੱ ਉਸ ਪੇੱਟਿੰਗ ‘ਚ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ, ਕਦੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੋੱ, ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਗਤ ‘ਚੋੱ ਤੇ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪਸਰੇ ਖਲਾਅ ਚੋੱ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀੱ ਸੁਝਦਾ, ਕੋਈ ਜਗਿਆਸਾ ੍ਵਾਂਤ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦੀ। ਕਿਸੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦਾ। ਸਿਰਫ ਭਟਕਣ ਹੀ ਭਟਕਣ ਹੈ। ਤਨ ਦੀ, ਮਨ ਦੀ, ਰੂਹ ਦੀ ...।‘
ਇਥੋੱ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਇਸੇ ਸੰਵਾਦ ਤੋੱ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਕਤਈ ਕੋਈ ਤੋੜ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਮੈੱ ਜਦੋੱ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਲਗਾਤਾਰ ਗਾਲਿਬ ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਘੁੰਮੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਇਬਨੇ ਮਰੀਅਮ ਹੂਆ ਕਰੇ ਕੋਈ
ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਕੀ ਦੁਆ ਕਰੇ ਕੋਈ।
ਕਾਇਨਾਤ ‘ਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਭ ਤੋੱ ਹੁਸੀਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰੀ ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਪਰ ਉਹ ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ, ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀੱ ਕਰੇਗੀ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਗਾਲਿਬ ਦੀ ਇਕੋ ਹੋਣ ਮਹਾਨ ਸਤਰ ਹੈ।
ਦਰਦ ਮਿੰਨਤ ਕ੍ਵੇ ਦੂਆ ਨਾ ਹੂਆ
ਮੈੱ ਨਾ ਅੱਛਾ ਹੂਆ, ਬੁਰਾ ਨਾ ਹੂਆ
ਮਸਲਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕੋਈ ਮਰੀਅਮ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਪੈਗੰਬਰ ਈਸਾ ਜੋ ਆਪ ਦੀ ਛੂਹ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜੀ ਅਤੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਂਿੰਦਾ ਕਰ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਪਰ ਸਵਾਦ ਤਦ ਆਵੇ ਜੇਕਰ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬਲਬੀਰ, ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਜਾਂ ਵਾਨਗੌਗ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਟਕਣ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਤੋੜ ਹੋਵੇ।
ਅਜਿਹੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਦਾ ਤੋੜ ਕਿਸੇ ਖੁਦਾ ਕੋਲ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦਾ।
ਮਨੁੱਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਭਟਕਣ ਜਾਂ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਰੂ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ, ਕੈਥੀ ਅਤੇ ਵਾਨਗੌਗ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐਕਟਰੈੱਸ ਮਾਰਲਿਨ ਮੁਨਰੋ ਦੀ ਭਟਕਣ ਜਾਂ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਅੰਤ ਦਾ ਂਿਕਰ ਵੀ ਕੋਈ ਕੁਥਾਵੇੱ ਨਹੀੱ ਹੋਵੇਗਾ।
ਮਸਲਨ ਮਾਰਲਿਨ ਮੁਨਰੋ ਦਾ ਸਫਰ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭਟਕਣ, ਵੱਖਰੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਨਿਹਤ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਮਾਰਲਿਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਅਤੇ ਮਾਂ ਉਸਦੀ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਤਵਾਂਨ ਠੀਕ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਉਹ ਮਹਿਂ 13 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰੇ ਇਕ ਕਾਲ ਗਰਲ ਵਜੋੱ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫਰ ਦਾ ਅਰੰਭ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਹਾਲੀਵੁਡ ਦੇ ਫਿਲਮ ਜਗਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੋੱ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ 50ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਾਇਕ, ਬੇਸਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਦੇ ਚੈੱਪੀਅਨ ਜੋ ਡੋਮੈਗੀਓ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਰਿਜ ਅਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਨਾਟਕਕਾਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸੇਕ੍ਵਪੀਅਰ ਵੀ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ੍ਵਾਇਦ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀੱ ਹੋਵੇਗੀ - ਮਾਰਲਿਨ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਭਟਕਣ ਦਾ ਤੋੜ ਬਣਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉੱਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਰ ਮਿਲਰ ੍ਵਕਤ੍ਵੀਾਲੀ ਫਾਦਰ ਫਿਗਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮਸੂਮ ਮਾਰਲਿਨ ਜਬਰਦਸਤ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ੍ਵਿਕਾਰ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੀ ਮਿਲਰ ਮਾਰਲਿਨ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਦਾਰੂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ। ਨਹੀੱ - ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀੱ। ਮਾਰਲਿਨ ਦੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਜਾਣ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਘਰ ਦੀ ਐੱਟਡੈਟ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਜੋ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਅੱਜ 20-25 ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਾਂਬੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਰਲਿਨ ਦੀਆਂ ਨਿਰੰਤਰ ਸਿਸਕੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਸਨ ਹੀ - ਆਰਥਿਰ ਮਿਲਰ ਦੀ ਬੇਬਸੀ ਵੀ ਘੱਟ ਤਰਸਯੋਗ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਸਮੇਤ ਮਾਰਲਿਨ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਦਰਜਨ ਤੋੱ ਵੀ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਅੱਜ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀੱ ਅਤੇ ਲੇਖਿਕਾ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਨਾਮ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਲੇਖਿਕਾ ਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਲਿਨ ਦੀ ਕਰਾਈ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਨੇ ਵੀ ਮਾਰਲਿਨ ਦੇ ਦਰਦ ਦਾ ਦਾਰੂ ਨਹੀੱ ਸੀ ਬਣ ਸਕਣਾ। ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਦੇ ਘਰੋੱ ਭੱਜਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਚੰਦ ਤੋੱ ਵੀ ਸੋਹਣਾ ਬਾਲ ਸੀ। ਫਿਰ ਇਕ ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਬੱਚੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਰੋੱਸਕੀ ਤੋੱ ਵੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਾ ਤਾਂ ਕੈਥੀ ਕੋਲ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹੁਣ ਬੱਚੇ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਤੋੜ ਹੋ ਸਕਣ ਦੀ ਗੱਲ ਜਦੋੱ ਆ ਹੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀੱ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ 20 ਵੀੱ ਸਦੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਅਦਭੁਤ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਐਕਟਰੈੱਸ ਬਰਗ੍ਵਿੀ ਬਾਰਦੋ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਸਾਲ 1955 ‘ਚ, 24-25 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਰੂਸੀ ਮੂਲ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਰੋਜਰ ਵਾਦਿਮ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇੱ 17-18 ਸਾਲਾਂ ਉਮਰ ਦੀ ਬਾਰਦੋ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਕੇੱਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਜਦੋੱ ‘ਐੱਡ ਗਾਡ ਕਰੀਏਟਿਡ ਵੁਮੈਨ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ੍ਵੋਹਰਤ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਸਤਵੇੱ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਸੀ।
ਵਾਦਿਅ ਅਤੇ ਬਾਰਦੋ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡਰਾਮਈ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਾਰਦੋ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਐਲਗਰੇਟ ਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਂਮਾਨੇ ਦੇ ਉੱਘੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦੇ ਸਟੂਡੀਓ ਵਿਚ ਆਉੱਦੀ ਹੈ। ਬਾਰਦੋ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਚਕ੍ਰਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਸੂਮੀਅਤ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਅਮੋੜ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵੇਗ ਦੇ ਤੂਫਾਨਾਂ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਵਾਦਿਮ ਨੀਵੀੱ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵਕਤ ਆਪਣੇ ਉਸਤਾਦ ਐਲਗਰੇਟ ਨੂੰ ਬਾਰਦੋ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਰਦੋ ਅਮੀਰ ਸਨਅਤਕਾਰ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਚੱਜੀ ਮਾਂ ਦੀ ਅਤਿ ਆਕਰ੍ਵਕ ਚਤੁਰ ਧੀ ਸੀ। ਉਹ 14 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋੱ ‘ਈਲ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਮੈਗਂੀਨ ਦੇ ਕਵਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਪੀ ਜੋ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਮਾਰਕ ਐਲਗਰੇਟ ਦੀਆਂ ਨਂਰਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਉਸੇ ਵਕਤ ਬਾਰਦੋ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕਰੀਨ ਟੈਸਟ ਲਈ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਅੱਗੋੱ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਨੌਜਵਾਨ ਰੋਜਰ ਵਾਦਿਮ ਉਸਦਾ ਐਸਿਸਟੈੱਟ ਸੀ। ... ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਰਦੋ ਅਤੇ ਵਾਦਿਮ ਵੇੱਹਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਕਰ੍ਵਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸਕੂਲੋੱ ਭੱਜ ਕੇ ਬਾਰਦੋ ਵਾਦਿਮ ਦੇ ਬੈੱਡ ਵਿਚ ਜਾਂ ਵਾਦਿਮ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਸੀ।
ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਰਦੋ ਵਾਦਿਮ ਨਾਲ ਤੁਰਤ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜਿਦ ਕਰੇਗੀ। ਕੱਚੀ ਉਮਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਂ ਪਿਓ ਦੇ ਇਤਰਾਜ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗੰਭੀਰ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਕਰੇਗੀ। ਜੋ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਿ ਅਗਲੀ ਉਮਰ ਦੌਰਾਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵਾਪਰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਧੀ ਦੀ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗੰਭੀਰ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਤੋੱ ਤੁਰੰਤ ਪਿਛੋੱ ਹੀ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਹਥਿਆਰ ਸਿੱਟ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਬਾਰਦੋ ਦਾ ਵਾਦਿਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਨਿਭਿਆ ਇਹ ਹੁਣ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਨੈਟ ਤੋੱ ਵਾਦਿਮ ਵਲੋੱ ਕਹੀ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਮੋਮਾਇਰਜ ਆਫ ਦਾ ਡੈਵਿਲ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚੋੱ ਖੁਦ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਰੋਜਰ ਵਾਦਿਮ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ੍ਵੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਬੜੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਉਪਹਾਰ ਵਜੋੱ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਸਾਲ 1996 ‘ਚ ਉਮਰ ਦਾ 60ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਬਰਗ੍ਵਿੀ ਬਾਰਦੋ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਡਿਕਟੇਟ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ 550 ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਫੈਲੀ ਹੈ। ‘ਲਵਰਂ, ਹਸਬੈੱਡਜ, ਪ੍ਰੈਗਨੈੱਸੀਜ ਐੱਡ ਬਰੇਕ ਡਾਊਨਂ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਉਘੀ ਕਾਲਮ ਨਵੀਸ ਸੁਸੰਨਾ ਹਰਬਰਟ ਲਿਖਿਆ ਇਸ ਵੱਡ ਅਕਾਰੀ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਰੀਵਿਊ ਟੈਲੀਗਰਾਫ ਗਰੁੱਪ ਲਿ: ਵਲੋੱ ਸਰਕੂਲੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੋ ਤਿੰਨ ਅਹਿਮ ਅੰਗਰੇਜੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਲੋੱ ਉਸੇ ਸਾਲ 8 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪਾਠਕਾਂ ਅੱਗੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਲਾ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਿ 4 ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਯਾਰਾਨੇ ਲਗਾਕੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਤੋੜ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬਾਰਦੋ ਇਸ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸਾਈ ਜਗਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰਤ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਸੇੱਟ ਫਰਾਂਸਿਸ ਆਫ ਅਸਿਸੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ।
... ਤੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋੱ ਭਿਆਨਕ ਕਾਂਡ ਬਾਰਦੋ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨਿਕੋਲਸ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।
ਹਰੇਕ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਰੰਗ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਰ੍ਵੈਨੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਂਿਹਨ ਵਿਚ ਫੈਜ ਅਹਿਮਦ ਫੈਂ ਦਾ ਮ੍ਵਹੂਰ ੍ਵੇਅਰ ਉਭਰ ਆਇਆ ਹੈ:
ਇ੍ਵਕ ਕਾ ਹਰ ਦਾਗ ਬਰਾਬਰ ਹੈ
ਯਹਾਂ ਅੱਛਾ ਬੁਰਾ ਨਹੀੱ ਹੋਤਾੀਂ
ਹੁਣ ਜਰਾ ਵੇਖੋ ਜਿਸ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੀ ਖਾਤਰ ਸਾਡੀ ਪਿਆਰੀ ਮਾਰਲਿਨ ਜਾਨ ਤੁੜਾ ਲੈੱਦੀ ਹੈ। ਉਥੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕਲਾ ਜੁਗਤ ਦੀ ਆਈਕੌਨ ਬਾਰਦੋ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਰਿਸਪਾਂਸ ਦਿੰਦੀ ਹੈ:
‘ਇਨ੍ਵੀਅਲਜ ਬੀ.ਬੀ.‘ ਨਾਂ ਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਵੇਰਵੇ ਦਾ ਸਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
ਬਾਰਦੋ ਕਿਸੇ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੱਕ ਚੈਰੀਅਰ ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਐਕਟਰ ਤੋੱ ਬੇਧਿਆਨੀ ਜਿਹੀ ‘ਚ ਪ੍ਰੈਗਨੈੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਹ ਮੁੱਢੋੱ ਹੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ; ਉਸ ਨੂੰ ਜਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਯੱਕ ਚੈਰੀਅਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਉਹ ਤਿਆਰ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗਰਭਪਾਤ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੋਲੀਆਂ ਜਾਂ ਟੀਕੇ ਵਗੈਰਾ ਲੈ ਕੇ ਖੁਦ ਹੀ ਓੜ੍ਹ-ਪੋੜ੍ਹ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਇਕ ਕੁਐਕ ਕੋਲ ਗੇੜਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਸਬੰਧਤ ਪਹਿਰਾ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
ਬਰਗ੍ਵਿੀ ਬਾਰਦੋ ਜੋ ਕਿ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡੀ ਸੁਪਰਸਟਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੀ ਸਿਖਰ ਤੇ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਗਰਭਪਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜੋਖਮ ਕੋਈ ਨਹੀੱ; ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀੱ ਉਠਾਏਗਾ --- ਕਿਧਰੇ ਜਰਾ ਜਿੰਨੀ ਕੋਈ ਹਬੀ ਨਭੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਕੋਣ ਬਰਬਾਦ ਕਰੇਗਾ?‘
ਅਖੀਰ ਹਸਪਤਾਲ ਜਾ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਿਕੋਲਸ ਨਾਂ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੜਵਾਹਟ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਪਾਰਾਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਕੁੱਤੇ ਕੰਮ ਲਈ ਘਰ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਆਪਣੇ ਪਾਲਤੂ ਕੁੱਤੇ ਤੋੱ ਕੁਝ ਸਮੇੱ ਲਈ ਵੱਖ ਰਹਿਣ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਦੁੱਖ ਹੈ।
ਬਾਰਦੋ ਲਿਖਦੀ ਹੈ : “ਮੈਨੂੰ ਬੇਪਨਾਹ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਕੋਕਰ ਸਪੇਨੀਅਲ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ ਆਉਣ ਲਈ ਮਂਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।‘
ਤੇ ਫਿਰ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਮਹਿਲਾ ਡਾਕਟਰ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਲਈ ਜਦੋੱ ਖ੍ਵੁੀ ਨਾਲ ਕਿਲਕਾਰੀ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰਕ ਕਮਂੋਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਾਰਦੋ ਉਤਨੇ ਹੀ ਂੋਰ ਨਾਲ ਉੱਚੀ ਦੇਣੀੱ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਚਿਲਾ ਉਠਦੀ ਹੈ: “ਮੇਰੀ ਜਾਣੇ ਜੁੱਤੀ। ਮੈੱ ਇਸ ਵੱਲ ਤਕਣਾ ਵੀ ਨਹੀੱ ਹੈ।‘
ਬਾਰਦੋ ਦੀ ਂਿੰਦਗੀ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪੋਰਨੋਗਰਾਫੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਰਹੀ। ਸੈਕਸ ਦੇ ਬਂਾਰੂ ਵਸਤ ਬਣ ਜਾਣ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਤੋੱ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੜ੍ਹ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜਾਂ ਫਰਾਂਸ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਕਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਖੇਧ ਮੰਨਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੇ ਉਹ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਗਰਭ ਰੋਕੂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਵਰਤੋੱ ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ: “ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਸਾਡੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸੈਕਸ ਦੇ ਮਿਸਟੀਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੀ ਨਹੀੱ ਦਿੰਦੀਆਂ। ਉਹ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਬੇਹੂਦਾ ਰੀਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਇਤਨੀ ਮੌਜ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਤਨੀ ਮੌਜ ਨਾਲ ਕਿ ਅਸੀੱ ਆਪਣੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿਚ ਡਨਹਿੱਲ ਦੀ ਸਿਗਰਟਾਂ ਵੀ ਨਹੀੱ ਪੀੱਦੇ ਸਾਂ। ਇਨਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ੍ਵਾਨ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਰਹੱਸ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨ੍ਵਿਚੇ ਹੀ ਗਹਿਰੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਲਿਖਾਇਕ ਹੈ।‘
ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮੈੱ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮਿੱਤਰ ਧਰਮਜੀਤ ਲਵਲੀ ਦੇ ਹੱਥ ਮਹਾਨ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਜਾਰਜ ਲਕਾਚ ਵਲੋੱ ਕੀਤੇ ਨੀਟ੍ਵੇ ਦਰ੍ਵਨ ਦੇ ਕ੍ਰਿਟੀਕ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਰਦੋ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪਿਆ ਸੁਸੰਨਾ ਹਰਬਰਟ ਦਾ ਰੀਵਿਊ ਜਦੋੱ ਸੌੱਪਿਆ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬਾਰਦੋ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਦੇ ‘ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਅਯਾਮਾਂ‘ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਧੰਨ-ਧੰਨ ਕਰੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਆਖਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਈ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਇਸ ਅਂੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰਦੋ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੰਤ ਫਰਾਂਸਿਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਾਸ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵੇ ਤੇ ਕੋਈ ਅਪੱਤੀ ਨਹੀੱ ਸੀ।
ਂਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਕਾਵਿਕ ਪਸਾਰ ਵਾਲੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਇਤਨਾ ਂਿਆਦਾ ਸਰ੍ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਰੀ ਂਿੰਦਗੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸ!੍ਵੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਦਰਭ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉਭਰਦੇ ਚੱਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਹ ਨਾਵਲ ਚਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੇਰਵਾ ਸਾਨੂੰ ਨਾਵਲ ਦੇ ੍ਵੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਨਾ 39 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਮੰਗੇਤਰ ਗਗਨ ਦੀ ਭਜਨੀ ਨਾਂ ਦੀ ਚਾਚੀ ਦੇ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਵਰਣਨ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉੱਦਾ ਹੈ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਨਸਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਸਿਰੇ ਦਾ ਘਿਨਾਉਣਾ ਅਜੀਬ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਯੁੱਗਾਂ ਯੁਗਾਂਤਰਾਂ ਤੋੱ ਂਿੰਦਗੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ‘ਢਾਡੀਆਂ‘ ਨੇ ਔਰਤ ਦੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਹੈ ਉਥੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਕਿਤੇ ਪਿਓ ਦਾਦੇ ਦੀ ਪੱਗ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਇੱਂਤ੍ਯ ਵੱਕਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਗਿਠਮੁਠੀਏ ਪਹਿਰਦਾਰਾਂ ਵਲੋੱ ਔਰਤ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਗੂ ਖਿੜ ਕੇ ਜਿਉਣ ਤੋੱ ਰੋਕੀ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਕਿਧਰੇ ਘੁੰਡ ਅੰਦਰ, ਕਿਧਰੇ ਬੁਰਕੇ ਅੰਦਰ, ਕਿਧਰੇ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੀੱ ਲੋਹੇ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਵਿਚ ਪਵਾ ਦੇਣ; ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਂ ਭੋਗ ਦੀ ਵਸਤੂ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੋਰ ਕਿਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਸਿਰ ਪੈਰ੍ਯ ਬੇਹੁਦਾ ਉ੍ਵਟੰਡ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰੀ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈੱਪਸ ਵਿਚ ਜੀਨ ਪਹਿਨੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਜਦੋੱ ਵੇਖੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਖ੍ਵੁੀ ਅਤੇ ਤਸੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਰੂਹ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਸਰ੍ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਸੀੱ ਂਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਖੁਆਬਾਂ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਵਾਪਰਦਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੋਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਨਹੀੱ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਡੇ ਜਿਉੱਦੇ ਜੀਅ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਮਿਲੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਵੀ ਨਿੱਕੀ ਕਰਾਮਾਤ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦਾ ਬਾਪ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਤੋੱ ਤਾਂ ਫਿਟੇ ਤੋਏ ਕਰਕੇ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਟੀਆ ‘ਰਾਜਨੀਤੀ‘ ਗਗਨ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਫਾ 39 ਉਪਰ ਉਹੋ ਕੰਮ ਭਜਨੋ ਚਾਚੀ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਕੇ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਆਪੇ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਣੋੱ ਵਰਜਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਨਂਰ ਆਉੱਦਾ ਹੈ।
ਅਜੀਬ ਇਤਫਾਕ ਹੈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਮੇਰੇ ਜਮਾਤੀ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਯਾਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਭਾਬੀ ਬਚਨੋ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਿਆਹਾਂ ੍ਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ‘ਭੰਗੀਆਂ ਵੇ ਲਈ ਗੁਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ‘ ਦੀ ਬੋਲੀ ਪਾ ਕੇ ਨਚਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਚਾਚੀ ਭਜਨੋ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਸਾਡੀ ਭਾਬੀ ਬਚਨੋ ਦੀ ਇਕੋ ਪਹਿਰੇ ਵਿਚ ਜੋ ਤਸਵੀਰਕ੍ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈਰਤ ਅੰਗੇਜ ਹੈ।
ਸਾਡੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਉਣ ਦੀ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹ ਮਿਲੀ ਹੈ, ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਵ੍ਵਿਵ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਜਾਗੀ ਹੋਈ ਂਮੀਰ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦਿਲ ਦੇ ਲਹੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਕੀਮਤ ਅਤਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਚਮਤਕਾਰ ਕੋਈ ਅਸਾਨ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਅਸੀੱ ਵੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ‘ਟੈੱਸ‘ ਨਾਵਲ ਜੋ ਵ੍ਵਿਵ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕਲਾਸਿਕ ਹੈ ਉਹ ਮਹਿਜ ਟੈਸ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਰਡੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਡਰਬਰਵਿਲੇ ਦੀ ਟੈੱਸ: ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਔਰਤ‘ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇੰਗਲੈੱਡ ਦੀ ਭਦਰ ਕਲਾਸ ਨੇ ਤੂਫਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
‘ਟੈੱਸ‘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਈ ਤੁਕ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਮੈੱ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਰੇਕ ਪਾਠਕ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਤਰਜਮੇੱ ਵਿਚ ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਾਰਡੀ ਦੀ ‘ਟੈੱਸ‘ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਵਾਂਗ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹਾਰਡੀ ਦਾ ਏਜੰਡਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪ੍ਵੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। .... ਤੇ ਇੰਗਲੈੱਡ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਮੁਨਸਫ ਉਸਦਾ ਰੇਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਐਲਕ ਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਦ੍ਵੋ ਵਿਚ ਜਦੋੱ ਉਸਨੂੰ ‘ਸੂਲੀ‘ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਸਜਾ ਸੁਣਾਉੱਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਫ ਂਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਟਾਮਸ ਹਾਰਡੀ ਕਿਸ ੍ਵਿਦਤ ਨਾਲ ਟੈੱਸ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅੱਜ ਤੋੱ 30 ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਜਾਂ ਦੂਸਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ‘ਜੁਰਮ ਤੇ ਸਂਾ‘ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਭਲੇ ਹੀ ਵਿਰੁਧ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਗਰੀਬ ਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਬਾਤ ਅਜਿਹੇ ਦਰਦ ਅਤੇ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪਾਉੱਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ੍ਵ੍ਵੋਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰੱਜੀ ਪੁੱਜੀ ਧਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ੍ਵਰਮ ਨਾਲ ਹੀ ਗਰਕ ਜਾਵਣ।
‘ਜੁਰਮ ਤੇ ਸਜਾ‘ ਵਿਚ ਨਾਇਕਾ ਸੋਨੀਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਰਮੇਲਾਡੋਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕੈਟੇਰੀਨਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮਰਗ ਦੇ ਭੋਜ ਮੌਕੇ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕਣ ਵਲੋੱ ਘਰੋੱ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਮੌਕੇ ਆਪਣੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸੜਕ ਤੇ ਆ ਕੇ ਥਾਲੀ ਵਜਾਉੱਦਿਆਂ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤਕ ਕੰਬਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵਿਰਲਾਪ ਗੀਤ ਗਾਉੱਦੀ ਹੈ - ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਵਿਰੁਧ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਰੋਸ ਪੂਰੇ ਵ੍ਵਿਵ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋੱ ੍ਵਾਇਦ ਹੀ ਕਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਸੀਨ ਦਾ ਂਿਕਰ ਤਾਂ ਨਹੀੱ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈੱ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਸੇ ਵਕਤ ਕੁਰਸੀ ਤੋੱ ਹੇਠਾਂ ਭੁੰਜੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦ ਚਰਨ ਛੂਹ ਲਏ ਸਨ। ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।
ਟਾਮਸ ਹਾਰਡੀ ਨੇ ਟੈੱਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ‘ਗੀਤ‘ ਲਿਖ ਕੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੌਤਕ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਲਈ ਜਦੋਜਹਿਦ ਦਾ ਰ੍ਵੈਨੇਲ ਦੇਣ ਖਾਤਰ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਕੇ ਸਵੈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਤਾਂਘ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਵਿਚ ਹੀ ਤਾਂ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਿਓਦੌਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਂਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਮੁੱਲਵਾਨ ਕਦਰ ਮੰਨ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਕੰਮ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
‘ਜੰਗ ਤੇ ਅਮਨ‘ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਬ੍ਵੇਕ ‘ਮਾਇਆ‘ ਵਾਂਗੂ ਸਵੈ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਨਾਵਲ ਨਹੀੱ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਉਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਲੀਲਾ ਦਾ ਜਲਵਾ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ੍ਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੇ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਪਿੱਛੋੱ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਵਲੋੱ ਪੈਦਾ ਨਹੀੱ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ 500 ਤੋੱ ਵਧ ਜੋ ਕਿਰਦਾਰ ਹਨ ਹਰੇਕ ਦੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੂਰੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸਪਿਰਟ ਨੂੰ ਹੀ ਕੈਪਚਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਦੀਆਂ ਜੰਗੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਜੇ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲੋ ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਕਿਸੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿਚ ਚੱਲੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਂਮਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਰੂਸ ਅੰਦਰ ਚਲ ਰਹੇ ਫਰੀਮੇਸਨਰੀ ਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਂਿਕਰ ਵੀ ਟਾਲਸਟਾਟੇ ਨੇ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਨਾਇਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਪੇਅਰ ਨੂੰ ਵਜੂਦਯੇਵ ਨਾਂ ਦੇ ਫਰੀ ਮੇਸਨ ਫਕੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਘੋਰ ਨਿਰ੍ਵਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚੋੱ ਉਭਰਦਾ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਆਂਦਰੇਈ ਦੀ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਾਲ ਦੇ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੂਰੇ ਇਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਖੀਰ ਦੀ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਨਤ੍ਵਾ ਦੇ ਅਲੌਕਿਕ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਜਲਵਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਵ੍ਵਿਾਲ ਪ੍ਰਵਚਨ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਉਸੇ ਟੈੱਡਰਨੈੱਸ ਨਾਲ ਉਸਾਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਟੈੱਡਰਨੈੱਸ ਨਾਲ ਕਿ ਮਹਾਨ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੇ ਨਤ੍ਵਾ ਦੇ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਮਨਮੋਹਕ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 23 ਉਪਰ ਲੇਖਿਕਾ ਵੱਲੋੱ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇੱ ਕਾਇਨਾਤ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਸੁਆਗਤ ਅੰਮਾਂ ਵਲੋੱ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ
‘ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਨੀ ਸੰਮੀਏ
ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਾਣ ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਮੈ ਵਾਰੀ ਨੀ ਸੰਮੀਏ‘
ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਧੂਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬੋਲ ਨਿਰੰਤਰ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਾਰੀ ਲੰਮੀ ਕਥਾ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਖੀਰ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਸਮੀ ਹੀ ਧਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਚਾਂ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲਕ੍ਵ ਬਿਆਨ ਰਾਹੀੱ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾਉੱਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਮੀ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਤਾਜਗੀ ਬਖ੍ਵਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੀਟਰਸਬਰਗ ਵਿਖੇ ਜਾਰ ਅਲੈਗਜੈਡਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ 17 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਨਤ੍ਵਾ ਜਦੋੱ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਆਦਰੇੱਈ ਨਾਲ ਨਾਚ ਦੇ ਗੇੜੇ ਤੇ ਗੇੜੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹਾ ਦਿਲਕ੍ਵ ਬਿਰਤਾਂਤ ਭਲਾ ਦੁਬਾਰਾ ਕੋਈ ਕੀ ਲਿਖੇਗਾ ਤੇ ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ ਕੇਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਹੀ ਪਾਵੇਗਾ। ਕਲਾ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਜੁਗਾੜ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਨੂੰ ਛੂਹ ਸਕਣ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿੱਕ ਜਾਂ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਅਜਿਹੇ ਜਲਵੇ ਇਕ ਵਾਰ ਨਹੀੱ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉੱਦੇ ਹਨ। ਅਸੀੱ ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਤੋੱ ਬੱਚਾ ਕਨਸੀਵ ਕਰਨ ਬਾਰੇ, ਹੁਸੀਨ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਪਕੀਂਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ।
ਵਰਮੋੱਟ ਵਿਖੇ ਬਲਬੀਰ ਜਦੋੱ ਜਾਂਬੀਆ ਜੀ ਕਾਲੀ ੍ਵਹਿਂਾਦੀ ਈਮਾ ਦੇ ਨਗਨ ਜਿਸਮ ਤੇ ਪੇਟਿੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸੇ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜੋ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਰੂਹ ਕੀ ਘੱਟ ਥਰਰਾ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਜ੍ਵਨ ਜਾਂ ਕਲਪਣਾ ੍ਵਕਤੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਨਾ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 411 ਉਪਰ ਜਰਾ ਈਮਾ ਦੇ ੍ਵਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸੁਣੋ;
“ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਹੀ ਉਪਯੋਗ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਅਗਰ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਿਸਮ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀੱ ਕਿ ਮੈੱ ਚਟਕੀਲੇ,ਛਮ-ਛਮ ਕਰਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਸਟੇਜ ਉਤੇ ਉਤੇਜਿਤ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਦਰ੍ਵਕਾਂ ਨੂੰ ਖ੍ਵੁ ਕਰਾਂ ਬਲ ਕਿ ਇਹ ਸਰੀਰ ਰੱਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵਰਦਾਨ ਵਾਂਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈੱ ਇਸ ਨੂੰ ਆਰਟ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਬਣਾਵਾਂ। ਤੇ ਤੂੰ ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿਚ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।‘ ਆਖਦਿਆਂ ਈਮਾ ਨੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਮੱਥਾ, ਮੂੰਹ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਚੁੰਮ ਲਏ।
‘ਜੰਗ ਜਾਂ ਅਮਨ‘ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਆਰਤੀ ਤਾਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੇ ਨਤ੍ਵਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੀ ਉਤਾਰਨੀ ਹੈ। ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵ੍ਵਿਾਲ ਮੇਲੇ ਦਾ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਨੂੰ ਅਲੌਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਕਥਾ ਅੰਦਰ ਬਲਬੀਰ ਸਵੈ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੀ ਜਰਨੀ ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸਾਦਗੀ ਵਿਚ ਭਾਂਤ ਸੁਭਾਂਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਪੰਚ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰ ਰਹੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਲ ਸਿਖਰਲੇ ਸੰਵਾਦ ਵੱਲ ਜਦੋੱ ਵਧੇਗੀ ਤਾਂ ਪਿੱਠ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੁੱਖਾਂ-ਸੁੱਖਾਂ, ਨੇਕੀ-ਬਦੀ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਤਮਾਮ ਵੇਰਵੇ ਵੀ ‘ਜੰਗ ਤੇ ਅਮਨ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੇ ਹਾਰ ੍ਵਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ।
ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸਪੱਰ੍ਵ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਰੀਟਾ ਰਵਾਇਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਦਿਆਂ ਘਰੋੱ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜਦੋੱ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਰਸਤੇ ਪੈੱਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਐਨ ਉਸ ਸਮੇੱ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੀ ਆਪਣੀ ‘ਹਸਤੀ ਤੇ ਹੋਣੀ‘ ਨੂੰ ਨਵੇੱ ਸਿਰਿਓੱ ਪ੍ਰੀਭ੍ਵਾਤ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਕੇੱਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁਧ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਰ ਜਾਂ ਪਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 75 ਉਪਰ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸਪ੍ਵੱਟਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ:
‘ਅਂਾਦੀ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਜਦੋੱ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਦੀ ਵੱਖਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦ੍ਵੇ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਗਲਤ ਫੈਸਲਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਵੱਖਰਾ ਮੁਲਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਵੀ ਤੀਜੀ ਧਿਰ ਹੋਣੇ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਂਾਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਹੋਮਲੈੱਡ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।
(ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ) ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਾਇਂ ਠਹਿਰਾਉੱਦਿਆਂ ਇਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋੱ ਜਦੋੱ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਵੀੱ ਬਣੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋੱ ਵਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰ੍ਵਾ ਤੋੱ ਸਿਵਾਏ ਕੱਖ ਪਲੇ ਨਾ ਪਿਆ। ਇਹੀ ਗਮ, ਬੇਇਜਤੀ ਤੇ ਨਿਰ੍ਵਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਘਰ੍ਵ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਮੋੜ ਤੱਕ ਲੈ ਆਈ ਜਿੱਥੇ ਅੱਗ ਦੇ ਬੀਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਦ੍ਵੇੀ ਫਸਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੀਜੇ ਗਏ।
ਅੱਗ ਦੇ ਇਸ ਦਾਵਾਨਲ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਆਮ ਮਂਲੂਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ, ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਤੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਦ੍ਵੇ ਹੀ ਥਰਥਰਾ ਉਠਿਆ।
---
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
‘ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋੱ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਸਿਆਸੀ ਸਲੋਗਨ ਸੀ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ। ਇਸ ਸਲੋਗਨ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਕਿਤਨੇ ਕੁ ਲੋਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀੱ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋੱ ਅਂਾਦੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਆਨ ਬਚਾਉਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਥਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ੍ਵਾਮਲ ਹੋਣ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 76 ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਮੂ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਰੀਟਾ ਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਮਹਾਜਨਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਘਰੋੱ ਭੱਜਣ ਤੋੱ ਨਿਰ੍ਵਾ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਭੱਜ ਰਿਹਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ੍ਵਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਕੋਲ ਜਾ ਤਰਲਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਉਪਰ੍ਵੇਨ ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਕਾਂਡ, ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਉਪਰ੍ਵੇਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਕ੍ਵਮੀਰ ਸਮੇਤ ਦ੍ਵੇ ਭਰ ਵਿਚ ਸਮੂਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਨਹੂਸ ਸਾਏ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਕ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਇਕ ਵੇਰਵੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਇੰਝ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਸਪ੍ਵੱਟਤਾ ਨਾਲ ਸੰਜੋਏ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪਾਠਕ ਦੰਗ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਉਪਰ੍ਵੇਨ ਦੌਰਾਨ ੍ਵਹੀਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋੱ ਕਿ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਿਪਰੀਤ ਦ੍ਵਿਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦੌਰ ਵਿਚ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਚਿਲਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਜੋ ਭਿਆਨਕ ਘੜਮੱਸ ਪੈੱਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮ੍ਵੇਰ ਅਤੇ ਤਾਰਿਕ ਚੌਧਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕਾਰਗਰਦਗੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਬਰਬਾਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਰਬਾਦੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਡੂੰਘੀ ਨੀਝ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੀਜਨ ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ - ਉਹ ਕਮਾਲ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੈਰਤਅੰਗੇਜ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ‘ਜੰਗ ਜਾਂ ਅਮਨ‘ ਸਮੁੱਚੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਰਬਾਦੀ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉਭਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਤਰਾਸਦੀ ਅਜਿਹੇ ਦਰਦਨਾਕ ਮੋੜਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸੁੰਨ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਸਪੱਰ੍ਵ, ਸਾਹਿਬਜੀਤ, ਜਸਬੀਰ ਕੌਰ, ਸੂਖਮ, ਪ੍ਰੋ: ਬ੍ਰਹਮ ਜਗਦ੍ਵੀ, ਸੋਨੀਆ, ਤਾਬਿੰਦਾ, ਡਾ. ਕੇਮੂੰ ਰਤਨ, ਈਮਾ, ਅੰਜੁਮ ਕਾਜਮੀ ਨੇਕੀ ਦੀਆਂ ੍ਵਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਬਲਬੀਰ ਦਾ ਭਰਾ ਸੰਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਰਘੁਦੇਵ ਮਹਾਜਨ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸਮੀਰ ਆਰਟ ਸਟੂਡੀਓ ਵਾਲਾ ਸਮੀਰ ਅਤੇ ਮੈਨਿਨ ਬਦੀ ਦੀਆਂ ੍ਵਕਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਇਸ ਮਹਾਂ ਕਥਾ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉੱਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਉਤਾਰ ਕੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਂਿਹਨ ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਮਨਮੋਹਕ ਤਸਵੀਰ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਸਾਰੀ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਅਸੀੱ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਲਾ ਸਾਡੀ ਕਿਧਰੇ ਇਕ ਅਤੇ ਕਿਧਰੇ ਦੂਸਰੀ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਗਾਇਨ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਇਹ ਇਨਸਾਨੀ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਦੇ ਰਹੱਸ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਯਾਮਾਂ ਦੀ ਇਨਵੈਸਟੀਗ੍ਵੇਨ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਹੈ। ਕਾਦਰ ਦਾ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸੁਭਾਅ ਕੀ ਹੈ; ਕਾਇਨਾਤ ਜਾਂ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਕਾਦਰ ਦਾ ਰ੍ਵਿਤਾ ਕੀ ਹੈ - ਇਹ ਕੇੱਦਰੀ ਸਵਾਲ ਹਨ - ਠੀਕ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿਸ ਸਵਾਲ ਨੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਸਦਾ ਹੀ ਮੱਲੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਅਤੇ ਔਰਤ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੀ ਖਿੱਚ ਜਾਂ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਦੀ ਇਨਕੁਐਰੀ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਇਕੋ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀੱ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਂਰੂਰਤ ਹੈ; ਬੱਚੇ ਦੀ ਂਰੂਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਆਪੇ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਵੀ ਂਰੂਰਤ ਹੈ। ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹਾਂ ਜ੍ਵਨ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀੱ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਕਸਰ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਭਟਕਣ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰਾਹਤ ਅਜਿਹਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਵਾਪਰ੍ਯਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਨਹੀੱ ਮਿਲਦੀ; ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੈ।
×××
ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੇੱ ਦਾ ਬੂਆ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੱਬ ਸਨ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਜਦੋੱ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲੇ; ਵਿਆਹ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੰਧਨ ਤੋੱ ਮੁਕਤ ਂਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋੱ ਕੁਝ ਵੀ ਛੁਪਾਉਣਗੇ ਨਹੀੱ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਵੀ ਨਹੀੱ ਬਣਨਗੇ।
ਸਾਡੇ ਦਰਵ੍ਵੇ ਦੋਸਤ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਸੀ ਇਹ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਚਿੰਤਕ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹਾਂ ਜ੍ਵਨ ਦੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜਿੰਦਾ ੍ਵਹੀਦ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਜਿਉਣ ਦੇ ਨਵੇੱ ਨਵੇੱ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦੀ ਮਾਨੋੱ ‘ਲਬਾਰਟਰੀ‘ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਨਵੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਕ ਰੂ ਵਿਚ ਰੂਹ ਦੇ ਰੱਜ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਸ ਮਿਲੇ। ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸਾਡੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਆ ਹੀ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕੁਝ ਸਮੇੱ ਲਈ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਅਨੇਕ ਜਲਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਝਲਕੀਆਂ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਣ।
ਮੇਰਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਵਿਚ ਵੀ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਵਰਗੀ ਹੀ ਪੂਰੀ ਂਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵ੍ਵਿਾਲ ਮੇਲੇ ਦੇ ਹਾਰ ਨਿਰੰਤਰ ਨਿਹਾਰਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਨਿਰੰਤਰ ਜੁਸਤਜੂ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਟਿਕ ਕੇ ਬਹਿਣ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਕਲਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਲੱਖਣ ਅਜੂਬਾ ਸੀ। ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ, ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ, ਪ੍ਰੋ: ਪ੍ਰੇਮ ਪਾਲੀ, ਡਾਕਟਰ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋੱ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ੍ਵਾਇਰ ਬਾਈ ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੇ ਅਨੰਦ ਮਾਣੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਕਸਰ ਹੀ ਦਾਅਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦਰਵ੍ਵੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਨੀ ਨਂਰੀ ਨਹੀੱ ਆਇਆ।
ਅੱਜ ਤੋੱ 25-26 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋੱ ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ‘ਸਹਿਜੈ ਰਚਿਓ ਖਾਲਸਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡ ਅਕਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਵਿਮੋਚਨ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਾਅ ਮਿਉੱਦਾ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਉਹ ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਆਪ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਹੀ ਸੁਣਾਉੱਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ... ਤੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਿਆਂ ਬਾਬੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਇਸ ਪੱਕੇ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਨਾਲ ਵੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਜੇਕਰ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ਵਾਂਗੂ ਸਰਗਰਮ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਨਾਵਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ਚਾਅ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੁਆਗਤ ਲਈ ਜੋ ਕੰਮ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ, ਡਾ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਈ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲ ਕੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸ ਕਿਸ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਸੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਨਵੇੱ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜ ਬਣੀ ਰਹਿਣੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਤਸੱਵਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਜੀ ੍ਵਾਇਦ ਕਿਸੇ ‘ਮੂਕ ਸਮਾਧੀ‘ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ।
ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਫੀ ਹਾਊਸ ਮੂਹਰੇ ਬੈਠਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ‘ਵੂਦਰਿੰਗ ਹਾਈਟਸ‘ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਐਮਲੀ ਬਰੌੱਟੇ ਨੇ ਭਲਾ ਕੀ ਸੋਚਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਵਾ ‘ਚ ਹੱਥ ਮਾਰਦਿਆਂ ਇਤਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਦਿਤੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿਆਰੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸੋਚ ਕੇ ਨਹੀੱ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਬਸ ਲਿਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮੈੱ ‘ਭੂਤਵਾੜਾ ਵ੍ਵਿਵ ਵਿਦਿਆਲੇ‘ ਦੇ ਕਈ ਸਾਬਕਾ ਮੈੱਬਰਾਂ ਤੇ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਅਜੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਜਾਦੂਮਈ ਗ੍ਰਿਫਤ ਵਿਚ ਰਹੇ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਫਖਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ-ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖ ਝਪਕਿਆਂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦਾ ਰਸ ਅਤੇ ਰੰਗ ਮਾਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਅੱਗੋ ਸਵਾਲ ਕਰੀਏ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਰਾਤੁਲਾਐਨ ਹੈਦਰ ਦੇ ‘ਆਗ ਕਾ ਦਰਿਆ‘ ਦਾ ਂਿਕਰ ਕਰਕੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰਤਰ ਸਿਮੋੱ - ਕਾਮੂੰ - ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਤਿਤਵਾਦਵਾਦੀ ਦਰ੍ਵਨ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਕੇੱਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਮੈੱ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਬਾਬੇ ਦੇ ‘ਪੰਜ ਦਰਿਆ‘ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਬਾਬੇ ਕੋਲੋੱ ਸੁਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਜਲਵੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਂਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਟਿਆਲੇ ਆਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਵਰ੍ਹਾ ਡੇਢ ਵਰ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਡਾ. ਦਰ੍ਵਨਪਾਲ ਦੇ ਘਰੇ ਡਾ. ਸਚਿਨ ਵਾਲੀਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦਰਵ੍ਵੇ ਕਾਮਰੇਡ ਜਗਮੋਹਣ ਵੀ ਹਾਂਰ ਸੀ। ਗਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਦਾਰੂ ਪੋਰਨ ਲੱਗੇ ਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਦਰ੍ਵਨਪਾਲ ਦੇ ਮੂੰਹੋੱ ਨੇੜੇ ਹੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਘਰ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਦਾਰੂ ਦੀ ਬੋਤਲ ਉਥੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਭਾਲਣ ਦੀ ‘ਮੁਹਿੰਮ‘ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ 32 ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 1981 ਦੇ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਲਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹਾਂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਤਫਾਕਵਸ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ‘ਸਿਚੂੲ੍ਵੇਨਂ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਨਿਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ। ਹੋਰ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਨਿਬੰਧ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਸਾਥੀ ਪਾਲ ਨਿਜਾਂ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਨਿਜਾਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈੱਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਵ੍ਵਿਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਨਾਜੀਆਂ ਹੱਥੋੱ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਨਿਬੰਧ ਕਾਮੂੰ ਬਾਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸਭ ਤੋੱ ਲੰਮਾ ਨਿਬੰਧ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਉਘੇ ਦਾਰ੍ਵਨਿਕ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲੋੱ 2-4 ਸਾਲ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਸਾਰਤਰ ਦੀ ‘ਬੀੱਗ ਐੱਡ ਨਥਿੰਗਨੈਸ‘ ਅਤੇ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਜੀ ‘ਫਿਨਾਮੋਨੋਲੋਜੀ ਆਫ ਪ੍ਰਸੈਪ੍ਵਨ‘ 1940-45 ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਲਗਭਗ ਇਕੋ ਸਮੇੱ ਪ੍ਰਕ੍ਵਾਤ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਅਹਿਮੀਅਤ ਪੱਖੋੱ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ 20ਵੀੱ ਸਦੀ ‘ਚ ਛਪੀਆਂ 5-7 ਅਹਿਮ ਦਾਰ੍ਵਨਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ੍ਵੁਮਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋੱ ਪੱਛਮ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਵੱਡੇ ਚਿੰਤਕ ਮਾਰਕਸਿਜਮ ਤੋੱ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਵੀ ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ਤੋੱ ਬਾਹਰ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਸਟਾਲਿਨ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ‘ਮਾਸਕੋ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ‘ ਦਾ ਵ੍ਵਿਾ ਉਨ੍ਹੀੱ ਦਿਨੀੱ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਸੀ। ਸਾਰਤਰ ਦਾ ਅਜੇ ਇਸ ਸਮੇੱ ਤਕ ਮਾਰਕਸੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣ ਦੇਣ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋੱ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆ੍ਵਿਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ੍ਵੁਰੂ-੍ਵੁਰੂ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਸੰਮਤੀ ਸੀ। ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਨੇ ਮਾਸਕੋ ਮੁਕਦਮਿਆਂ ਦਾ ਤਰਕ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ‘ਹਿਊਮਨਿਜਮ ਐੱਡ ਟੈਰੋਰਿਜਮ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਦਾਰ੍ਵਨਿਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੈਰਤਅੰਗੇਂ ਸੀ ਕਿ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਵਰਗਾ ਦਰਵ੍ਵੇ ਦਾਰ੍ਵਨਿਕ ਸਟਾਲਿਨ ਵਰਗੇ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰ ਹੋਏ ਅੱਜ ਤਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋੱ ਉਜੱਡ ਤਾਨ੍ਵਾਹ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿਚ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਿਕੋਲਾਈ ਬੁਖਾਰਿਨ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਉਡਾਏ ਜਾਣ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਇਂ ਠਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸਿਰਜੇ ਤਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਅਹਿਮ ਨਹੀੱ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਰਦਾ ਕੀ ਸੀ ਯਾਨੀ ਉਸਦੇ ਦਾਅਵੇ ਤੇ ਆ੍ਵੇ ਕੀ ਸਨ - ਅਸਲ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਕਹਿਣੀ ਜਾਂ ਕਰਨੀ ਨਾਲ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਕਾਜ ਸੰਵਾਰਦਾ ਸੀ - ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਗਤੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀੱ (ਜਿਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਿ ਅੱਗੋੱ ਯਗੋਡਾ ਜਾ ਲੇਵਰੈੱਟੀ ਬੇਰੀਆ ਵਰਗੇ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਸਕੋ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਕਿਰੀਲੈੱਕੋ ਤੇ ਵਾਇ੍ਵਿੰਸਕੀ ਵਰਗੇ ਕੈਪਟਿਵ ਜੱਜਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ)। ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਜੀਬ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਸੀ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਤੋੱ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰਤਰ ਮਾਰਕਸੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਂਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਚਲਿਆ। ਜਦੋੱ ਕਿ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਸਾਲ 1948 ਤੋੱ ਹੀ ਸਟਾਲਿਨ ਦੇ ਹੱਥ ਕੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚਦਿਆਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਸਟਾਲਿਨਮਾਰਕਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਡਟ ਗਿਆ। ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਨੇ ਦੇ ਦੋ ਸਭ ਤੋੱ ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਅਖੀਰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਰਾਸਦਿਕ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਏ। ਅਲਬੇਅਰ ਕਾਮੂ ਇਸ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਲ 1951 ‘ਚ ਹੀ ‘ਰੈਬੱਲ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖ ਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਜਾਂ ਫ੍ਵਾਿਸਟ - ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਾਨ੍ਵਾਹੀ ਵਿਰੁੱਧ ਸਪ੍ਵੱਟ ਪੁਜ੍ਵੀਨ ਲੈ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਖਤ ਅਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਰੀਵਿਊ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਵਲੋੱ ਮਿਲ ਕੇ ਕੱਢੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਛਪ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਕਾਮੂੰ ਨੇ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਟੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਾਮੂੰ ਦੀ ਸਾਲ 1960 ‘ਚ ਸੜਕ ਹਾਦਸੇ ‘ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਦੋ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿੱਛੋੱ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਦਾ ਵੀ ਅਚਾਨਕ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। 1950-52 ਤੋੱ ਲੈ ਕੇ 1960-62 ‘ਚ ਦੋਵਾਂ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਕਦੀ ਜਬਾਨ ਸਾਂਝੀ ਹੋਣੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ - ਵਾਹ ਲੱਗਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਲੱਗਣ ਤੋੱ ਵੀ ਤਰਕ ਕਰੀ ਰਖਿਆ ਸੀ।
‘ਸਿਚੂੲ੍ਵੇਨਜ‘ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਅਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਰਦਿਆਂ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਕਾਮੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਲਿਖੇ ੍ਵਰਧਾਂਜਲੀ ਲੇਖ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਨ ਜਰਮਨ ਦਾਰ੍ਵਨਿਕ ਕਾਂਟ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ੍ਵੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਪੱਛਮ ਦੇ ਇਖਲਾਕੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ 20 ਵੀੱ ਸਦੀ ‘ਚ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਂਮੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ੍ਵੁਧ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਨਮੋ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਭਾਵ ਤਾਂ ਹੈਨ ਹੀ - ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਜਦੋੱ ਸਾਰਤਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨ ਕਿਸੇ ਕਥਿਤ ਗੰਗੋਤਰੀ ਜਾ ਜਮਨੋਤਰੀ ‘ਚ ਇ੍ਵਨਾਨ ਕਰ ਲੈਣ ਵਾਂਗ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
--- ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਡਾ. ਦਰ੍ਵਨਪਾਲ, ਡਾ. ਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਗਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਸਮੇੱ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ੍ਵਾਮਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈੱ ਪੈੱਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਦੇ ‘ਚੋੱ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣੀਆਂ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਲਾਲੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਉਹ ਛੂਹੀ ਹੀ ਨਹੀੱ ਸੀ ਅਤੇ ਸਤਰਾਂ ਉਹ ਸੁਣਨੀਆਂ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਕਿੰਨ ਸਨ। ੍ਵਾਮ 7 ਕੁ ਵਜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਸਾਰਤਰ, ਸਿਮੋੱ ਦਾ ਬੂਆ, ਕਾਮੂ ਅਤੇ ਮਾਰਲੋ ਪੋੱਟੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਨੀੱ ਦਿਨੀੱ ਵੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਵਿਚ ਭੂਤਵਾੜੇ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਾਲਾ ਹੀ ਵੇਗ ਸੀ। ਉਹ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅਸਤਿਤਵੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਹੀ ਮਨਮੋਹਕ ਗੀਤ ਸੁਣਾਉੱਦਿਆਂ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ, ਸੱਜੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਪੂਰੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਦੀਆਂ ਕਿਹਨਾਂ ਕਿਹਨਾਂ ਸਿਖਰਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੇ ਚਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਉਸ ਵਕਤ ਵੱਖਰੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਜਲੌਅ ਸੀ ਜੋ ਨਿਰੰਤਰ ਮਘਦਾ ਜਾਂਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਵਚਨ ਰਾਤ 12 ਵਜੇ ਤੋੱ ਵੀ ਪਾਰ ਤਕ ਨਿਰੰਤਰ ਬਿਨਾਂ ਸਾਹ ਲਏ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜਦੋੱ ਮੈੱ ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਐਕਸਪੀਰੀਐੱਸ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕੋ ਦੁਖ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹੀੱ ਦਿਨੀੱ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦਾ ਜਮਾਨਾ ਨਹੀੱ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ੍ਵਾਮ ਦੇ ਜਲਵੇ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਕੇ ਮੈੱ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਗਿਫਟ ਆਫ ਮਗਾਈ‘ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਉਪਹਾਰ ਵਜੋੱ ਦੇ ਸਕਣ ਦੀ ਪੁਜ੍ਵੀਨ ਵਿਚ ਨਹੀੱ ਸਾਂ।
ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਕਾਫੀ ਹਾਊਸ ਮੂਹਰੇ ਇਕ ਲੰਮੀ ਸਿਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਜਲਵਾ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕੇਰਾਂ ਅਲਬੇਅਰ ਕਾਮੂੰ ਦੇ ਦਹ੍ਵਿਤਗਰਦੀ ਅਤੇ ਇਖਲਾਕੀ ਚੋਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਬਾਰੇ ‘ਦਾ ਜਸਟ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਨਾਲ ‘ਰੈਬੱਲ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਕਹਿਰੇ ਤਾਨ੍ਵਾਹ ਤਰਕ ਦੇ ਖਤਰਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ ਬਾਰੇ ਲੰਮਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਉਸਾਰਦਿਆਂ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਵਿਚੋੱ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ‘ਚ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਕਦੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵ੍ਵਿੇ ਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਜਂਬੇ ਦੇ ਸੇਕ ਨਾਲ ਕਿੰਝ ਤੀਖਣ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋੱ ਮਮਤਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਕਿਵੇੱ ਲਗਾਤਾਰ ਨਮੂੰਦਰ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ ਲਾਲੀ ਜੀ ਸਾਲ 1905 ਦੇ ਰੂਸੀ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦਾਂ ਜਾਂ ‘ਦ ਜਸਟ‘ ਨਾਟਕ ਦੇ ਥੀਮ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਬੜੀ ਹੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ:
“ਗਰੈੱਡ ਡਿਊਕ ਸਰਗੇਈ ਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਮਸੂਮ ਬੱਚੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਾਲੀਆਯੇਵ ਖੁਦ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ; ਉਹ ਬੇਗੁਨਾਹ, ਮਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਉਪਰ ਬੰਬ ਕਦੀ ਵੀ - ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀੱ ਸੁੱਟੇਗਾੰ‘
ਰੂਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇੱ ਦੌਰਾਨ ਸਰਗੇਈ ਨਚੇਵ ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋੱ ਤੰਗ ਨਂਰ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦ ਸੀ। ਫਿਓਦੌਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਚੇਵ ਮਾਡਲ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਸਿੱਟਿਆਂ ਤੋੱ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਡੈਵਿਲਂ‘ ਨਾਵਲ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਹੀ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਸਿਰੇ ਦੇ ਨੇਹਵਾਦੀ ਨਚੇਵੀਅਨ ਮਾਡਲ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਕਾਲੀਆਯੇਵ ਦੀ ਪੁਂ੍ਵੀਨ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸਮੇੱ ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਕੰਵਲ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪਿੰਡੋੱ ਪਟਿਆਲੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਜਲਵੇ ਬਾਰੇ ਲੰਮੀ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਲਿਖੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਬਾਬਾ ਜੀ ਸਪ੍ਵੱਟ੍ਯਸਪਾਟ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀੱ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਚਵਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੱਸ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੰਤ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਸੈਲੀਬਰ੍ਵੇਨ ਅਤੇ ਚਾਹਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਪਾਈ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮੂੰ ਦੇ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਬਾਰੇ ਨਾਟਕ ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਕਈ ਵਾਰ ਕਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਕਾਜ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦ੍ਵੋੀ ਹੀ ਦ੍ਵੋੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਆਪਣੀ ਖੱਲੜੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਅਹੂਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਨਾਚੇਵ ਵਰਗਾ ਬਦ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇੱ ਬਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋੱ ਫੜਿਆ ਜਾਣ ਤੇ ਮਾੜਕੂ ਜਿਹੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਅਤਾ ਪਤਾ ਦੱਸਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਰਨਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਥੁਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਂੋਰ ਨਾਲ ਘਸੁੰਨ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਭੁੰਜੇ ਪਟਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।... ਤੇ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ੍ਵਾਂਤ ਚਿਹਰੇ ਨਾਲ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਗਲੇ ਵਿਚ ਪਾ ਲੈੱਦਾ ਹੈ।

ਅਲਬੇਅਰ ਕਾਮੂੰ, ਕਲੀਆਯੇਵ ਅਤੇ 1905 ਦੇ ਰੂਸੀ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦਾਂ ਦੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸੁਤੰਤਰਤ ਤੇ ਆਤਮ ਬਲੀਦਾਨ ਬਾਰੇ ਨਂਰੀਏ ਜਾਂ ਆਦਰ੍ਵਾਂ ਨਾਲ ਲਾਲੀ ਸਾਹਿਬ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਖੁਦ ਆਈਡੈੱਟੀਫਾਈ (ਜਦਕਅਵਜਖਿ) ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਂਬੇ ਦੇ ਮਘਦੇ ਸੇਕ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਨਂਾਰਾ ਉਹ ਯੂਕੀਓ ਮ੍ਵਿੀਮਾ ਵਰਗੇ ਜਪਾਨ ਦੇ ਮੂਲੋੱ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਨਾਏ ਹੋਏ 20ਵੀੱ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਕਲਾ ਜਗਤ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਲੋੱ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਰ੍ਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੇ ਹੀ ਸਨਸਨੀਖੇਂ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਾਰਾਕੀਰੀ ਦੇ ਨਂਾਰੇ ਨੂੰ ਵਰਣਨ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਯੂਕੀਓ ਮ੍ਵਿੀਮਾ ਨੇ ਟੋਕੀਓ ਦੇ ਇਚੀਗਾਇਆ ਹਿੱਲ ਸਥਿਤ ਈਸਟਰਨ ਆਰਮੀ ਹੈੱਡਕਵਾਟਰ ਉਪਰ 25 ਸਤੰਬਰ 1970 ਦੇ ਦਿਨ ਜਨਰਲ ਕਾਨੇਟੋਸੀ ਮ੍ਵੀਟਾ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਜਪਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਰਾਈ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ‘੍ਵਾਨਾਮੱਤੀਆਂ‘ ਮੱਧਕਾਲੀ ਕਦਰਾਂ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤਖਤਾ ਉਲਟਾ ਦੇਣ ਲਈ ਂੋਰਦਾਰ ਅਪੀਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਵੱਲੋੱ ਹੂਟਿੰਗ ਕਰ ਦੇਣ ਤੇ ਹਾਰਾਕਾਰੀ ਦੀ ‘ਰਸਮ‘ ਰਾਹੀੱ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਅਹੂਤੀ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਤਿਮ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ ਨਂਾਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਰ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਅੰਦਾਜ ਹੈ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਸਦਾ ਇਹੋ ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਯੂਕੀਓ ਮ੍ਵਿੀਮਾ ਦੀ ਉਮਰ ਇਸ ਸਮੇੱ ੍ਵਾਇਦ 40 ਸਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ। ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋੱ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਲਈ ਤਜਵੀਂ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਚਾਹਤ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਰੇ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਹੀ ਸੰਕਲਪ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਅਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਆਖਰੀ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰੇ ਬਗੈਰ ਜੀਵੀ ਜਾਣਾ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੀਮਤ ਤੇ ਵੀ ਮਨੂਂਰ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਮ੍ਵਿੀਮਾ ਦਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਕਾਮਯਾਬ ਇਨਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਜਪਾਨੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਉਹ ਸਮੂਰਾਏ ਜੀਵਨ ੍ਵੈਲੀ ਦੀਆਂ ੍ਵਾਨਾਮੱਤੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਨਿਖੇਧ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ।
ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਨਂਰਾਂ ਵਿਚ ਯੂਕੀਓ ਮ੍ਵਿੀਮਾ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਜ੍ਵਨ ਦੀਆਂ ੍ਵਾਨਾਂ ਲਈ ਚਾਹਤ ਦਾ ਓਡਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ‘੍ਵਹੀਦ‘ ਸੀ ਜਿੱਡਾ ਵੱਡਾ ੍ਵਹੀਦ ਕਿ ਕਿਊਬਨ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਮਹਾਂਨਾਇਕ ਛੇ ਗੁਵੇਰਾ ਸੀ; ਨਿਕੋਸ ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਸੀ; ਸਾਰਤਰ ਤੇ ਸਿਮੋੱ ਸਨ ਅਤੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਹੈ।
ਬਾਬਾ ਸਡਾ ਜਪਾਨ ਦੀ ਸਮੂਰਾਏ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਬਾਰੇ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਹਾਰਾਕੀਰੀ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਪਿਛੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਤਰਕ ਦੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ‘ਤਸਵੀਰਕ੍ਵੀ‘ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਉਹ ਕਮਾਲ ਸੀ। ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ... ...।
ਜਪਾਨ ਦੀ ਸਮੂਰਾਏ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਕਰਮਜੀਤ ਦੇ 18ਵੀੱ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਉਚਤਾ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਮਾਰੂ ‘ਹੇਰਵੇ‘ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। 6ਵੀੱ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈੱ ਖੁਦ ਗਿ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਲਾਸਵਾਲੀਆ ਦਾ ‘ਸਿਦਕ ਖਾਲਸਾ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਮਾੜੀ ਕੰਬੋ ਕੇ ਅਤੇ ਕਾਹਨੂੰਵਾਨ ਦੀ ਛੰਭ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਸਮੇੱ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੇ ਅਗਲੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਮੇਰੀ ਬਚਪਨ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਛਾਉਣੀਆਂ ਪਾਈ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ। ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਇਕ ਲੱਤ ਕੱਟੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਉਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ੍ਵੁਭ ਕੇ ਬੈਠਿਆਂ ਕਿਵੇੱ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਥੇ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ‘ਨਂਾਰੇ‘ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਮੈਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇੱ ਤੱਕ ਹਾਂਟ ਕਰੀ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮੈੱ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋੱ ਕਰਮਜੀਤ ਬਾਈ ਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋੱ 18ਵੀੱ ਸਦੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆ੍ਵਕਾਰ ਹੋਈ ਮਾਨਵੀ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਉਚਤਾ ਦੀਆਂ ੍ਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਹੂਕਾਂ ਤੇ ਕੂਕਾਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਕਰਮਜੀਤ ਵੀਰ ਨੇ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਸਫਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕਿਉੱ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਸਾਡੀ ਇਸ ਨਾਇਕਾ ਅਤੇ ਕਰਮਜੀਤ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੇ ਐਕਸਿਂ ਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ ਹਨ।
ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਕਰਮਜੀਤ ਦੀ ਰੀਵੀਊ ਰਿਪੋਰਟ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਜਗਤ ਵਿਚ ਹੀ ਸਹੀ - ਆਖਰ ਆਪਣੇ ਤਸੱਵਰ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਨੂੰ ਲੋਕੇਟ ਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈੱ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਰੂਹਾਨੀ ਭੈਣ ਵੀ ਮੈੱ ਲੱਭ ਲਈ ਸੀ ਜੋ ਹੈ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੀ। ਕਰਮਜੀਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡਾ ਮੁਦੱਈ ਹੋਵੇਗਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀ ਨਿਰਛਲਤਾ ਵੀ ਸਦਾ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਭੁਖੜੈਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਮਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋੱ ਮਨਫੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲੀ ‘ਭੈਣ‘ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣ ਲਈ ਉਹ ਜਿਸ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਤਰਲੋ ਮੱਛੀ ਹੋ ਉਠਿਆ, ਉਹ ਵੇਖਿਆਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਮੈੱ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ‘ਭੈਣ‘ ਦਾ ਨਾਂ ਫਾਤਿਮਾ ਭੁੱਟੋ ਹੈ। ਉਹ ਜੁਲਫਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ‘ਮਹਾਨ‘ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲੜਕੇ ਮੁਰਤਜਾ ਭੁੱਟੋ ਦੀ ਧੀ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ 1996 ‘ਚ ਬੇਨਂੀਰ ਭੁੱਟੋ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਾਲ ਸਮੇੱ ਆਸਫਿ ਅਲੀ ਂਰਦਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਗਮ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ‘ਸਹਿਮਤੀ‘ ਨਾਲ ਮੁਰਤਜਾ ਭੁੱਟੋ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਜਿਸ ਅਤਿ ਘਿਨਾਉਣੇ, ਂਲੀਲ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਹੱਤਿਆ ਕਰਵਾਈ, ਉਸ ਸਮੇੱ ਸਾਡੀ ਇਸ ‘ਰੂਹਾਨੀ ਭੈਣ‘ ਦੀ ਉਮਰ 14 ਸਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਮੁਰਤਜਾ ਭੁੱਟੋ ਦੀ ਸਾਰੀ ਂਿੰਦਗੀ ਕਿਸੇ ਬੇਪਨਾਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪ੍ਰੰਤੂ ਤਰਾਸਦਿਕ ਗੀਤ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਫਾਤਿਮਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਇਕ ਆਦਰ੍ਵ ਸੀ। ਫਾਤਿਮਾ ਨੇ ਮੁਤਰਜਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਸਾਜ੍ਵਿ ਨੂੰ ਬੇਪਰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਲ 2010 ਵਿਚ ‘ਸੌੱਗਂ ਆਫ ਬਲੱਡ ਐੱਡ ਸਵੋਰਡ : ਏ ਡਾਟਰਂ ਮੇਮੋਇਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਪੌਣੇ ਕੁ ਪੰਜ ਸੌ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਆਪਦੇ ਪਿਆਰੇ ਬਾਪ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ੍ਵਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋੱ ਜੋ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਉਹ ਕਮਾਲ ਹੈ - ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਯਾਦ ਹੀ ਨਹੀੱ ਕਿ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵਾਰੀ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੂੰ ਮੈੱ ਜਾਣਦਾ ਨਹੀੱ, ਕਦੀ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀੱ। 8 ਮਈ ਦੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੋੱ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫੋਨ ਤੇ ਹੋਈ ਲੰਮੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋੱ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੈੱ ਸਭ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਉਸਨੂ ਆਖਿਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਹਰੇਕ ਪਿਆਰੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਮੇਰੀ ਤਰਫੋੱ ਇਹ ਸਿਫਾਰ੍ਵ ਹੈ।
ਂਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਫਾਤਿਮਾ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਆਤਮਿਕ ਸੁਹੱਪਣ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਨਹੀੱ ਹਂਾਰ ਸਾਂਝਾਂ ਨਂਰ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਵੇਾਵਰ, ਜਿਹਾਦੀ ਅਲੋਚਕ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ‘ਕੁਫਰ‘ ਲਈ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।
×××

ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਮਸੂਮ ਨਹੀੱ ਬਲਕਿ ਮਸੂਮੀਅਤ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਤੋੱ ਵੱਧ ਮਨਮੋਹਕ ਮੁਸਕਾਨ ਦੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਰਥ ਕੀ ਸਨ - ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈੱ ਜਦੋੱ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਨ੍ਰਤਕੀ ਅਤੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਆਈਜਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦੇ ੍ਵੁਰੂ ਵਿਚ ਉਸ ਵੱਲੋੱ ਉਘੇ ਇਤਾਲਵੀ ਕਵੀ ਗੈਬਰੀਲ ਡੀ. ਐਨਨਜੀਓ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ:
ਆਈਜਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਲਿਖਦੀ ਹੈ: “ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲੈੱਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਵੱਧ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਲਾ ਨੂੰ - ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਦਾ ਹੀ ਇਕੋ ਜਵਾਬ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈੱ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਆਯਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵਖਰਿਆ ਕੇ ਨਹੀੱ ਵੇਖ ਸਕਦੀ। ਕਲਾਤਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਹੀ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਉਸ ਕੋਲ ਹੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰੀਪੇਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਆਤਮਾ ਦਾ ਉਹ ਵਿਂਨ ਹੈ ਜਦੋੱ ਇਨਸਾਨ ਅੰਦਰ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਸੁਹੱਪਣ ਦੇ ਰਹੱਸ ਅੰਦਰ ਝਾਕਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।‘
“ਡੀ ਐਨਿਨਜੀਓ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਦਭੁਤ ਹਸਤੀਆਂ ਵਿਚੋੱ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਦ ਬੁਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਧਾਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਤੇ ਕੋਈ ਂਰਾ ਜਿਤਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀੱ ਪੈੱਦਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਮਾਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋੱ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਮਨਪਸੰਦ ਔਰਤ ਜਾਂ ਮਰਦ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰੰਗ ਢੰਗ ਦੀ ਹੀ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਕੇ ਇੰਝ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇੱ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਅਪੋਲੋ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਔਰਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਨਂਰੇ ਇਨਾਇਤ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਵੀ ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਨੇ ਸਮੇੱ ਲਈ ਮਹਾਨ ਦਾਂਤੇ ਦੀ ਬੈਟਰਾਈਸ ਵਾਂਗ ਉਚੇ ਗਗਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਤੈਰਦੀ ਨਂਰ ਆਉੱਦੀ ਹੈ।
ਲਾਲਾ ਬਾਬਾ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੀ ਨਹੀੱ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀੱ, ਮੈੱ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀੱ ਕਹਿਣਾ। ਪਰੰਤੂ ਇਤਨੀ ਗੱਲ ਮੈੱ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਂਰੂਰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਆਈਜਾਡੋਰਾ ਵਰਗੀ ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਗੀ ਹੋਈ ਔਰਤ ਬਾਬੇ ਸਾਡੇ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕਿਧਰੇ ਮਿਲੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹੋ ਕੁਝ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਗੈਬਰੀਲ ਡੀ ਐਨਨਜੀਓ ਬਾਰੇ ਆਖ ਰਹੀ ਹੈ।
ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸੋਹਣੇ, ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਆਯਾਮ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨ - ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹਾਨ ਢਾਡੀ ਸੀ। ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜ੍ਵਨ ਦੀ ਬਿੜਕ ਕਿਧਰੇ ਆ ਜਾਵੇ ਉਹ ਸੌ ਵਲ ਭੰਨ ਕੇ ਸਦਾ ਹੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਭਰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਤ ਜ੍ਵਨ ਵਿਚ ੍ਵਰੀਕ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਦੱਸ ਪਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲਾਇਬਰੇਰੀ ‘ਚ ਖੁਦ ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਉਹ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀੱ - ਪਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ‘ਚ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪਈ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਥੇ ਪਈ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਰੇਕ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦਾ ਾਂਰੂਰਰੇੜਾ ਮਾਰੋ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋੱ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜੋ - ਰੂਹ ਨੂੰ ਰੱਜ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਬੜਾ ਕੁਝ ਮਿਲੇਗਾ।
ਉਹ ਫਿਲਮ ਬਾਰੇ, ਪੇੱਟਿੰਗ ਬਾਰੇ, ਨ੍ਰਿਤ ਬਾਰੇ - ਜਾਨੀ ਕਿ ਕਲਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਬਾਰੇ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਦਰ੍ਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਵੀ ਅੱਗੋੱ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋੱ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਵ੍ਵ੍ਵਿੇ ਲਗਾਵ ਸੀ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੀ ਨਾਇਕ ਬਲਬੀਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸਵੈ-ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਉਹ ਪੱਕਾ ਮੁਦੱਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਪਰਪੰਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਤੰਗਨਂਰੀ ਬੜੇ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਕਿਨੇ ਕਦੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜਿਓੱ ਲੰਘਦੀ ਤੱਕੀ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਇਸ ਪੱਖੋੱ ਵੀ ਉਸਦੀ ਤਬਾ ਆਪਣੀ ‘ਨਿੱਕੀ ਭੈਣ‘ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਰ੍ਵਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।
ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਘਰੋੱ ਭੱਜਣ ਪਿਛੋੱ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਰਘੂਨਾਥ ਵਾਲੇ ਭਿਆਨਕ ਤਜਰਬੇ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਸਫਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਸਲ ਪੜਾਅ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸਥਿਤੀ ਸਮੀਰ ਆਰਟ ਸਟੂਡੀਓ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਮੀਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਜੁੜਨ ਅਤੇ ਇਸ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਰੂਰ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮੁਕੰਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੀਰ ਦੀ ਮਾਇਆ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਪਾਸੜ ਮੁਹੱਬਤੀ ਖਿਚ ਦੀ ਿਦਜ਼;ਕਫਵਜਫ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਬੜੇ ਸੰਜਮੀ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਐਕਸਪਲੋਰ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਮੀਰ, ਬਲਬੀਰ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਦੇ ਜਾਦੂ ਨੂੰ ਨਮੋ ਕਿੰਝ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 150 ‘ਤੇ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੱਲ ਵੇਖੋ:
“ਬਿੱਲੀ ... ਇਹ ਖਾਮ੍ਵੋੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਣਿਆ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉੱਕਿ ਤੂੰ ਆਪ ਕੁਦਰਤ ਵਾਂਗ ਸੁੰਦਰ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਪਲੀਮੈੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈੱ ਪਤਝੜ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਉਤੇ ਤੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਤੁਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਕੋਸੀਆਂ ਧੁੱਪਾਂ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਨਣਾ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।‘
ਇਹ ਵਿਵਰਣ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਆਈਜਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਆਈਜਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਡੀ ਐਨਨਜੀਓ ਜਦੋੱ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਬੰਧਤ ਔਰਤ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਗਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇ ਉਹ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੋਵੇ।
ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ੍ਵਾਮ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਇਕੱਲੇ ਸੈਰ ਕਰਦਿਆਂ ਡੀ‘ ਐਨਨਜੀਓ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਉੱ ਪੁਕਾਰਨਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ:
“ਓੰ ਆਈਜਾਡੋਰਾ, ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਅਲੋਕਾਰ ਜਲਵਾ ਕੇਵਲ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਤੇਰੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਔਰਤ ਇਸ ਅਨੂਠੇ ਲੈੱਡ ਸਕੇਪ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦੇਵੇ। (ਭਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਔਰਤ ਅਜਿਹੀ ਵਡਿਆਈ ਤੇ ਨੱਕ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਹਿਮਾਕਤ ਕਰੇਗੀ?) ਤੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ; ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ, ਵਿਰਾਟ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜ ਅੰਗ ਹੈ; ਤੂੰ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ੍ਵਹਾਨਾ ਦੇਵੀ ਹੈੱ।ੰ‘
ਆੲਜਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਦਾ ਡੀ ਐਨਨਜੀਓ ਨਾਲ ਕੋਈ ਂਿਆਦਾ ਲੰਮਾ ਚੌੜਾ ਨੇੜ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਦਾ ਂਿਕਰ ਉਹ ਕਿਤਨੇ ਪਿਆਰੇ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਸਮੀਰ ਬਲਬੀਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਉਸਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਦੇ ਜਾਦੂ ਤੋੱ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੈ। ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ ਰਘੂਦੇਵ ਮਹਾਜਨ ਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਕੁੱਤੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੌਤਕ ਸਮੀਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਸਕਣਾ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਖੇਡ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦੀ।
ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਠੀਕ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਦੀ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਸਮੀਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾ ਨਹੀੱ ਸਕੇਗੀ। ਵਰਨਾ ਗੱਲ ਕੇਵਲ ਇਤਨੀ ਨਹੀੱ ਹੈ ਕਿ ਸਮੀਰ ਚਾਣ ਚੱਕ ਹੀ ਪੋਜੈਸਿਵ ਂਿਆਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਇਕ ਪਾਸੜ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਮਾਰੂ ਰਾਗ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਂਿਆਦਾ ਫੈਟਲ ( ਿਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਪਾਲ ਪਾਟਸ ਨਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਰਾਗ ਸੁਣਾਉਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਵੀ ਸੀ। ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ, ਆਪਣੇ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁਝ ਵੇਰਵੇ ਦੱਸਣੇ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਲ 1967 ਦੇ ਅੰਤ ਜਾਂ 68 ਦੇ ੍ਵੁਰੂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਠਿਆਲਾ ਕਾਲਜ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਭਰਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਕੁੜੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਚਿਤ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਪਰ ਉਸੇ ਪਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਇਕਪਾਸੜ ਪਿਆਰ ਦੀ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਅਗਲੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵੀ ਭੁੱਲ ਭੁਲਾ ਗਿਆ। 8ਵੀੱ, 10ਵੀੱ ਅਤੇ 11ਵੀੱ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਮੈੱ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਆਉੱਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ - ਪਰ ਅਜਿਹੀ ‘ਕਿਆਮਤ‘ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਅਗਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਜਮਾਤਾਂ ਮੈਥੋੱ ਥਰਡ ਡਵੀਂਨ ਵਿਚ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬੜੀ ਮ੍ਵੁਕਲ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕੁੜੀ ਉਸਨੂੰ ਮੈੱ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਬੁਲਾ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਮੱਧਯੁਗੀ‘ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਅਸਾਨ ਵੀ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਭੁਗਤਣੀ ਪਈ। ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਅਫਸੋਸ ਨਹੀੱ ਹੋਇਆ। ਰਾਦਰ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਦਰ ਅੱਜ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਮਾਰੂ, ਪਰ ਂੋਖਮ ਭਰੇ ਐਕਸਪੀਰੀਐੱਸ ਲਈ ਫੁਰਸਤ ਦੇਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੈੱ ਇਹ ਨਹੀੱ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਨਾਵਲ ਲੇਖਿਕਾ ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਾਂਰਾਜੋਰ ਵਧੇਰੇ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਐਕਸਪਲੋਰ ਕਰਦੀ।
ਵੈਸੇ ਇਕਪਾਸੜ ਮੁਹੱਬਤ ਜਾਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਗੱਲ ਜੇਕਰ ਚੱਲ ਹੀ ਪਈ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਕੇੱਦਰੀ ਜਂਬੇ ਦੀ ਿਦਜ਼;ਕਫਵਜਫ ਨੂੰ ਜਿਸ ਬਰੀਕੀ ਨਾਲ ਫਿਓਦਰੋ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ‘ਦ ਇਡੀਅਟ‘ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਨਕੁਐਰੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੇ ਵ੍ਵਿਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀੱ ਆਈ। ਹਾਂ, ਫਰਾਂਜ ਕਾਫਕਾ ਦੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਬੂਬ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਖਤਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ‘ਲੈਟਰਂ ਟੂ ਫੈਲਿਸ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡਅਕਾਰੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਂਰੂਰ ਅਜਿਹਾ ਜਲਵਾ ਤੱਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਾਫਕਾ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਵਿਜੇਤਾ ਏਲੀਆਸ ਕਾਨੇਟੀ ਨਾਂ ਦੇ ਉਘੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ‘ਕਾਫਕਾਜ ਅਦਰ ਟਰਾਇਲ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ 100 ਕੁ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਜੋ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖੀ ਹੈ- ਉਹ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਰਾਗ ਮਾਰੂ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਦੇ ਵਰਨਣ ‘ਚੋੱ ਗੁਜਰਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਾਨ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਸੀਨੇ ਛੁਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
×××
ਖੈਰ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਜੋ ਕਿ ਨਵੀੱ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ੍ਵਿਵ ਮੈਨਿਨ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ‘ਕਾਰੋਬਾਰੀ‘ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੇ ਵਰਨਣ ਨਾਲ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਵੇਗਾ। ਇਹ ਆਦਮੀ ਖੱਚ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨ ਦੇ ਹਰ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਟਰੀਟਮੈੱਟ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਕਾਫੀ ਸੰਤੋਖਜਨਕ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਕਿ ਇਸ ਫੇਂ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਆਪਣੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਨਵੇੱ ਅਯਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਬਿੰਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੂਖਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਕਰ੍ਵਕ ‘ਕਵਿਤਾਵਾਂ‘ ਨੂੰ ਡਿਸਕਵਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ, ਸਾਡਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵਿਚਾਲੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਾਲਚ ਕਾਰਨ ਡਿਸਟਰੈਕਟ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਨ ‘ਚ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਲ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਜੋ ਲੰਮੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਪਿਛਿਓੱ ਅੱਗੇ ਲਿਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਜਲਦੀ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ‘ਧੀ‘ ਤਾਬਿੰਦਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਟਾਈ ਕਾਰਗਿਲ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋੱ ਆਏ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਵੀਰ ਅੁੰਂਮ ਕਾਜਮੀ ਨਾਲ ਜਿਸ ਦਿਲਕ੍ਵ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਪਵਾਈ ਹੈ - ਉਸਦਾ ਂਿਕਰ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰੇ ਬਗੈਰ ਅੱਗੇ ਤੁਰਿਆ ਨਹੀੱ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਲਿਆਉੱਦਿਆਂ ਮਨ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰ ਉਠਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਸਾਰਤਰ, ਸੀਮੋ ਅਤੇ ਲੋਰਕਾ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ਮਨਭਾਉੱਦੇ ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕ ਨਿਕੋਸ ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਦੇ ‘ਜੌਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਹੇਠ ਂੋਰਬਾ ਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ ਹਵਾਲੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਉਭਰ ਆਏ ਹਨ।
ਹੁਣ ‘ਂੋਰਬਾ‘ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਂਰਾ ਵੇਖੀਏ ਬਲਬੀਰ ਪਿਆਰੀ ਤਾਬਿੰਦਾ ਦੀ ਮਾਂ, ਯਾਸਮੀਨ ਨਾਂ ਦੀ ਭਿਖਾਰਨ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਕਿੰਝ ਆਉੱਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਆਪਸੀ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ੍ਵੁਰੂਆਤ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ੍ਵੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 272-73 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਕਨਾਟ ਪਲਾਸ ਵਿਚ ੍ਵਿਵ ਮੈਨਿਨ ਨੂੰ ਗਲੋੱ ਲਾਹ ਕੇ ਕਿਤੇ ਵਿਕੋਲਿਤਰੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਬੈਠੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੇ ਕੰਨੀੱ ੍ਵਬਦ ਪੈੱਦੇ ਹਨ:
“ਮੇਮ ਸਾਹਿਬ ਕੁਝ ਠੰਢਾ ਪਿਲਾ ਦੀਜੀਏ ... ਬਹੁਤ ਪਿਆਸ ਲਗੀ ਹੈ।‘ ਮਾਇਆ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਢਿੱਡ ਵਾਲੀ ਭਿਖਾਰਨ ਵੱਲ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸਦੇ ਬੁੱਲ ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। “ਬਹੁਤ ਪਿਆਸ ਲਗੀ ਹੈ, ਮੇਮ ਸਾਬ੍ਹ‘ - ਸੁਣਦਿਆਂ ਮਾਇਆ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਖਾਨੇ ਕੋ ਦੋ, ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋੱ ‘ਭੁੱਖ‘ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਪਿਆਸ‘ ਦੀ ਤਲਬ ਦਾ ਂਿਕਰ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸਨੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਭਿਖਾਰਨ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। “ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇੱ ਇਹ ਕੋਈ ਸਧਾਰਨ ਭਿਖਾਰਨ ਨਹੀੱ ਸਗੋੱ ਇਸਦੇ ਪਾਣੀ ਮੰਗਣ ਦੀ ਅਦਾ ਤੋੱ ਲੈ ਕੇ ਉਭਰੇ ਪੇਟ ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਵਿਚੋੱ ਝਾਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਆਮ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਲਕੜੀਆਂ ਨਹੀੱ ਬਲਕਿ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਵਾਲਾ ਲਹਿਜਾ ਹੈ।
ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ:
ਔਰਤ ਜੂਸ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇੱ ਪਿਆਸ ਦੀ ਇਤਨੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਕ ਘੁੱਟ ਦਾ ਮਜਾ ਲੈੱਦਿਆਂ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਉਤਾਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
ਤੇ ਬੱਸ ਇਹ ਵੇੱਹਦਿਆਂ ਹੀ ਇਕ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਧਰੀ ਜਾਵੇਗੀ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋੱ ਯਾਸਮੀਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਤਾਬਿੰਦਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵੇਗਾ ੰ
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਇਤਰਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਯਾਸਮੀਨ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਜੋ ਮੌਕਾ ਮੇਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਘੜਿਆ ਹੈ - ਇਹ ਮੰਨਣਯੋਗ ਨਹੀੱ ਹੈ; ਇਹ ਫਿਲਮੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਥੇ ਮੈਨੂੰ ਮਹਾਨ ਰੂਸੀ ਲੇਖਕ ਤੁਰਗਨੇਵ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ - ਉਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਰੂਸ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਹੀੱ ਹਨ। ਪਰੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ ਹਨ; ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਫਿਲਮੀ‘ ਹਨ। ਤੁਰਗਨੇਵ ਦਾ ਜਵਾਬ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਇਤਰਾਂ ਤੁਰਤ ਹੀ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਮੰਨ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਰੂਸ ਅੰਦਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਮਿਲਿਆ ਕਰਨਗੀਆਂ।
ਨਾਵਲ ਦੇ 66ਵੇੱ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਭਾਈ ਸੰਦੀਪ ੍ਵਮ੍ਵੇਰ ਕਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ੍ਵੇਰੇ ਉਪਰ ਮਾਰੂ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ੍ਵਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਰਦਾਤ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਮਾਂ ਰੁਕੋ ਦੀ ਜਾਨ ਵੀ ਲੈ ਲਵੇਗੀ। ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਅਤੇ ਸਪੱਰ੍ਵ ਦੀ ਂਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਬਿਪਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟ ਪੈਣਗੇ। ਨਾਵਲੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸੁਹੱਪਣ ਕਿੰਝ ਨਾਲੋੱ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ - ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਚਲਦੇ ਚਲਦੇ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਨਂਾਰਾ ਵੀ ਵਿਖਾ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉੱਜ ਇਸ ਵਕਤ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਅਤੇ ਤਾਬਿੰਦਾ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਰਾਣੀਖੇਤ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਥੇ ਹੀ ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਤਾਬਿੰਦਾ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅੰਜੁਮ ਕਾਜਮੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਵਰਨਣ ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 483-84 ‘ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ:
“ਤਾਬਿੰਦਾ ਸਵੇਰੇ ਉਠੀ ਤਾਂ ਅਲਸਾਈ ਹੋਈ, ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਹ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਢੂੰਡਣ ਲੱਗੀ। ਤਦੇ ਲੰਮਾਂ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਨਂਰ ਪਈ, ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ...।‘
ਉਸ ਸਖ੍ਵ ਨੇ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਪਿਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇੱ ਇਹ ਆਵਾਂ ਸੁਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
“ਦੇਖੋ ਮੁਹਤਰਮਾ ... ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀੱ ਬਲਕਿ ਅੰਜੁਮ ਕਾਜਮੀ ਹੈ। ਤੁਸੀੱ ਮੈਨੂੰ ਅੰਜੁਮ ਜਾਂ ਕਾਜਮੀ ਬੁਲਾ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਖੁਦਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗਾ ਪੱਥਰ ਨਾ ਮਾਰੋ, ਪਲੀਂ...।‘
ਤਾਬਿੰਦਾ ਸਿਰ ਫੜ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈ। “ਤੌਬਾੰ ਤੌਬਾੰ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਇਤਨਾ ਭਿਆਨਕ ਟਕਰਾਓ। ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਮਾਇਆ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਨਂਰ ਨਈੱ ਸੀ ਆ ਰਹੀ।‘
... ...
“ਲਓ ਮੈਡਮ ਚਾਹ‘
ਹੁਣ ਦੱਸੋ, ਤੁਸੀੱ ਕੌਣ ਹੋ? ਕਿਥੋੱ ਆਏ ਹੋ? ਤੇ ਕਿਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਆਏ ਹੋ? ਵੈਸੇ ਇਹ ਸਭ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਅਗਰ ਤੁਸੀੱ ਮੈਨੂੰ ਮੇਂਬਾਨੀ ਦਾ ੍ਵਰਫ ਨਾ ਬਖ੍ਵਦੇ ਤਾਂ।
ਤਾਬਿੰਦਾ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸ ਪਈ। ਇਸ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਪਤਲੇ, ਲੰਮੇ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਨਾਨ ਸਟਾਪ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਤਾਬਿੰਦਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਸਬੀਰ ਉਸਨੂੰ ਆਖਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਟਰੇਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਦੌੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਬੰਦਾ ...। ਤਾਬਿੰਦਾ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੀ।‘
ਂਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨੰਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਂਿਦਗੀ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੋਹਣੀ ਹੈ। ਤੇ ਕੈਸਾ ਹੁਸੀਨ ਵਰਨਣ ਹੈ - ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋੱ ਇਸ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ; ਸਾਡੇ ਪਾਠਕ ਜਦੋੱ ‘ਂੋਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ‘ ਪੜ੍ਹਨਗੇ ਤਾਂ ਂੋਰਬਾ ਨੂੰ ਸੰਤੂਰੀ ਸੁਣ ਕੇ ਲਾਂਮੀ ਤਾਬਿੰਦਾ ਦਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰਾ ਹਾਸਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਯਾਦ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੀਅ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਰੇਗਾ।
‘ਂੋਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ 30-35 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਕਰੀਟ ਂੰਂੀਰੇ ਵੱਲ ਕੋਇਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ੍ਵੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਹਾਜ ਉਪਰ ਉਹ ਅਚਾਨਕ 60-65 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਖਸਤਾ ਹਾਲ ਜਿਹੇ ਨਂਰ ਆਉੱਦੇ ਜੋਰਬਾ ਨਾਂ ਦੇ ਮਂਦੂਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਕਿ ਸੰਤੂਰੀ ਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਸਾਂ ਗਠੜੀ ਵਿਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਕੱਛੇ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਮਂਦੂਰ ਸਵੈਮਾਣ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਝੱਕ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਾਥੀ ਵਜੋੱ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਵੇਕ੍ਵ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਹੁਣ ਂੋਰਬਾ ਅਤੇ ਤਾਬਿੰਦਾ ਦੀ ਮਾਂ ਯਾਸਮੀਨ ਵਿਚ ਬਾਹਲਾ ਕੁਝ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਸ੍ਵਕਤ ਕੋਈ ਨਿਹਤ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਜੋ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਐਕਸਿਂ ਤੇ ਲੈ ਆਉੱਦੀ ਹੈ। ਤਾਬਿੰਦਾ ਅਤੇ ਂੋਰਬਾ ਦੀਆਂ ਉਮਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਂੋਰਬਾ ਦੀ ਜਾਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਸੰਤੂਰੀ ਵਿਚ ਹੈ, ਤਾਬਿੰਦਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਅੰਦਰਲੇ ਗੀਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ।
ਇਨਸਾਨੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿਚ ‘ਂੋਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ‘ ਦੀ ੍ਵਮੂਲੀਅਤ ਕਿਉੱ ਂਰੂਰੀ ਹੈ- ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਗਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਾਠਕ ਇਸਨੂੰ ਖੁਦ ਪੜ੍ਹਨ।
ਨਿਕੋਸ ਕਂਾਂਤਜੈਕਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਦਬੀ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਨਾਗਮਣੀ ਰਾਹੀੱ ਆਇਆ ਜਾਂ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਜੀ ਰਾਹੀੱ - ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਨਹੀੱ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਫਰੀਡਮ ਅਰ ਡੈੱਥ‘ ਕਰੀਟ ਵਿਚ ਯੂਨਾਨੀ ਮੂਲ ਦੇ ਇਸਾਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਟੋਮਾਨ ਤੁਰਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਲੜਾਈ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ‘ਂੋਰਬਾ‘ ਤੋੱ ਵੀ ੍ਵਾਇਦ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਬੀ ਯਾਰਾਂ ਵਿਚੋੱ ਪ੍ਰਿੰ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਰਾਗ ਅਤੇ ਕੰਵਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦੀ ਇਹ ਅੱਜ ਵੀ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ਮਨਭਾਉੱਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਪਰਾਗ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਪਿਛਲੀ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋੱ ਯਾਰਾਂ, ਦੋਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫਲਾਂ ਵਿਚ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਜ੍ਵਨ ਨੂੰ ਤੀਖਣਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਹੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਹਿਰਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਂਬਾਨੀ ਸੁਣਾਉੱਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਉਹ ਹਵਾਲਾ ਜਿਥੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਾਰੂ ਪੀੱਦਿਆਂ ਤੁਰਕ ਫੌਜਾਂ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੌਜਵਾਨ ਅਫਸਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਟੂਣੇਹਾਰ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਝਲਕ ਵੇੱਹਦਿਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਨਾਇਕ ਮਾਈਕਲ ਕੱਚ ਦੇ ਮਂਬੂਤ ਗਿਲਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਉੱਗਲਾਂ ਵਿਚ ਫਸਾ ਕੇ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਹੋਮਰ ਦੀ ‘ਉਡੀਸੀ‘ ਅਤੇ ਦਾਂਤੇ ਦੀ ‘ਦਾ ਡੀਵਾਈਨ ਕਮੇਡੀ‘ ਕਂਾਂਤਜੈਕਿਸ ਦੀਆਂ ਮਨਭਾਉਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਨ। ‘ਦਾ ਉਡੀਸੀ : ਏ ਮਾਡਰਨ ਸੀਕੂਅਲ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਵ੍ਵਿਾਲ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਨੇ 1924 ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ ੍ਵੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ 1938 ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤਾ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ 33333 ਪਦਾਂ ਦੇ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਉਸਨੇ 7 ਵਾਰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਸੋਧਿਆ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।
ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ ਤੋੱ ਸਾਲ ਕੁ ਪਿਛੋੱ, 28 ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਰਗੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ‘ਨੇੜਿਓੱ ਤੱਕਿਆ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲਾ‘ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਲੇਖਕ ਭਾਅ ਜੀ ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦੋੱ ਤੱਕ ਕੋਈ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਲਾਲੀ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਟੱਕਰ ਗਏ ਅਤੇ ਮੈੱ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਉਸ ੍ਵਾਮ ਦੀ ਸੈਲੀਬਰ੍ਵੇਨ ਲਈ ਅਰਬਨ ਅਸਟੇਟ ਬਾਬਾ (ਡਾ.) ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰੇ ਲੈ ਆਇਆ। ਡਾ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਕ ਦੋ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਵੀ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀੱ ਹਨ। ਭਾਅ ਜੀ ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇੜ ਦਾ ਯਾਰਾਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨੀੱ ਦਿਨੀੱ ਮਾਈਕ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵੇਰਵੇ ਬੜੇ ਜਂਬੇ ਨਾਲ ਸੁਣਾਉੱਦੇ ਸਨ। ਕਥਾ ਰਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਵੀ ਬੜਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੋਕਣ ਦੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਂਰੀ ਵਿਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ‘ਹਿਮਾਕਤ‘ ਵੀ ਘੱਟ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਉਲਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ੍ਵਾਮ ਦੇ 5 ਕੁ ਵਜੇ ਨਿਕੋਸ ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਅਗਲੇ 3-4 ਘੰਟੇ ਨਿਰੰਤਰ ਹੀ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕਈ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦਰਸਾਈ ਸਦੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਪਿਰਿਟ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਮਾਡਰਨ ਉਡੀਸੀ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅੰਦਰ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਬਾਰੇ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜਦੋੱ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਖ੍ਵੁਕ੍ਯਸੰਜੀਦਾ ਬੰਦੇ ਨੇ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਣਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਜਦੋੱ ਕਦੀ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਏ ਜਾਂ ਮੈੱ ਗੰਨਾ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ, ਉਹ ਹਮ੍ਵੇਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ‘ਕਲੰਦਰ‘ ਨੇ ਤਾਂ ਯਾਰ ਉਸ ਦਿਨ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋੱ ਕਦੀ ਵੀ ਮਿਲੇ ਉਹ ਸਦਾ ਹੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦਾ ਪੂਰੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਂਿਕਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।
ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਦਾ ‘ਦਾ ਲਾਸਟ ਟੈੱਪਟ੍ਵੇਨ ਆਫ ਕਰਾਈਸਟ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਵੀ ਵੱਡੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵ੍ਵਿਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਈਸਾ ਮ੍ਵਿਨ ਨੂੰ ਆਮ ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਕਰਕੇ ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕ ਚਰਚ ਦੇ ਭਾਰੀ ਕ੍ਰੋਧ ਦਾ ੍ਵਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਚਰਚ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ‘ਪੰਥ‘ ਵਿਚੋੱ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਮਾਇਆ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਦੇ ਸਿਖਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਜਦੋੱ ਅਸੀੱ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਸਿਖਰਲੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਾਂਗੇ ਤਾਂ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਉਦ੍ਵੇ ਬਾਰੇ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਕਜਾਂਤਜੈਕਿਸ ਦੇ ਈਸਾ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ ਦੀ ਨ੍ਵਿਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।
×××
‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਆਏ ਮਾਨਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤ੍ਰ ਅਤੇ ਸੁਖਾਂਤਿਕ ਅਯਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋੱ ਕਈ ਸਾਲ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਮਰਹੂਮ ਦੋਸਤ ਕੁਲਬੀਰ ਹੁੰਦਲ ਦੀਆਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਲ 1970 ‘ਚ ਜਲੰਧਰ, ਮਾਡਲ ਟਾਊਨ ਇਕ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਮੈੱ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਇਥੇ ਹੀ ਉਨ ਇਰਵਿੰਗ ਸਟੋਨ ਦੇ ‘ਲਾਸਟ ਫਾਰ ਲਾਈਫ‘ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਵਾਰੀ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਵਾਨਗੌਗ ਦੇ ਆਪਦਾ ਕੰਨ ਕੱਟ ਕੇ ਗ੍ਵੇਲ ਨਾਂ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਵੇਸਵਾ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਉਪਹਾਰ ਵਜੋੱ ਦੇ ਦੇਣ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਕਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਹੋਰ ਜੋ ਉਹ ਆਮ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋੱ ਇਕ ਤਾਂ ਸੀ ਸੈਕ੍ਵਪੀਅਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਕਿ “ਇਨਸਾਨ ਉਪਰ ਦੁਖ ਜਦੋੱ ਆਉੱਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਦੁਕੱਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀੱ ਆਉੱਦੇ, ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਹੀ ਚਲੀਆਂ ਆਉੱਦੀਆਂ ਹਨ।‘ ... ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਸਵੇਰੇ ੍ਵਾਮ ਦਿਨ ‘ਚ ਇਕ ਅੱਧ ਵਾਰੀੱ ਹਾਰਡੀ ਦੇ ‘ਦਾ ਮੇਅਰ ਆਫ ਕੈਸਟਰਬ੍ਰਿਜ‘ ਵਾਲੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਦੁਹਰਾਉੱਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ: “ਇਨਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਖ੍ਵੁੀ ਦਾ ਪਲ ਕਦੀ ਕਦੀ ਹੀ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।‘ ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਗਾਲਿਬ ਦਾ ਇਹ ੍ਵੇਅਰ ਹਮ੍ਵੇਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਹੀ ਲਗਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ:
ਕੈਦੇ ਹਯਾਤ ਓ ਬੰਦੇ ਗਮ ਅਸਲ ਮੇੱ ਦੋਨੋ ਏਕ ਹੈੱ
ਮਰਨੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀ ਗਮ ਸੇ ਨਿਯਾਤ ਪਾਏ ਕਿਉੱ।
‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਪੜ੍ਹਤ ਤੋੱ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਨਾਵਲੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਵਿਕਰਾਲ ਨਹੀੱ ਹੈ; ਕਤਈ ਤੌਰ ਤੇ ਬੋਝਲ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦਾ 71ਵਾਂ ਕਾਂਡ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਮੈਨੂੰ ਂਿਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਅਪਣੱਤ ਦੀ ਸਿਖਰ ਛੂੰਹਦੀ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਜੈ ਦੇਵ ਦੇ ਨਵੀੱ ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵ੍ਵਿਾਲ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਬੱਚਾ ਕੰਨਸੀਵ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸੇ ਕਾਂਡ ਦੇ ਪੰਨਾ 519 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਦੀ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਭਾਵਨਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ:
“ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ (ਤੇਰੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਕੀਰਾਂ ਤੇ ਪਿਆਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ... ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ...।‘ ਆਖਦਿਆਂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਹੋਠਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਕੋਲ ਡੂੰਘੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਤੇ ਗਹਿਰੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭਖਦੇ ਹੋੱਠ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਦੋਵੇੱ ਪਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀੱ ਸੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਗੋੱ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇੱ ਕੁਦਰਤ ਵਲੋੱ ਵਜਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਆਲੌਕਿਕ ਸਾਂ ਉਤੇ ਕੋਈ ਰੂਹਾਨੀ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ।‘ ਮੈਨੂੰ ਖੁਦ ਇਹ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਂੋਰਬਾ ਦੀ ਸੰਤੂਰੀ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਰਾਗ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਮਾਇਆ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇ੍ਵਕ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇ੍ਵਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋੱ ਪਾਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਉਹੋ ਆਨੰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਰ੍ਵਿੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਤੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਭ੍ਵਾ ਵਿਚ ਪਰਮਅਨੰਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੁੱਖ, ਸੁਹੱਪਣ ਤੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸੁੰਦਰ ਬਿਆਨ ੍ਵਾਇਦ ਹੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਲਿਖਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਸ ਵਕਤ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਹੁਣ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਾਂਰਾਸਵਾਂਨ ਵੇਖੋ...। ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਉਪਰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਕ੍ਰ੍ਵਿਮਾ ਲਗਭਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋੱ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਭਾਈ ਸੰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਹਿੰਸਕ੍ਯਖਰੂਦੀ ਕਰਤੂਤਾਂ ਕਾਰਨ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਕਦੀ ਨਾ ਕਦੀ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸਿੱਕ ਮਨ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਹਾਰਟ ਅਟੈਕ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਅਗਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਜੈ ਦੇਵ ਦੇ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਤੋੱ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ ਜਦੋੱ ਸਖਮ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜਸਬੀਰ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਫੋਨ ਉਪਰ ਮਾਤਾ ਰੁਕੋ ਦੇ ਅਗਲੇ ਘਰ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਤਰਾਸਦਿਕ ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਬਲਬੀਰ, ਸਾਹਿਬਜੀਤ, ਜਸਬੀਰ - ਸਾਰੇ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਬਚਪਨ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਸਹੇਲੀ, ਭਰਜਾਈ ਸਪਰ੍ਵ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵੰਡਾਉਣ ਲਈ ਜੰਮੂ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪੈੱਦੇ ਹਨ।
ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁਣ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਫਾ 528 ਉਪਰ ਵੇਖੋ, ਸੁਰਿੰਦਰ, ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਦੁਖ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕਿੰਝ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ:
“ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇੱ ਬਚਪਨ ਤੋੱ ਜਿਸ ਰੱਬ ਦੀ ਇਕ ਕੋਮਲ, ਦਯਾਵਾਨ ਤੇ ਕ੍ਰਿਪਾਲੂ ਛਵੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵਸਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ; ਹਰ ਦੁੱਖ ਤੇ ਸੁਖ ਵਿਚ ਉਹ ਜਿਸ ਰੱਬ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਰੱਬ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦਾ ਤੇ ਆਪਣਾ ਅ੍ਵੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਰੱਬ ਅਚਾਨਕ ਉਸਨੂੰ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮੂਰਤ ਜਾਂ ਫਿਰ ਫੂਂਲ ਜਿਹੇ ਇਕ ਭਰਮ ਤੋੱ ਸਿਵਾ ਕੁਝ ਨਾ ਜਾਪਿਆ।‘
ਹੁਣ ਅੱਗੋੱ ਇਸੇ ਸਫੇ ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਦਾ ਆਪਦਾ ਬਿਆਨ ਪੜ੍ਹੋ:
“ਕੋਈ ਰੱਬ ਨਹੀੱ ਹੈ ਕਿਧਰੇ ...। ਰੱਬ ਭਰਮ, ਡਰ, ਸਹਿਮ, ਬਿਮਾਰ ਤੇ ਲਾਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਕੋਈ ਰੱਬ ਹੈ, ਨਾ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤਾ। ਜੋ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰਾ ਵਿਧੀ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਖੇਡ ...।‘
ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਗਰ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਰੱਬ ਹੈ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਉਹ ਵੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਦਰਜ ਹੈ:
“ਮਾਂ ਅਤੇ ਰੱਬ ਇਕੋ ਵਾਰੀ ਉਸਦੀ ਂਿੰਦਗੀ ‘ਚੋੱ ਮਨਫੀ ਹੋ ਕੇ ਫਨਾਹ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਫਰਕ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਸੀ ਕਿ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜਿੰਦਾ ਸਨ ਜਦੋੱ ਕਿ ਰੱਬ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਕੂੜੇ ਵਾਂਗੂੰ ਹੂੰਝ ਬੁਹਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚੋੱ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।‘
ਦਿੱਲੀਓੱ ਸਵੇਰ ਦੀ ਚੱਲੀ ਬੱਸ ਪਠਾਨਕੋਟ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਸਾਰਾ ਰਾਹ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਗਲਤਾਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਮੂ ਜਾਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਾਪਸ ਰਾਣੀਖੇਤ ਜਾਣ ਦਾ ਦੋ ਟੁੱਕ ਫੈਸਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
੍ਵਾਮ ਨੂੰ 6 ਵਜੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਰਾਣੀਖੇਤ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਲਬੀਰ ਵੱਡੇ ਦੁੱਖ ‘ਚੋੱ ਲੰਘ ਕੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਗੋੱ ਰਾਣੀਖੇਤ ਵਿਚ ਤਾਂ ਚੁਫੇਰੇ ਸੁਖਾਂਤ ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੰਜੁਮ ਕਾਜਮੀ, ਸਿੰਥੀਆ, ਕਾਵੇਰੀ- ਸਾਰੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਧਾਹ ਕੇ ਮਿਲ ਪੈੱਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇੱ ਸਦੀਆਂ ਤੋੱ ਉਸੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।। ਚਾਹ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅੱਗੋੱ 531 ਪੰਨੇ ਉਪਰ ਖੁਦ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੇਖੋ:
ਚਾਹ ਪੀੱਦਿਆਂ ਸਾਰੇ ਜੱਗ ਜਹਾਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਕਾਜਮੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬੱਸ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਨ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ (ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਕੀ ਤਾਬਿੰਦਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਜਵੀਂ ਮੰਨ ਲਈ ਸੀ)।
ਅੱਗੇ ਵੇਖੋ:
ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਇਥੇ ਸਾਰੇ ਮਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਆ੍ਵਰਮ ਵਾਲੀ ਮਦਰ ਵਾਂਗ ਕਤਈ ਨਹੀੱੰ ਅੱਗੇ ਵੇਖੋ ਂਰਾ:
ਮਾਂ ਜੇ ਂਿਆਦਾ ਥਕਾਵਟ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਾਂਮੀ ਤੇਰੇ ਪੈਰ ਦਬਾਵੇ। ਕਾਵੇਰੀ ਨੇ ਮਂਾਕ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਾਂਮੀ ਨੇ ਸਚਮੁੱਚ ਹੀ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਦਬਾਉਣੇ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਤਨਾ ਕਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਅੰਦਰ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ ਦੀ 40-42 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀ ਗਂਲ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ:
ਤੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੁਆਲੇ ਵਿਛ ਜਾਏਗਾ ਢੇਰ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ,
ਮਲਕ ਦੇਣੇ ਮੈੱ ਇਕ ਟਹਿਣੀ ਹਿਲਾ ਕੇ ਪਰਤ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗਂਲ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਸ!੍ਵੀਅਤ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਦਲਜੀਤ ਦੇ ਘਰੇ ਸਾਲ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ੍ਵਾਮ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ ਹੁਸੀਨ ਮਹਿਫਿਲ ਦੌਰਾਨ ਚੀਮਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਗਂਲ ਜਦੋੱ ਤਰੰਨੁਮ ਵਿਚ ਗਾ ਕੇ ਸੁਣਾਈ ਸੀ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ‘ਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਤ ਜਿਹੀ ‘ਲੈਅ‘ ਹੀ ਤਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਲੈਅ ਕਿ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੇ ਰਾਣੀਖੇਤ ਵਿਖੇ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਕੁੜੀਆਂ-ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਟੂਣੇਹਾਰ ਬਿਆਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਮਾਂ ਰੁਕੋ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਦੇਹਾਂਤ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਸਦਮੇ ਵਿਚੋੱ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
×××
ਅਸੀੱ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕਾਂਡ 74 ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਵਿਚਾਲੇ ਨਵੇੱ ਸਿਰਿਓੱ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੰਵਾਦ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਂਰਾ ਰਾਣੀਖੇਤ ‘ਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੇਖੋ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋੱ:
ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਬਾਰ੍ਵ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਖਰਿਆ ਨਿਖਰਿਆ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਜਦ ਮਾਇਆ ਦੀ ਨਂਰ ਹਾਲ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ‘ਚੋੱ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੇ ਸੇਬ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਉਹ ਖ੍ਵੁੀ ਨਾਲ ਉਛਲ ਪਈ। ਪੱਤਿਆਂ ‘ਚੋੱ ਬਾਰ੍ਵ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਮੋਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਹਵਾ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੁਤਕੁਤਾਰੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਕੱਢਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਕਦਮ ਕੰਬਲ ਸੁੱਟ ਆਪਣੇ ਤਸਮੇ ਕੱਸ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈ। ਜੰਗਲ ੍ਵਰਾਬੀ ਹੋਇਆ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬੂੰਦ ਬੂੰਦ ‘ਚੋੱ ਮਾਦਕਤਾ ਛਲਕ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਚੁੰਮਣ ਲਈ ਜਿਵੇੱ ਵਿਆਕੁਲ ਸੀ। ... (ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਲੱਗਾ) ਜਿਵੇੱ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵੀ ਉਸੇ ਵਾਂਗ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਮੌਲਣ ਦੇ ਨ੍ਵੇ ਵਿਚ ਨ੍ਵਿਆਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਜੰਗਲ ਦੇ ਕਣ ਕਣ ਵਿਚ ਆਭੇਦ ਹੁੰਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ।
ਔਰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਉਪਮਾ ਠੀਕ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ:
ਮਉਲੀ ਧਰਤੀ ... ਮਉਲਿਆ ਅਕਾਸ
ਘਟਿ ਘਟਿ ਮਉਲਿਆ ਆਤਮ ਪ੍ਰਗਾਸੀਂ
ਉਸਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ਯਾਦ ਆਈ ਤਾਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇੱ ਉਸਦਾ ਅੰਗ ਅੰਗ ਪ੍ਰਰਿਤੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੌਲਣ ਲਈ ਆਤੁਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਤਰਲ ਜਿਹਾ ਭਿਜਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇੱ ਅੰਗ ਅੰਗ ‘ਚੋੱ ਦੁੱਧ ਦੇ ਫੁਹਾਰੇ ਫੁੱਟ ਪੈਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋਣ।
ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕਸੁਰ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਗਾਂਹ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਹੋਰ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਾਂ - ਹਾਰਡੀ ਦੇ ‘ਜੂਡ‘ ਅਤੇ ਵਿਕਟਰ ਹਿਊਗੀ ਦੇ ‘ਲਾ ਮਿਂਰੇਬਲ‘ ਵਿਚ ਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਧੁੰਦਲੇ ਜਿਹੇ ਵੇਰਵੇ ਯਾਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ‘ਜੂਡ‘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨੀਰਸ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਲਾ ਮਿਂਰੇਬਲ‘ ਠੀਕ ਹੈ। ਜੀਨ ਵਾਲਜੀਨ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਦੀ ਡੇਟ ਵਿਚ ਤਬੀਅਤ ਉਸ ਮਹਾਂ ਕਥਾ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀੱ ਹੈ। ... ਹਾਂ, ਮਾਨਵੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਹਰਮੈਨ ਹੈੱਸ ਦੇ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁਕਾਮ ਕਾਫੀ ਉੱਚਾ ਸੁਣੀੱਦਾ ਹੈ। ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਲਾਂਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਹੈੱਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਸਾਲ 1922 ‘ਚ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ 1960 ‘ਚ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਦ੍ਵੇਾਂ ਵਿਚ ਬੀਟਲਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਚੱਲੀ ਹਿੱਪੀ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਨਾਵਲ ਇਕਦਮ ਹੀ ਬਹੁਤ ਮ੍ਵਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਣੀ ਸੀ।
‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਨਾਇਕ ਸਿਧਾਰਥ ਅਤੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਨ੍ਵਿਚੇ ਹੀ ਸਾਂਝੀ ਹੈ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਵਾਂਗ ਸਿਧਾਰਥ ਵੀ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੋਣਹਾਰ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦਰ੍ਵਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਉਸਨੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਂੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਕਰਕੇ ਉਹ ਵੀ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ ‘ਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰੇਗਾ ਨਹੀੱ। ਬਲਬੀਰ ਪੇੱਟਿੰਗ ਦੇ ਆਪਣੇ ੍ਵੌੱਕ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਗਿਆਤ ਅਤੇ ਖਤਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ਪਾਂਧੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਸਵੈ ਦੀ ਅਤੇ ਸਵੈ ਦੇ ਰੱਬ ਨਾਲ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰੇਗਾ।
×××
ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਭਗਵੇੱ ਕਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦੀ।
ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆਉੱ ਪਾਰ ਕਿਸੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਾਖ੍ਵਾਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੁਦ ਉਤਾਰੇ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲੇਗੀ। ਦੋਵੇੱ ਮਿੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਤੋੱ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਣਗੇ। ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੰਂਿਲ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਬੁੱਧ ਭਿਕ੍ਵੂ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਿਧਾਰਥ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀੱ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਕਹੇਗਾ: “ਮਹਾਂਪੁਰਖੋ, ਜਿਸ ਗਿਆਨ ਦਾ ਤੁਸੀੱ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ, ਉਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਤੁਸੀੱ ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਦਾ ਜਲਵਾ ਤਾਂ ਦਿਖਾਇਆ ਨਹੀੱ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕੌਤਿਕ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਮੈੱ ਖੁਦ ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚੋੱ ਗੁਂਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਬਣਾਏ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਰਨਾ ਨਹੀੱ ਹੈ।‘
ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਇਆਵਾਨ ਮੁਸਕਾਨ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਅ੍ਵੀਰਵਾਦ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਠੀਕ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਮੰਂਿਲ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਤੇ ਤੁਰਿਆ ਰਹੇ।
ਤਲ੍ਵਾ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਸਿਧਾਰਥ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਰਿਆ ਉਪਰ ਪਈ ਬੇੜੀ ਦੇ ਮਲਾਹ ਵਾਸੂਦੇਵ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਅਜੇ ਵਾਸੂਦੇਵ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝੇਗਾ ਨਹੀੱ। ਸਗੋੱ ਅਗਲੇ ਨਗਰ ਵਿਚ ਕਮਲਾ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਅਤਿ ਹੁਸੀਨ ਵੇਸਵਾ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਮਲਾ ਸਿਧਾਰਥ ਤੋੱ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਸਮੇੱ ਤੱਕ ਉਹ ਕਮਲਾ ਦੇ ਜਲਵੇ ਤੋੱ ਵੀ ਉਕਤਾ ਕੇ ਮੁੜ ਵਾਸੂਦੇਵ ਮਲਾਹ ਦੀ ੍ਵਰਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਚੌਥਾ ਪੜਾਅ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਤੇ ਹੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਬੁਂਰਗ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ‘ਮਹਿਬੂਬਾ‘ ਕਮਲਾ ਮਿਲੇਗੀ। ਕਮਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ 12 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਥੇ ਹੀ ਕਮਲਾ ਨੂੰ ਂਹਿਰੀਲਾ ਨਾਗ ਕੱਟ ਜਾਵੇਗਾ। ਮਰਨ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਕਮਲਾ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਦੱਸੇਗੀ, ਇਹ ਤੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੰਬਦੀ ਆਵਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਛੇਗੀ ਕਿ ਕੀ ਤੈਨੂੰ ੍ਵਾਂਤੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ... ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਵਾਸ ਤਿਆਗ ਜਾਵੇਗੀ।
ਅੱਗੋੱ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮਿਲਣੀ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋੱ ਬੇਹੱਦ ਮਾੜੇ ਤਰਜਮੇ ਵਿਚ ਛਪੇ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ‘ਪੁੱਤਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਪੰਨਾ 72 ‘ਤੇ ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਜ ਹੈ:
“ਡਰਦੇ ਮਾਰਿਆਂ ਤੇ ਰੋੱਦਿਆਂ ਲੜਕਾ ਮਾਤਾ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਵਿਚ ੍ਵਾਮਲ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਸਹਿਮਿਆ ਤੇ ਉਦਾਸ ਚਿਤ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਵਾਂਗ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵਾਸੂਦੇਵ ਦੀ ਕੁਲੀ ਵਿਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਬੜੇ ਦਿਨ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਬੱਗੇ ਚਿਹਰੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਇਧਰ ਉਧਰ ਬਿੱਟ ਬਿੱਟ ਝਾਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਉਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜੰਦਰਾ ਮਾਰ - ਆਪਣੀ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਘੁਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।‘
... ...
ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਲੂਬੜ ਬੁਢੜਾ ਆਖ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਝਗੜਨਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 76 ਉਪਰ ਇਸ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਤਣਾਓ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
“ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਕੜਾਂ ਆਪ ਲੈ ਆ‘ (ਲੜਕੇ ਨੇ) ਮੂੰਹ ਵਿਚੋੱ ਝੱਗ ਸੁੱਟਦੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਉਚੀ ਦੇਣੀ ਆਖਿਆ, “ਮੈੱ ਤੇਰਾ ਨੌਕਰ ਨਹੀੱ, ਮੈੱ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਨੂ ਮਾਰਦਾ ਨਹੀੱ, ਤੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਹੀ ਨਹੀੱ। ਪਰ ਤੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਤੇ ਲਾਡ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਸਜਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖਾਹ ਮਖਾਹ ਥੱਲੇ ਲਗਾਉੱਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈੱ। ... (ਕੁੱਤਿਆ) ਮੈੱ ਤੈਨੂੰ ਘਿਰਣਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਭਵਾਂ ਤੂੰ ਵੀਹ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਯਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇੱ, ... ਮੈੱ ਤੈਨੂੰ ਆਪਦਾ ਬਾਪ ਨਹੀੱ ਮੰਨਾਂਗਾ ... ਨਹੀੱ ਮੰਨਾਂਗਾ।‘
ਂਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ੍ਵਹਿਰ ਵੱਲ ਦੌੜ ਜਾਵੇਗਾ।
ਹੁਣ ਸਿਧਾਰਥ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸਭ ਨਸੀਹਤਾਂ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਜਿਵੇੱ ਉਸਨੂੰ ਠੀਕ ਲੱਗਿਆ, ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਚੁਣ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਸਭ ਡਰ, ਭੈਅ, ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਅਸੀਮ ੍ਵਾਂਤੀ ਵਿਆਪ ਜਾਵੇਗੀ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਦੀ ਇਹ ਤਲ੍ਵਾ ਦੀ ਕਥਾ ਕਿਵੇੱ ਲੱਗੀ - ਮੈੱ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਦੱਸਣ। ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਜੋ ਮੈੱ ਕਹਿਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਭ੍ਵਾ ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਦਾ ਸੰਜਮ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਭਾਗ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੀ ਸਿੰ/ਨੀ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਸੋ ਪੂਰਾ ਜਲਵਾ ਵੇਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਠਕ ਇਸ 100 ਕੁ ਸਫਿਆਂ ਦੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵੀ ਖੁਦ ਪੜ੍ਹਨ।
ਆਖਰੀ ਗੱਲ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਬਾਰੇ ਮੈੱ ਇਹ ਕਰਨੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਵਲੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਤਾਰਕਿਕ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਿਚ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਗੱਡਿਆਂ ਦੇ ਗੱਡੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਨਾਵਲ ਦਾ ਨਾਇਕ ਸਿਧਾਰਥ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਟੇਜ ਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਪੰਚ ਦੇ ਮਾਇਆਜਾਲ ਵਿਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦਾ।
ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਸਿਧਾਰਥ ਦੀ ਬੋਧੀ ਜਾਂ ਇਸਾਈ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਪੰਚ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਐਨਕ ਦੇ ਆਸਰੇ ਤੋੱ ਬਗੈਰ ਅਨੰਤ ਅਕ੍ਵਾ ਦੇ ਖਾਲੀਪਣ ਵਿਚ ਝਾਕਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹੋ ਜੁਰਅੱਤ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਅੰਦਾਂ ਇਕੋ ਐਕਸਿਂ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਮੇਰਾ ਅਜੀਜ ਧਰਮਜੀਤ ਅੱਜ ਦੁਪਹਿਰੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜਸਤਜੂ ਦੀ ਨੇਚਰ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਪਈਆਂ। ਉਸਦੀ ਪੱਕੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਸਤਜੂ ਜਿਸਨੂੰ ਇਲਤਜਾ ਹੀ ਮਿਲ ਗਈ, ਉਹ ਖਰੀ ਜਸਤਜੂ ਨਹੀੱ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਕੈਥੀ, ਮਾਦਾਮ ਬਾਵਰੀ ਜਾਂ ਅੰਨਾ ਕਾਰਨੀਨਾ ਦੀ ਅਲੌਕਿਕ ੍ਵਾਨ ਇਸ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਰਨ ਕਬੂਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਧਰਮਜੀਤ ਦੀ ਇਹ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰ੍ਵਿਟੀ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਮੇਂ ਤੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਆ੍ਵਰਮ ਦੀ ਮਦਰ ਬਾਰੇ ਜੌਰਜਸ ਵਾਨ ਵਰੇਖਮ ਦੀ ‘ਦਾ ਮਦਰ - ਦਾ ਸਟੋਰੀ ਆਫ ਹਰ ਲਾਈਫ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪਈ ਹੈ। ਮੀਰਾ ਅਲਫਾਸਾ ਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਜਨਮ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪੈਰਿਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋੱ 6 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 21 ਫਰਵਰੀ, 1878 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਤੁਰਕ ਨਸਲ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਂ ਮਿਸਰ ਤੋੱ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਅੰਦਾਂਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋੱ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਅਫਰੀਕਾ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਹਿਮ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬਸਤੀ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਥਾਪੇ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਮਾਂ ਦੀ ੍ਵਖਸੀਅਤ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਅੰਦਾਂਾ ਇਸ ਤੱਥ ਤੋੱ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਸਫਲ ਪੇੱਟਰ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੈਰਿਜ ਸੰਨ 1897 ਵਿਚ ਹੈਨਰੀ ਮੋਰੀਸੇ ਨਾਂ ਦੇ ਪੇੱਟਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਰੋਦਾਂ ਅਤੇ ਹੈਨਰੀ ਮਤੀਸ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ। ਮਾਂ, ਪਿਓ ਅਤੇ ਪਤੀ ਉਸਦਾ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪੱਕੇ ਨਾਸਤਿਕ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਫਲ ਔਰਤ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਭਟਕਣ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਬੇਚੈਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। 20ਵੀੱ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਮੀਰਾ ਅਲਫਾਸਾ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਿਸੇ ਭਾਰਤੀ ਯਾਤਰੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸਾਈਂ ਦੀ ‘ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ‘ ਦੀ ਕਾਪੀ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਂਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕੋਈ ਚੈਨ ਜਿਹਾ ਮਿਲਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ... ਇਹੋ ਮੀਰਾ ਅਲਫਾਸਾ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਪਾਲ ਰਿਚਰਡ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ 1914 ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਦਾ ‘ਆਰੀਆ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਮੈਗਂੀਨ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਨਾ ੍ਵੁਰੂ ਕਰੇਗੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ 1914 ਤੋੱ 1921 ਤੱਕ ਅਰਵਿੰਦੋ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਭ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿਰਤਾਂ ਪ੍ਰਕ੍ਵਾਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਪਾਲ ਰਿਚਰਡ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛੋੱ ਆ੍ਵਰਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਪਸ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੀਰਾ ਅਲਫਾਸਾ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਆ੍ਵਰਮ ਦੀ ਮਦਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦਾ ਸਿਲਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਵੇੱ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮੈੱ ਧਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਇਹ ਮਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਕਿੰਤੂ ਉਠਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰ, ਜਿਸ ਤਲ੍ਵਾ ਨੂੰ ਹੈੱਅ ਸਿਲਾ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਉਹ ਤਲ੍ਵਾ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੋਵੇਗੀ।
ਮੈਨੂੰ ਧਰਮਜੀਤ ਦੀ ਇਹ ਟਿਪਣੀ ਵੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵ੍ਵਿਵਾਸਪਾਤਰ ਨਿਰੋਧਬਾਰਨ ਨੇ ‘ਟਾਕਸ ਵਿਦ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਦੇ ਮੂੰਹੋੱ ਅਨੇਕਾਂ ਹਾਸੋ ਹੀਣੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਵਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇੱ ਦੂਸਰੇ ਵ੍ਵਿਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਨੇ ਅਡੋਲਫ ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਅਸੁਰ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸਿਕ੍ਵਤ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ‘ਭੂਤ ਵਿਦਿਆ‘ ਦੀ ਤਾਕਤ ਸਟਾਲਿਨ ਜਾਂ ਮਿੱਤਰ ਦ੍ਵੇਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਝੋਕੀ ਰੱਖੀ ਸੀ।
680-81 ਪੰਨੇ ਤੇ ਇਕ ਤਕੜੀ ਜੁਬਲੀ ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਵੇਖਣ:
ਨਿਰੋਧਬਾਰਨ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿਟਲਰ ਫਰਾਂਸ ਨੂੰ ਦਰੜ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। 30 ਮਈ 1940 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਡਨਕਿਰਕ ਵਿਖੇ ਮਿੱਤਰ ਦ੍ਵੇਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਮੁੱਖ ਫੌਜਾਂ ਵੀ ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹ ਹੇਠ ਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਬਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ... ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਟਾਲਿਨ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਬਾਏੱ ਹੱਥ ਦੀ ਖੇਡ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਬੱਸ ਅਚਾਨਕ ਸਾਰੇ ਏਰੀਏ ਉਪਰ ਸੰਘਣੀ ਧੁੰਦ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਮਾਰਚ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਚਰਚਿਲ ਵੱਲੋ 338226 ਫੌਜੀ ਡਨਕਿਰਕ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋੱ ਬਚਾ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਾ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। (ਇਸ ਮੋੜ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਚਰਚਿਲ ਕਦੀ ਵੀ ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਮਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀੱ ਆਵੇਗਾ।)
ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਧੁੰਦ ਉਹ ਬੇਮੌਸਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰੋਧਬਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਨੁੰ ਕੁਝ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮਹਾਂਵਾਕ ਉਚਰਦਾ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਧੁੰਦ ਦਾਨਵ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਨ੍ਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਵ ੍ਵਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋੱ ਹੀ ਪਵਾਈ ਗਈ ਸੀ।
ਧਰਮਜੀਤ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਸੀੱ ਵੇਖ ਲਵੋ ਕਿ ਇਹ ਕਰਦੇ ਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਆ੍ਵਰਮ ਦੀ ਮਦਰ ਨੂੰ ਕੈਸੀ ਮੰਂਿਲ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇਗੀ।
×××
ਹੁਣ ਮੁੜ ਅਸੀੱ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸੰਵਾਦਾਂ ਲਈ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਆਹਮੋ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦਿਖਾਉੱਦੇ ਹਾਂ।
ਅਸੀੱ ਨਾਵਲ ਦੇ 74 ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਪੰਨਾ 540 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਰਾਣੀਖੇਤ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਸੀਮ ਸੁਹੱਪਣ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕਤਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਮੌਜ ਅਤੇ ੍ਵਾਂਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਸੀ।
ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਉਸੇ ਮੋੜ ਤੇ ਮੁੜ ਪਰਤਦਿਆਂ:
ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋੱ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਸੈਰ ਲਈ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਸੇ ਪਥਰਾਟ ਉਪਰ ਬੈਠ ਕੇ ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਕੋਈ ਐਕਸਰਸਾਈਂ ਕਰਦੀ ਨਂਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਥੇ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਨੱਕ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉੱਗਲੀ ਰੱਖ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸਿਓੱ ਸਾਹ ਛੱਡ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਕੀ ਗਲਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਜੀਬ ਇਤਫਾਕ ਹੈ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਬਹੁੜ ਪੈੱਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਕੰਨੀੱ ਇਹ ੍ਵਬਦ ਪੈੱਦੇ ਹਨ, “ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣਾ ਸਿੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ ਪਹਿਲਾਂ।‘
... ...
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ:
“ਅਗਰ ਮਨ ਨੂੰ 12 ਸੈਕਿੰਡ ਲਈ ਨਿਰਵਿਘਨ ਕਿਸੇ ਚੀਂ ‘ਤੇ ਕੇੱਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕਾਗਰਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਗਰ ਸਾਡਾ ਂਿਹਨ ਉਸੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ 2 ਮਿੰਟ 24 ਸੈਕਿੰਡ ਤਕ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖ ਸਕੇ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਅਸੀੱ ਮੈਡੀਟ੍ਵੇਨ ਯਾਨੀ ਧਿਆਨ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਗਰ ਸਾਡਾ ਮਨ ਉਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ 28 ਮਿੰਟ ਅਤੇ 48 ਸੈਕਿੰਡ ਤਕ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀੱ ਨਿੱਕੀ ਸਮਾਧੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ... ਅਤੇ ਅਗਰ ਇਹ ਨਿੱਕੀ ਸਮਾਧੀ 5 ਘੰਟੇ, 45 ਮਿੰਟ ਅਤੇ 36 ਸੈਕਿੰਡ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਨਿਰਵਿਕਲਪ ਸਮਾਧੀ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।‘
...
ਮਾਇਆ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ... । (ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸਦੀ ਹੈਰਤ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤੇ ਬਗੈਰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।)
“ਕਰਦੇ ਰਹੋ ਅਭਿਆਸ। ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ੍ਵਾਇਦ ਤੁਸੀੱ ਕੋਈ ਯੋਗ ਦੀ ਕਲਾਸ ਅਟੈੱਡ ਨਹੀੱ ਕੀਤੀ ਹੁਣ ਤੱਕ।‘
ਕਥਾ ਦੇ ਇਸੇ ਮੋੜ ਤੇ ਅੱਗੋੱ ਬਲਬੀਰ ਵੱਲੋੱ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਉਸ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ‘ਅਪੂਰਨ‘ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਕਦੀ ਵੀ ਪੂਰਨ ਨਹੀੱ ਹੋਣਾੰ
ਬਲਬੀਰ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਅੱਗੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਸਿੱਧਾ ਚੈਲਿੰਜ ਸੁੱਟ ਦੇਵੇਗੀ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
“ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਦੋੱ ਮੈੱ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਸਾਂ, ਉਦੋੱ ਤੁਸੀੱ ਬੇਹੱਦ ਸਰਲ, ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਰੀਚੇਬਲ ਇਨਸਾਨ ਲਗੇ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਤੋੱ ਪਿਛੋੱ ਜਦੋੱ ਵੀ ਮੈੱ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਅਜੀਬ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ। ਤੁਹਾਡੇ ਹਾਵ ਭਾਵ... ਤੁਹਾਡੇ ਜੈਸਚਰ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਿਬਾਸ ਦੀ ਨਫਾਸਤ, ਇਥੋੱ ਤੱਕ ਕਿ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਵਾਹੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲ ਵੀ ਇਕ ਇਲੀਟ ਅਤੇ ਅਨਰੀਚੇਬਲ ਜਿਹੀ ਹੋੱਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉੱਦੇ ਰਹੇ।‘
ਤਾਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋੱ (ਮੇਰੇ ਵਾਲਾ) ਚਿਤਰ ਮੁਕੰਮਲ ਨਹੀੱ ਹੋ ਰਿਹਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
ਹੁਣ ਅੱਗੋੱ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੇਰਵੇ ਦੱਸਣੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਨਹੀੱ ਹਨ।
ਅੱਗੋੱ ਨਾਵਲ ਦਾ ਕਾਂਡ 75 ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਗਰਭਵਤੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਮਮਤਾ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਆ੍ਵਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਵੇੱ ਸਿਰਿਓੱ ਪੇੱਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪੂਰੀ ਲੜੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਜਾਗ ਉਠੇਗੀ।
ਇਸ ਸਟੇਜ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸ ਉਚੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾਮਈ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਉਸਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸਿੰਥੀਆ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸੰਵਾਦ ਤੋੱ ਲੱਗੇਗਾ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 549 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਥੀਆ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੀ ਹੈ: “ਪਤਾ ਹੈ ਸਿੰਥੀਆ... ਜਦੋੱ ਮੈੱ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਾਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਅੰਮਾ ਯਾਨੀ ਪੜਨਾਨੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ‘ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾਉੱਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ - ਲੈ ਨੀ ਪਾਰਬਤੀਏ, ਮੈੱ ਤੇਰੇ ਬੱਚੇ ਕੋ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਵਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਸੀਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈੱ ਰੰਗ ਛੋੜਨੇ।‘
... ...
“ਤੇ ਹੁਣ ਮੈੱ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਅ੍ਵੀਰਵਾਦ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦਿਆਂਗੀ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਂ ਜੋ ਉਸਦੇ ਕੰਨ ਸੁਣਨਗੇ, ਉਹ ਮੇਰੀ ਅੰਮਾਂ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਗੀਤ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੋਰੀ ਵਾਂਗ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।‘
“ਕਿਹੜਾ?‘
“ਤੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀੱ ਆਵੇਗਾ, ਪਰ ਮੈੱ ਤੈਨੂੰ ਗਾ ਕੇ ਤੇ ਨੱਚ ਕੇ ਵਿਖਾਵਾਂਗੀ।‘
ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਦੁਪੱਟਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗੋਲ ਗੋਲ ਘੁੰਮ ਕੇ ਦੋ ਉੱਗਲਾਂ ਦੀ ਚੁਟਕੀ ਮਾਰਦੀ ਹੋਈ ਗੀਤ ਗਾਉੱਦੀ ਹੈ, ਉਹੋ ਸਮੀ ਵਾਲਾ ਗੀਤ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
“ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਨੀ ਸੰਮੀਏ
ਸੰਮੀ ਮੇਰੀ ਵਾਣ ... ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਨੀ ਸੰਮੀਏ
ਸਮੀ ਸਵੇੱਦੀ, ਸਮੇੱ ਜਗੇੱਦੀ
ਮਾਣ ਕਰੇੱਦੀ ... ਸਮੀ ਮੇਰੀ ਵਾਣ
ਮੈੱ ਵਾਰੀ ਨੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਸੰਮੀਏ...।‘
ਬਲਬੀਰ ਬੇਸੁੱਧ ਜਿਹੀ ਹੋ ਕੇ ਨੱਚ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਥੀਆ ਵੀ ਜ੍ਵੋ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪੈੱਦੀ ਹੈ। ਦੋਵੇੱ ਜਿਵੇੱ ਕਿਸੇ ਦਰਗਾਹ ਤੇ ਮੁਰ੍ਵਦ ਸਾਹਵੇੱ ਨਚਦੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਖ੍ਵੁ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਹੁਣ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਜੋ ਜਲਵਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ... ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਜਲਵੇ ‘ਂੋਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ‘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੰਤੂਰੀ ਦਾ ਗਾਇਨ ਸੁਣਨ ਵਰਗੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਭਾਵ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਲਗ ਪੈੱਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ੍ਵਾਨਾਮੱਤੇ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੈਣ ਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਚਾਅ ਜਿਹਾ ਹੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਚਾਅ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਸਿੰਥੀਆ ਨੂੰ ਸਮੀ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਦਾਂ ਵਿਚ ਕਨਵੇ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
×××
ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਲਮ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਨਵੀੱ ਨਵੀੱ ਹੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਨ ਸਪੇਨੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਲੋਰਕਾ ਦਾ ‘ਅੱਗ ਦੇ ਕਲੀਰੇ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਨਾਟਕ ਖੇਡਿਆ ਸੀ। ਮੈੱ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਬ੍ਵੁੇਮਾਰ ‘ਨਾਟਕ‘ ਵੇਖੇ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਜੋ ਮਂਾ ਪ੍ਰੈਸ ਕਲੱਬ ਵਿਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਜਲਵਾ ਵੇਖਕੇ, ਟੈਗੋਰ ਥੀਏਟਰ ‘ਚ ਮਲਕਾ ਪੁਖਰਾਜ ਨੂੰ ਗਾਉੱਦਿਆਂ ਸੁਣਕੇ, ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਥੀਏਟਰ ਦੀ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਉਂਬੇਕ ਬੈਲੇ ਦੀ ਇਲਾਹੀ ਰਿਦਮ ਨੂੰਨਿਹਾਰ ਕੇ ... ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਨੀਲਮ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੋਰਕਾਂ ਦੇ ਗੂੰਗੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਰੁੱਧ ਮਾਰੀ ਜਾਨ ਖਿੱਚ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਚੀਖ ਵਰਗੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪ੍ਵੇਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੇੱਹਦਿਆਂ ਆਇਆ - ਓਨਾ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀੱ ਆਇਆ।... ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਭੈਣ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨਾਵਲ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ ਫੈਲੇ ਸਮੀ ਗੀਤ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਧੂਹ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਆਇਆ ਹੈ।
ਮੁੱਦਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਾਟਕ ਵੇਖ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਸੀ ਜਾਂ ਕੀ ਕੰਮ ਸੀ, ਮੈੱ ਦੁਪਹਿਰੇ ਹੀ ਪਟਿਆਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈੱਪਸ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਅਤੇ ਡਾ. ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਟੱਕਰ ਗਏ।
ਮੈੱ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਲ ਨਾਟਕ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਕੀਤੀ ਕਿ ਲੋਰਕਾ ਨੇ ਲਗਦੈ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਦੀਵੀ ਹੂਕ ਨੂੰ ਜਬਾਨ ਤਾਂ ਦਿੱਤੀ ਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚੋੱ ਕਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਦੀ ਸਪੇਨ ਦਾ ਅਤੇ ਕਦੀ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਪੂਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਦਾ ਦਰਦ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ।... ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਹੀ ਨਹੀੱ ਸੀ ਕਿ ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਨੇ ਮਾਈਕ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਉਹ ਲੋਰਕਾ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਯਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਨਿਰੰਤਰ ਹੀ ਬੋਲੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ‘ਬਲੱਡ ਵੈਡਿੰਗ‘ ਅਤੇ ‘ਯਰਮ‘ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਂਿਕਰ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਕਰ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ - ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਰਕਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਿੱਤਰਾਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸਲਵਾਡੋਰ ਡਾਲੀ ਅਤੇ ਪਾਬਲੋ ਨਰੂਦਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਆਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੋਰਕਾ ਦੀ ਇਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿਚ ਆਸਥਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੱਕਾ ਜਮਹੂਰੀਅਤਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕ ਸਪੇਨੀ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਹੀ ਉਹ ਫ੍ਵਾੀ ਧਿਰ ਦੇ ਰਂਾਕਾਰਾਂ ਹੱਥੋੱ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵ੍ਵਿਵ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਲੋਚਕ ਵਾਲਟਰ ਬੈੱਜਮਿਨ ਨੇ ਸਾਲ 1940 ‘ਚ ਪੈਰਿਸ ਤੇ ਕਬਂੇ ਸਮੇੱ ਨਾਜੀਆਂ ਤੋੱ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿਣ ਪਿਛੋੱ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਤਾਂ ਬਰਖੋਲਟ ਬਰੈਖਤ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਫਾਸਿਸਟਾਂ ਹੱਥੋੱ ਜਰਮਨ ਕਲਚਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਭਾਵ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਲੋਰਕਾ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪ੍ਰਗਟਾਉੱਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਭੇੜ ਸਪੇਨੀਆਂ ਦੀ ਕੌਮੀ ਖੇਡ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਰਕਾ ਦਾ ਕੋਈ ਬਚਪਨ ਦਾ ਪਿਆਰ ਯਾਰ ਅਖਾੜੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਿਸੇ ਭਿਆਨਕ ਖੂੰਖਾਰ ਸਾਨ੍ਹ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੋਰਕਾ ਨੇ ਉਸ ਆਪਣੇ ਯਾਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ੍ਵੋਕ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ, ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਉਸ ਦਿਨ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਸ ੍ਵੋਕ ਗੀਤ ਬਾਰੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਲਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪੁਰਸੋਂ ਵਿਰਲਾਪਮਈ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬੋਲਦੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।
ਬਲਬੀਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਥੀਆ ਨਾਲ ਨਚਦਿਆਂ ਸਮੀ ਗੀਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਲਹਿ ਜਾਣ ਦੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਕਰਦੀ ਨਂਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ - ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਲੋਰਕਾ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨ੍ਰਿਤਕਾਰ ਨਂਿੰਸਕੀ ਜਾਂ ਫੁੱਟਬਾਲ ਜਗਤ ਦੇ ਸਹਿਨ੍ਵਾਹ ਪੇਲੇ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਹਾਊਸ ਮੂਹਰੇ ਬੈਠਿਆਂ ਜਦੋੱ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ੍ਵੁਰੂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਐਨ ਬਲਬੀਰ ਵਾਂਗੂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਦੇ ਵ੍ਵਿੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਲਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਲ 1958 ਦੇ ਵ੍ਵਿਵ ਫੁੱਟਬਾਲ ਟੂਰਨਾਮੈੱਟ ਦੇ ਸਵੀਡਨ ਅਤੇ ਬਰਾਂੀਲ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖੇਡੇ ਗਏ ਫਾਈਨਲ ਵਿਚ 10 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪੇਲੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਂਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹੈਟ-ਟਰਿੱਕ ਜੋ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, ਟੈਲੀਵੀਂਨ ਦਾ ਉਹ ਂਮਾਨਾ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਕਮੈੱਟਰੀ ਹੀ ੍ਵਾਇਦ ਕਿਧਰੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਸੁਣੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਮੈਚ ਬਾਰੇ ਜਦੋੱ ਕਦੀ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪੇਲੇ ਦਾ ‘ਨ੍ਰਿਤ‘ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜਲਵਾ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਮੂਹਰੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਮੂਦਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪੇਲੇ ਨਾਲ ਲੋਰਕਾ ਅਤੇ ਂੋਰਬਾ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਇ੍ਵਕ ਸੀ।
ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਾਬੇ ਦੀ ਇਕੋ ਹੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਰਹੀ ਕਿ ਂਿੰਦਗੀ ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਸੋਹਣੀ ਲਗਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਗਿਰਦ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਹੀ ਂਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਇ੍ਵਕ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਹੋ ਹੀ ਉਸਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੀ, ਵਰਨਾ ਉਹ ਹਰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਤੋੱ ਪਾਰ ਸੀ।
ਲੋਰਕਾ ਦੇ ‘ਬਲੱਡ ਵੈਡਿੰਗ‘ ਦਾ ‘ਅੱਗ ਦੇ ਕਲੀਰੇ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਅਨੁਵਾਦ ਸਾਡੀ ਂਬਾਨ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ੍ਵਾਇਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਬਾਈ ਵੱਲੋੱ ਅਨੁਵਾਦਤ ਨਾਟਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
“ਅੱਗ ਦੇ ਕਲੀਰੇ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨਾਲ ਦੌੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲਾੜਾ ਤੇ ਬਰਾਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਿਆਨਕ ਮੁੱਠਭੇੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਭਰਿਆ ਨਾਟਕ ਹੈ, ਬੇਮਿਸਾਲ ਨਾਟਕੀਅਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਕਾਵਿਕਤਾ ਨਾਲ। ਇਸ ਵਿਚ ਚੰਨ ਵੀ ਇਕ ਪਾਤਰ ਹੈ ਤੇ ਹੋਣੀ ਵੀ ਇਕ ਬੁੱਢੀ ਮੰਗਤੀ ਬਣ ਕੇ ਘੁੰਮੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।‘
ਫਿਓਦੋਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ‘ਦਾ ਇਡੀਅਟ‘ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਕੇ ਜੇਕਰ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਿਦਜ਼;ਕਫਵਜਫ ਸਮਝਾਈ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਰਕਾ ਨੇ ਂਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇਸੇ ਅਯਾਮ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲਿਰਕ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਅਸੀੱ ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਦੇ ਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ... ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਜਿਸ ਸਮੇੱ ਆਪਣੇ ਆਤਮਿਕ ਖੇੜੇ ਪੂਰੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਤਾਲ ਵਿਚ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕਲਚਰਲ ਹੈਰੀਟੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਮਿਸਟਰ ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਉਥੇ ਆ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਮਾਇਆ ਦੇ ਕਾਲੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲ ਤੇ ਸਿੰਥੀਆ ਦੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜੁਲਫਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਉੱਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੋਲ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸੋਹਜਮਈ ਬਣਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨੱਚਦੀਆਂ ਨੱਚਦੀਆਂ ਝੱਲੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੀ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
“ਇਹੀ ਤਾਂ ਵਜੂਦ ਹੈ। ਜਦ ਕੋਈ ਫਕੀਰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਭੁੱਲ ਕੇ ਅੰਤਰ ਧਿਆਨ ਹੋ ਨੱਚ ਉਠਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਉਸਦੀ ਲਿਵ ਕਿਤੇ ਜੁੜ ਗਈ ਹੈ।‘ ਮਿਸਟਰ ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਕੁਝ ਨਹੀੱ ਬੋਲ ਪਾਉੱਦੇ, ਬਸ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
... ...
ਅਗਾਂਹ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੇਰਵੇ ਹਨ। ਸਿੰਥੀਆ ਦਾ ਦੋਸਤ ਬੁੱਤ ਤਰ੍ਵਾ ਜੌਹਨ ਰਿਕਸਨ ਕਿਸੇ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ੍ਵਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਕਲੋਡਗੰਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਪਣੇ ਠਿਕਾਣੇ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਦੇ ਦਿੱਲੀਓੱ ਪਰਤਣ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਇੰਚਾਰਜ ਸਿੰਥੀਆ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਚਾਬੀ ਮਾਇਆ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਡੇਢ ਕੁ ਵਜੇ ਅਚਾਨਕ ‘ਫਿਲਹਾਲ‘ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਗੁਰਬਚਨ ਭਾਅ ਜੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਰੀਵੀਊ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖ ਲਿਆ ਹੈ। 5 ਮਿੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਡਾ. ਪਿਆਰੇ ਮੋਹਣ ਦੇ ਘਰੋੱ ਈਮੇਲ ਰਾਹੀੱ ਭੇਜਿਆ ਲੇਖ ਮੈੱ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੁੱਦਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਮਿਤੋਜ ਅਤੇ ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਭਰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਬਾਰੇ ‘ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਦੇ ਪਰਿੰਦੇ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਟੁਕੜਾ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਮੈੱ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋੱ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਿਆ, ਮੈੱ ਪੂਰਨ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ, ਮੇਰਾ ਵ੍ਵਿਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ - ਅਲੋਚਨਾ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਿੱਕਾ ਦੋਵੇੱ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਕੇ ਮੰਨ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੇਰੀ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੁਕਤੇ ਤੇ ਵੀ ਸੰਮਤੀ ਨਹੀੱ ਹੈ।
ਗੁਰਬਚਨ ਬਾਈ ਜੀ ਦੇ ਰੀਵੀਊ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ “ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ ਏਨਾ ਲੰਮਾ ਨਾਵਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀੱ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਇਹ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।‘
...
ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਲੰਬਾਈ ਨੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਡੋਬ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਉੱ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਕਿਵੇੱ ਢਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਵੇੱ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਗਵਾਚੀ ਹੈ। ਕਿਵੇੱ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ-ਦਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾ ਵਾਲਾ ਪਾਠਕ ਹਤ੍ਵਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।‘
...
“ਨੀਰ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਪਤਾ ‘੍ਵਿਕਾਰਗਾਹ‘ ‘ਚ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਣ੍ਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਸਾਨੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੇਖਿਕਾ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਲਈ ਚੰਗਾ ਨਹੀੱ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਹਦਾ ਪਤਾ ਨਾਵਲ ‘ਮਾਇਆ‘ ਤੋੱ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਕੈਨਵਸ ਤੇ ਫੈਲਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਲੇਖਿਕਾ ਦੀ ਵਿਰਾਟ ਪੱਧਰ ਦੀ ਮਹੱਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾਵਲ ਸੂਝਵਾਨ ਤੇ ਆਮ ਪਾਠਕ ਦੋਨਾਂ ਲਈ ਹੀ ਅਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।‘
×××
“ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਫਰੋਲਦਿਆਂ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੰਡੀ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕੀ ਅਨੁਕੂਲ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਉਹੀ ਕੁਝ ਬੋਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਲੇਖਿਕਾ ਨਿਰਦ੍ਵੇਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਲੇਖਿਕਾ ਦਾ ਉਹੀ ਸਟੈੱਡ ਹੈ ਜੋ ਮਾਇਆ ਦਾ ਹੈ। ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਓਵਰਲੈਪਿੰਗ ਵਾਲੀ ਲੀਲਾ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦਾ ਦਿਖਦਾ ਹੈ।‘
...
ਗੁਰਬਚਨ ਬਾਈ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਿਰਣੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਵ੍ਵਿਵ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹਵਾਲੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਭਰਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਉੱਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋੱ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕ ਕ੍ਰਿਤ ‘ਜੰਗ ਤੇ ਅਮਨ‘ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਿਲਦ ਜਦੋੱ ਛਪੀ ਸੀ ਤਾਂ ਤੁਰਗਨੇਵ ਵਰਗੇ ਸਭ ਤੋੱ ਸੰਜਮੀ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰੇ ਦੀ ਨੀਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਊ ਲਿਖਤ ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਅਜੇ 6 ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ, ਜਿਸਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵ੍ਵਿੇ ‘ਤੇ ਰਾਏ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਬੇਪਨਾਹ ਕਦਰ ਹੈ, ਦੀ 6-7 ਸੌ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖਕੇ ਘੋਰ ਨਿਰ੍ਵਾ ਹੋਈ ਕਿ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਨੂੰ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਬਾਰੇ ਨਂਰੀਆ ਬੜਾ ਹੀ ਇਤਰਾਂਯੋਗ ਲੱਗਿਆ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਮਾਦਾਮ ਬਾਵਰੀ‘ ਜੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਹੀ ਬਾਈਬਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਮੁਕੱਦਸ ਕਿਤਾਬ ਲਗਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜਦੋੱ ਮੈੱ ਆਪਣੇ ਸਰਕਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਧ ਸੰਵੇਦਨ੍ਵੀਲ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋੱ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬੇਹੱਦ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਮੈਡਮ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਦਮੀ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿਚ ਆਉੱਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਘੱਗਰੀ ਕਿਉੱ ਉਤਾਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਮਾਦਾਮ ਬਾਵਰੀ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਘੱਗਰੀ ਦਾ ਕਤਈ ਨਹੀੱ ਹੈ। ਉਹ ਅਰਥ ਵਿਹੂਣੇ ਅਨੰਤ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਆਪਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਚੀਖ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਚੀਖ ਚੀਖ ਦਾ ਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਬਸ ਚੀਖ ਮਾਰਨ ਦਾ ਅੰਦਾਂ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਤੁਰਗਨੇਵ ਬਾਰੇ ਅਸੀੱ ਵੇਖ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਇਕਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋੱ ਵੱਡਾ ਇਤਰਾਂ ਹੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰੂਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਨਂਰ ਆਉੱਦੀਆਂ ਨਹੀੱ ਸਨ।
‘ਵੂਦਰਿੰਗ ਹਾਈਟਸ‘ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਇਤਰਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਹਨ ਕਿ ਕੈਥੀ ਵਰਗੀ ਸੰਵੇਦਨ੍ਵੀਲ ਲੜਕੀ ਨੇ ਹੈੱਥਕਲਿਫ ਵਰਗੇ ਬਦ੍ਵਕਲ, ਅਨਪੜ੍ਹ, ਕਾਲੇ ਹਬ੍ਵੀ ਨੌਕਰ ਮੁੰਡੇ ਕੋਲੋੱ ਕੀ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਭਲਾ ਐਮਲੀ ਬਰੌੱਟੇ ਕਿਹੜੇ ਸਮਕਾਲੀ ਅੰਗਰੇਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰਕ੍ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ, ਮਹਾਨ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਮਾਰੀਓ ਵਰਗਾਸ ਇਓ੍ਵਾ ਦੇ ਚਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਦਾ ਬੈਡ ਗਰਲ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਜਦੋੱ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਦੇ ਕੇੱਦਰ ਵਿਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋੱ ਲੈ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਪਿਛੋੱ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰਕ੍ਵਾ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਸਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕ੍ਰਿਤ ਸੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਪੋਰਨੋਗਰਾਫੀ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਮੇਰਾ ਪਿਆਰਾ ਅਂੀਂ ਧਰਮਜੀਤ ਕੱਲ ਦੁਪਹਿਰੇ ਜਦੋੱ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦੋ ਆ੍ਵਰਮ ਦੀ ‘ਮਦਰ‘ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋੱ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਪਣੱਤ ਭਰੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਇਹ ਹੁਕਮ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਬਾਰੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਫੌਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੀ ਜਾਵੇ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵੀ ਹੋੱਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਤਲ੍ਵਾ ਵਾਲੇ ਅਹਿਮ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਦ ਬੈਡ ਗਰਲ‘ ਦੀ ਅਦਭੁਤ ਨਾਇਕਾ ਲਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਿਆਨਕ ਸੁਹੱਪਣ ਦੇ ਉਪ੍ਵਾਕ ਰਿਕਾਰਡੋ ਵਿਚਾਲੇ ਰ੍ਵਿਤੇ ਦੇ ਰਹੱਸ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕ੍ਵੋ੍ਵਿ ਦਾ ਂਿਕਰ ਂਰੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।
ਹੁਣ ਜਦੋੱ ਗੁਰਬਚਨ ਬਾਈ ਜੀ ਦਾ ਰੀਵੀਊ ਮੇਰੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮਜੀਤ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝ ਨਹੀੱ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਗੁਰਬਚਨ ਬਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਇਓ੍ਵਾ ਦਾ ਸਿਰੇ ਦਾ ਵਚਿੱਤਰ ਨਾਵਲ ‘ਦ ਬੈਡ ਗਰਲ‘ ਪੜ੍ਹ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿੰਝ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਈਏ?
ਮੈੱ ਧਰਮਜੀਤ ਨਾਲ ਹਰਮੈਨ ਹੈੱਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਸਿਧਾਰਥ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ - ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਕਮਲਾ ਤੋੱ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਦੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਉਸਦੀ ੍ਵਰਨ ਵਿਚੋੱ ਭੱਜ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰਬਚਨ ਭਾਅ ਜੀ ਦੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਰੀਵੀਊ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਦਿਖਾਉੱਦਾ ਹਾਂ:
“600 ਸਫਿਆਂ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਜੇ ਮਾਇਆ ਮਕਲੌਡਗੰਜ ਦੇ ਨਿਮਨਾ ‘ਚ ਰਹਿ ਕੇ, ਮਦਰ ਟਰੇਸਾ ਵਾਂਗ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਪੀੜਾ ਹਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ੍ਵੁਰੂ ਤੋੱ ਤੁਰੀ ਆ ਰਹੀ ਯੰਤਰਤਾ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕ੍ਵਿਤ ਬਣੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀੱ ਰਹਿ ਸਕਦੀ।‘
ਸਾਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਚਨ ਹੋਰੀੱ ਸਿਆਣੇ ਅਤੇ ਬੜੇ ਹੀ ਦਾਨੇ ਆਦਮੀ ਹਨ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਨਿਰਣਾ ਏਤਰਾਂ ਹੀ ਦੇਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ‘ਦਾ ਬੈਡ ਗਰਲ‘ ਦੇ ਜਾਦੂਈ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਖਰਪਚੇ ਤਾਂ ਉਡਣਗੇ ਹੀ ਉਡਣਗੇ, ਸਿਧਾਰਥ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵੀ ਫਿਰ ਕੱਖ ਨਹੀੱ ਰਹਿਣਾ।
ਮੇਰਾ ਗੁਰਬਚਨ ਬਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਲੋਚਨਾ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇੱ ਉਭਰਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸੋਹਣਾ ਲਿਖਣ ਖਾਤਰ ਪ੍ਰੇਰਨ ਲਈ ਵੀ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਲੋਚਕ ਦਾ ਧੰਦਾ ਸਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੱਕਰੇ ਵਾਂਗੂੰ ਪੁੱਠਾ ਲਟਕਾ ਕੇ ਪ੍ਵੋ ਲਾਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਝਟਕਈ ਵਾਲਾ ਹੀ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦਾ।
ਗੁਰਬਚਨ ਹੋਰੀੱ ਪਿਛਲੇ 30-35 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋੱ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ‘ਚੋੱ ਮੰਡੀ ਦੀਆਂ ਉਪਭੋਗੀ ਜੁਗਤਾਂ ਕੱਢ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਵਿਖਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ - ਪਰ ਆਖਰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਬਾਈ ਜੀ ਵੱਲੋੱ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਬੇਕਿਰਕ ਅਲੋਚਨਾ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਬੋਰਿਸ ਸੁਚਕੋਵ ਨਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸੋਵੀਅਤ ਅਲੋਚਕ ਦੀ ਫਲਾਬੇਅਰ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਬੇਕਿਰਕ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਉਭਰ ਗਏ ਹਨ।
ਬੋਰਿਸ ਸੁਚਕੋਵ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਦਾਮ ਬਾਵਰੀ ਸਿਰੇ ਦੀ ਉਜੱਡ ਅਤੇ ਬੇਵਕੂਫ ਨਾਇਕਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿੱਤ ਦਿਹਾੜੇ ਇ੍ਵਕ ਲੜਾਉਣ ਦੇ ਖੱਬਤ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਖਲਾਕੀ ਂਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਭੋਰਾ ਭਰ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀੱ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਜਾਂ ਕਲਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮੰਤਵ ਨਹੀੱ ਹੁੰਦਾ। ... ਅਤੇ ਗੱਲ ਜੇਕਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤਆਂਿ ਵਿਚ ਢਾਲ ਦੇਣ ਲਈ ਵ੍ਵਿਾਲ ‘ਰੂਹਾਨੀ ਫੈਕਟਰੀ‘ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਕਰੀਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਸੋ ਬਾਬਾ ਜੀ ਵਾਸਤਾ ਹੈ ਰੱਬ ਦਾ - ਨਾਂ ਕਰ ਏਤਰਾਂ।
ਹੁਣ ਅਸੀੱ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਕਲੌਡਗੰਜ ਨਿਮਨਾ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਜਾਣ ਤੋੱ ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਬੀਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਉਸ ਪੜ੍ਹਾਅ ਤੇ ਂਰਾ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭੈਣ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਆਪਣੀ ਨਾਇਕਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਆਹਮੋ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਭਲਾ ਕਿੰਝ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 602 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਸਿੰਥੀਆ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਉਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਟੱਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
“ਚਲੋ ਮੈੱ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਥੇ ਤੱਕ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।‘ ਆਖਦਿਆਂ ਉਹ ਕਾਰ ਦੀ ਬਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾ ਲੈੱਦੇ ਹਨ। ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸਨੂੰ ਸਿੰਥੀਆ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਹੀ ਲੈ ਆਉੱਦੇ ਹਨ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 606 ਉਪਰ ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਸਮੇੱ ਟੇਬਲ ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਵਿਚਾਲੇ ਂਰਾ ਇਕ ਦੋ ਸੰਵਾਦ ਸੁਣੋ:
ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉੱਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਸਧਾਰਨ ਇਨਸਾਨ ਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫਰਕ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀੱ ਕਲਾਕਾਰ ਉਸੇ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈੱਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਐਸੀ ਕਲਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਹੜੀ ਬਂਾਰ ਵਿਚ ਵਿਕਦੀ ਅਤੇ ਮੁੱਲ ਵੱਟਦੀ ਹੈ।‘
ਬਲਬੀਰ ਦਾ ਅੱਗੋੱ ਂਰਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣੋ: “ਨਹੀੱ ... ਗੁਰੂ ਜੀ, ਮੈੱ ਐਸਾ ਨਹੀੱ ਮੰਨਦੀ, ਮੇਰੀ ਨਂਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਚਰਖੇ ਤੇ ਪੂਣੀ ਕੱਤਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦੀ ਔਰਤ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉੱਦੇ ਘੁਮਾਰ, ਇਥੋੱ ਤੱਕ ਕਿ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀਆਂ ਅੰਦਰ ਛੁਪ ਕੇ ਝੁਰਮਟ ਪਾਉੱਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਂਾਰ ਲਈ ਨਹੀੱ।‘
“ਹੂ ... ਅ।‘ ਆਖਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮਰਿਆ ਜਿਹਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੇ ਹਨ।
ਹੁਣ ਇਸੇ ਪੰਨੇ ਉਪਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦਾ ਆਪਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੇਖੋ:
ਦਰਅਸਲ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋੱ ਹੀ ਜਦੋੱ ਤੋੱ ਉਹ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਉਹ ਇਸ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਅਸਧਾਰਨ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸਖ੍ਵੀਅਤ ਤੋੱ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਇਕ ਚੁਣੌਤੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ।
ਅਗਲੇ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਮੁੜ ਸੰਦੀਪ, ਸਪੱਰ੍ਵ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜੀਤ, ਸੂਖਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੇਰਵੇ ੍ਵੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਨਾਵਲ ਦੇ 87ਵੇੱ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਪੰਨਾ 625 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਘਰੋੱ ਜਾਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋੱ ਇਂਾਜਤ ਦੀ ਤਵੱਕੋੱ ਕਰਦੀ ਨਂਰ ਆਉਣ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰੁ ਸਿਧਾਰਥ ਬੇਬਸ ਵੀ ਹਨ, ਉਦਾਸ ਵੀ ਹਨ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਡਾਢੀ ਪਤਲੀ ਹੈ।
ਪਰ ਬਲਬੀਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਘਰੋੱ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਘੁਮਾਰ ਬਸਤੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਉਸਦਾ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਬੁਢੜੀ ਘੁਮਿਆਰਨ ਅਤੇ ਸਾਂਵਲ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਗੁਰੂ ਂੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜੇ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ ਉਹ ‘ਕੁਟੀਆ‘ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਵੇਗੀ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 632 ਉਪਰ ਬਲਬੀਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਵਿਚਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ, ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਰਹੱਸ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬੜਾ ਹੀ ਅਹਿਮ ਸੰਵਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ: “ਯੋਗੀ ਤਾਂ ਹਰ ਸਮੇੱ ਹੀ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਇਆ। ਉਹ ਭੀੜ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ੍ਵੋਰ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲਾ ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਰਾਤ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈੱ ਤਾਂ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।‘
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇਸ ਮੱਧਮ ਚਾਨਣੀ ਵਿਚ ਚਮਕ ਰਹੇ ਨੂਰ ਨੂੰ ਅਸਚਰਜਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਪਰ ਮਾਇਆ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਰਬਾਬ ਵਜਾਉੱਦਿਆਂ ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋੱ ਮਿੱਠੀ ਅਤੇ ਲੈਅਬੱਧ ਸੰਗੀਤਕ ਆਵਾਂ ਆਬ੍ਵਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵਹਿ ਰਹੀ ਸੀ:
ਗਾਵਹਿ ਤੁਹਨੋ ਪਉਣ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰ ਗਾਵੈ ਰਾਜਾ ਧਰਮ ਦੁਆਰੇੀਂ
ਗਾਵਹਿ ਚਿਤ ਗੁਪਤ ਲਿਖਿ ਜਾਣਹਿ ਲਿਖਿ ਲਿਖਿ ਧਰਮ ਵੀਚਾਰੇੀਂ
ਗਾਵਹਿ ਈਸਰ ਬਰਮਾ ਦੇਵੀ ਸੋਹਨਿ ਸਦਾ ਸਵਾਰੇੀਂ
ਗਾਵਹਿ ਇੰਦ ਇੰਦਾਸਣ ਬੈਠੇ ਦੇਵਤਿਆ ਦਰ ਨਾਲੇੀਂ
ਗਾਵਹਿ ਸਿਧ ਸਮਾਧੀ ਅੰਦਰ ਗਾਵਨਿ ਸਾਧ ਵਿਚਾਰੇੀਂ
ਉਹ ਗਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸ ਤਲਿਸਮ ਵਿਚ ਹਵਾ, ਰੁੱਖ, ਪੱਤੇ, ਪੰਛੀ, ਧਰਤ, ਪਾਣੀ, ਸਭ ਕੁਝ ਟਿਕ ਕੇ ਖੜੋਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਪ ਜਪਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ‘ਸਿਧਾਰਥ‘ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਸਿਧਾਰਥ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਜਾਣ ਤੋੱ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਪੀ ਅਨੰਤ ੍ਵਾਂਤੀ, ਠਹਿਰਾਓ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਮੁਕੰਮਲ ਇਕਮਿਕਤਾ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਕੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ੍ਵਿੱਦਤ ਨਾਲ ਯਾਦ ਨਹੀੱ ਆਉੱਦੀ।
ਇਸਾਈ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੇ ਭਾਂਤ ਸੁਭਾਂਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੇ ਓਟ ਆਸਰੇ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਨਹੀੱ ਦਾ ਨਹੀੱ ਬਲਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਅਸੀਮ ਰਹੱਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਦੀ ਦੱਸ ਹੀ ਮਹਾਨ ਜਰਮਨ ਲਿਖਾਰੀ ਹਰਮਨ ਹੈੱਸ ਪਾਉੱਦਾ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਹੋ ਓਪਨ ਐੱਡਿਡ ਸਿਖਰ ਹੀ ਕਾਫੀ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਨੂੰ ਘਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੱਕ ਲਿਜਾ ਕੇ ਗੁਰਬਚਨ ਭਾਅ ਜੀ ਮਦਰ ਟਰੇਸਾ ਵਾਲੀ ਤਨਂ ਸੁਣਨ ਦੀ ਂਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀੱ ਸੀ।
ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀੱ ਹੈ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਕੋਲੋੱ ਨਿਖੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀੱ ਆਵੇਗਾ ਕਿ ਨਹੀੱ ਆਵੇਗਾ।ਤ
ਸੁਰਿੰਦਰ ਭੈਣ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਮਾਇਆ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਰਥ ਲਈ ਇਕ ਬੁਝਾਰਤ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਜਾਤ ਤੋੱ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਪਲ ਰਹੇ ਬੱਚੇ ਤੱਕ ਰਹੱਸ ਹੀ ਰਹੱਸ। ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋੱ ਜੀਨੀਅਸ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਵੀ ਇਸ ‘ਰਹੱਸ‘ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀੱ ਸਕੇਗਾ।‘
ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਅਤੇ ‘ਮਾਇਆ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਂਿੰਦਾਬਾਦੰ ਂਿੰਦਾਬਾਦੰ
ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨੀਨਾ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ, ‘ਵੂਦਰਿੰਗ ਰਾਈਟਸ‘ ਦੀ ਕੈਥੀ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ, ਵਾਨਗੌੱਗ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ, ਂੋਰਬਾ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ, ‘ਮਾਇਆ‘ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਬਲਬੀਰ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ, ਬਾਬਾ ਸੁਖਜੀਤ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਵੀਰ ਕਰਮਜੀਤ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਦਾ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਮਨਿੰਦਰ ਕਾਂਗ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਦਭੁਤ ਆਊਟਸਾਈਡਰ ਸੀ।
ਮਨਿੰਦਰ ਕਾਗ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀੱ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਭਾਰ‘, ‘ਹੁਣ‘, ਮੈਗਂੀਨ ਵਿਚ ਛਪਣ ਤੋੱ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਮੈੱ ਪੜ੍ਹੀ ਨਾ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਮੈੱ ਬਾਹਰ ਅਨਾਰ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠ ਬੈਠਾ ਕੋਈ ਅਖਬਾਰ ਵੇਖ ਰਿਹਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਗੁਰਨਾਮ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਮੈਗਂੀਨ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਲਿਆ ਸੁੱਟਿਆ ਕਿ ਐਹ ਵੇਖ ਲਓ, ਂਰਾ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕਦਮ ਉਤਸੁਕਤਾ ਜਾਗ ਪਈ ਕਿ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਾਂ, ਗੱਲ ਂਰੂਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਨਿਕਲੇਗੀ। ਜਿਉੱ ਜਿਉੱ ਕਹਾਣੀ ਮੈੱ ਪੜ੍ਹੀ ਗਿਆ, ਬੱਸ ਧੰਨ ਧੰਨ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨ ਪੁੱਛ ਪੁਛਾ ਕੇ ਮਨਿੰਦਰ ਦਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਲੱਭਦਿਆਂ ਲੱਗ ਗਏ। ਫੋਨ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈੱ ਉਸਦਾ ਅਤਾ ਪਤਾ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੈੱ ਉਸਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਕਦੋੱ ਤੇ ਕਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਆਵਾਂ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰਬਚਨ ਭਾਊ ਦੇ ‘ਫਿਲਹਾਲ‘ ਵਿਚ ਸੁਖਜੀਤ ਬਾਬੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈੱ ਸਵੇਰੇ 10 ਵਜਦੇ ਨੂੰ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਉਸਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਹੱਥ ਲਗਾਇਆ ਸੀ। ਸੁਖਜੀਤ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਮੈੱ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀੱ ਸਾਂ ਪਰ ਉਸਦੀ ‘ਅੰਤਰਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ੍ਵਾਹਕਾਰ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ... ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ‘੍ਵਵੈਤਾਂਬਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਅਦਭੁਤ ਕਥਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸਤਾਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕ੍ਵਾ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਦਰਾਂ ਤੇ ਜਾ ਹਾਂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਦੋੱ ਮੈੱ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਅਜਿਹੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਨਹੀੱ ਸਨ। ਅੱਜ ਤੋੱ 20-22 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਦੀ ‘ਮੈੱ ਹੁਣ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹਾਂ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਇੰਝ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ।
... ਤੇ ਹੁਣ ‘ਮਾਇਆ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਠ ਨਾਲ ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਧੰਨ ਧੰਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਫੋਨ ਨੰ: 98150-85277

-0-