1857 df gLdr Aus ros df ivkrfl
rUp sI ijhVf eIst ieMzIaf kMpnI dIaF nIqIaF ivruwD AuWnIvIN sdI dy BfrqI
afvfm ivwc jfigaf. ieh aMgryjL kMpnI 17vIN sdI dy afrMB ivwc inrol vpfrk
mMqvF leI Bfrq ivwc sQfpq kIqI geI sI. pr brqfnvIN pUMjIvfd dy Aus smyN dy
qkfijLaF anusfr ies ny vpfr dy nfl-nfl Bfrq dy tuwt-Bwj rhy jgIrU sLfsn df
lfB AuTfieaf. irafsqF dI inqfxI ho rhI rfjswqf ivwc dKLl dyNidaF,
AuhnF dI mdd dy bhfny aMgryjL PLOjI pltxF inXukq kIqIaF aqy afpxy
rYjLIzYNt Qfpy. kMpnI ny mkr-PLryb qy cfplUsI qoN lY ky iswDI PLOjksLI nfl
BfrqI rjvfiVaF nUM qfibaf kIqf aqy ieEN iewk qoN bfad dUjy ielfky nUM
afpxI amldfrI ivwc lY ilaf. kMpnI shI arQF ivwc aijhy lutyiraF df groh sI
ijnHF ny hr hrbf vrq ky kroVF rupey KLud kmfey, brqfnvI snaqkfrF dy
munfiPLaF ivwc vfDf kIqf aqy aMgryjL srkfr dy KLjLfny nUM mflfmfl kIqf.
ieh vrqfry do sdIaF dy lMmy smyN ivwc vfpry aqy iehnF dI isKLr gvrnr jnrl
lfrz zlhOjLI dy smyN (1846-56) hoeI jdoN Aus ny sqfrf, JFsI, nfgpur aqy
avD dy ielfky kMpnI dI rfjswqf aDIn lY aFdy. pMjfb ivwc aMgryjLF dI hkUmq
iswDIaF PLOjI twkrF dy nqIjy vjoN 1849 ivwc kfiem hoeI, BfvyN lfhOr drbfr
dI Brf mfrU jMg aqy kuJ srdfrF dI gwdfrI vI aMgryjLF dy pUrI qrHF kMm
afeI.
lfrz zlhOjLI ny ieh dfavf kIqf sI ik Aus ny bhuq QoVHI kImq dy ky ieMglYNz
dy KLjLfny ivwc 40 lwK pONz df vfDf kIqf hY. bdnfm ‘zfktirn afPL lYps’
bfry, ijs dy qihq Aus ny lfvld mrn vfly rfijaF dIaF irafsqF aMgryjL sLfsn
aDIn kIqIaF, Aus dI nIqI Aus dy iehnF sLbdF qoN spsLt hY:
“Bfrq dy rfjy iksy cMgy kMm dy Xog nhIN. Auh ieiqhfdIaF vjoN inkMmy hn aqy
dusLmxF vjoN inpuMsk. pr PLyr vI jMg aqy amn dohF dy simaF ivwc Auh KLrUd
pf skdy hn. iehnF vwl nUM iewko iewk nIqI TIk hY ik mOkf imlidaF hI, iehnF
irafsqF nUM KLqm kr idwqf jfvy.” (ey kMprIhYNisv ihstrI afPL ieMzIaf)
eIst ieMzIaf kMpnI dIaF nIqIaF kfrn hjLfrF qawlukdfr aqy jfgIrdfr jLmInI
hwkF qoN vFJy ho gey, irafsqF dy rfjy KLjLfny lutf bYTy, aqy KLLud kMpnI
dy hI pYnsLn-KLuafr ho gey. BfrIaF vsUlIaF kfrn iksfn gLurbq dy isLkMjy
ivwc kwsy gey. brqfnvI snaqkfrF dy kfrKLfny cldy rwKx leI Bfrq dI dsqkfrI
snaq qbfh kIqI geI aqy ies ivwc kMm kr ky lwKF lok byrujLgfr ho gey. vpfrk
kMpnI qoN PLOjI qfkq aqy rfjswqf dI mflk bx jfx df aml brqfnvI pUMjIvfd dy
sfmrfj ivwc vt jfx dy vrqfry anusfr hI hoieaf.
ies nUM AuhnF vkqF dy BfrqI smfj dI dIrG aDogqI hI ikhf jf skdf hY ik
aMgryjLF ny mukfblqn mfmUlI PLOjI nPLrI nfl 20 kroV vsoN dy dysL AuWqy
afpxf rfj sQfpq kr ilaf. aijhI avsQf dy kfrnF bfry ieiqhfskfrF dy
afpo-afpxy mq hn. pr ies gwl qoN ienkfr nhIN ho skdf ik BfrqIaF dy PLOjI
sihXog qoN ibnF, ijhVf iksy rfjsI afDfr AuWqy nhIN, sgoN rujLgfr dI qlb
ivwcoN Aupijaf sI, aMgryjL Bfrq nUM gLulfm nhIN bxf skdy sn. ieh qwQ
idlcsp hY ik gLdr vfprn qoN aYn pihlF kMpnI dI PLOj dIaF iqMn bxqrF ivwcoN
iksy ivwc vI aMgryjLF dI igxqI 19vIN sdI qoN vwD nhIN sI aqy ihMdusqfnIaF
dI 81 PLIsdI qoN Gwt nhIN sI. 1852 qoN 1856 dy pMj sflF ivwc aMgryjLI PLOj
dI nPLrI 43709 qoN lY ky 45, 104 qwk sI aqy ihMdusqfnI PLOj dI igxqI
2,39,073 qoN lY ky 2,35,221 qwk sI. (qfn qfeI XFg, ‘df gYrIjLn styt’ )
pr aMkiVaF dI ieAuN qulnf kridaF sfDfrnIkrn qoN prhyjL krnf Xog hovygf.
Bfrq dI smfjk aqy rfjsI aDogqI dy bfvjUd brqfnvI slqnq Bfrq ivwc afsfnI
nfl sQfpq nhIN ho skI sI. ieiqhfskfrF dy anusfr, 1763 qoN, jdoN AuWqrI
bMgfl ivwc sinafsIaF dI bgLfvq afrMB hoeI, 1856 qwk, anykF CotIaF-vwzIaF
sQfnk twkrF qoN ielfvf 40 vwzIaF bgLfvqF hoeIaF sn. ( ‘ieMzIafjL strgl
PLfr ieMzIpYNzYNs ) Bfv, bgLfvqF df ieh dOr qkrIbn iewk sdI qwk cldf irhf
sI.
sinafsIaF dI bgLfvq AuWqy hI bMikm cMdr cYtrjI ny afpxf pRiswD nfvl ‘afnMd
mwT’ iliKaf sI. ies bgLfvq ivwc iksfnF qoN ielfvf nOkrI qoN htfey gey
PLOjIaF ny srgrm isLrkq kIqI sI. dwKx ivwc qirnfvylI dy polIgfrF jF
jgIrdfrF ny bgLfvq kIqI ijhVI 1801 qwk cwlI. 1808 ivwc qrfvnkor dy dIvfn
ny bgLfvq kr idwqI. eysy qrHF sOrfsLtr ivwc 1816 qoN lY ky 1832 qwk aqy
krnftk ivwc 1824 qoN 1830 qwk ivdroh cwldf irhf. iblfspur dy rfjpUqF,
alIgVH dy qawlukdfrF aqy jblpur dy buMDyilaF ny eIst ieMzIaf kMpnI dIaF
gqIivDIaF ivruwD sMGrsL kIqy. AuWqrI kyrlf dy mflfbfr ielfky ivwc 1836 qoN
1854 qwk iksfnF dy keI ivroD hoey. pUrbI Bfrq ivwc iehnF virHaF ivwc hoey
aMdoln mwuK rUp ivwc afid vfsIaF dy sn ijnHF ivwcoN sB qoN vwD sLkqIsLflI
cuvfrF df sI ijhVf pwCmI imdnfpur qoN lY ky dwKxI ibhrf, Cotf nfgpur aqy
AuVIsf qwk dy ielfikaF ivwc 1796 qoN 1816 qwk cldf irhf.
ieh ivdroh aqy twkrF sQfnk KLfsy dIaF hox krky iksy dysL-ivafpI aMdoln nUM
jnm nf dy skIaF. PLyr vI iehnF ny ieh qwQ pRmfixq kr idwqf ik kMpnI dI
hkUmq aqy Aus vwloN lfgU kIqy jFdy kfnUMn aqy AuhnF nUM lfgU krn smyN vrqy
gey ZMg qrIky BfrqI afvfm dy vwK-vwK qbikaF ivwc zUMGI Auqyjnf pYdf kr rhy
sn. ies qrHF dI avsQf ivwc iksfnF dI mMdhflI aqy AuhnF qoN vsUly jFdy lgfn
aqy mflIey leI kIqI jFdI sKLqI df BfrqI PLOj AuWqy asr ipaf ikAuNik PLOjI,
iksfn pirvfrF ivwcoN hI BrqI huMdy sn. pr 1857 ivwc AuhnF vwloN jfn dI
bfjLI lfAux dy kuJ Aucyry kfrn vI sn.
iewk BfrqI ispfhI Aus smyN qwk kyvl sUbydfr myjr qwk hI qrwkI kr skdf sI.
ies rYNk AuWqy puwj ky vI Aus dI qnKLfh aMgryjL rMgrUt nfloN Gwt huMdI sI.
gorf PLOj leI KLurfk aqy irhfiesL dy pRbMD BfrqI PLOj nfloN bhuq ibhqr
huMdy sn pr lVfeIaF smyN KLqrnfk moricaF AuWqy vDyry BfrqI ispfhI hI mrdy
sn aqy jLKLmI huMdy sn. smyN nfl BfrqI PLOjIaF ivwc ieh Bfvnf vI pYdf hox
lwg peI ik AuhnF nUM dysL aMdr afpxy BfeI-bMdF ivruwD lVxf pYxf hY aqy
ivdysLF ivwc vI Auh brqfnvI slqnq dy ihwqF dI rfKI leI vrqy jFdy hn. ies
qrHF dI jfigRqI ajy muwZly pVfa AuWqy hI sI ik 1825 ivwc iewk aijhI Gtnf
vfpr geI ijs nUM vDyry ieiqhfskfrF ny 1857 dy gLdr leI iewk Aucycf sMkyq
mMinaf hY. pr aMgryjL PLOjI aiDkfrIaF ny ies sMkyq nUM hkfrq nfl rwd kIqf.
iesy leI afpxI sfrI cOksI aqy gwdfrF vwloN muKbrI dy bfvjUd 1857 ivwc Auh
jnqk roh dy iewk dysL-ivafpI qUPLfn ivwc iGr gey sn. ieh sMkyq kolkfqf
nyVy bYrkpur CfAuxI ivwc vfprI iewk drdnfk Gtnf qoN imldf sI. 2 nvMbr 1825
nUM 450 ihMdusqfnI PLOjIaF nUM gorf PLOj ny ies leI golI nfl Auzfieaf
ikAuNik Auh PLOjksLI leI brmf jfx nUM iqafr nhIN sn. ies qrfsdI qoN agly
iqMn dhfikaF qwk BfrqI ispfhIaF aMdr vwK-vwK kfrnF kr ky bycYnI PLYldI rhI
sI. eyQy bYrkpur CfAuxI ivwc hI 1850 ivwc 66-vIN rYjmYNt ny bgLfvq kIqI
ijs df afDfr Aus alfAUNs ivwc ktOqI sI ijhVf ivdysLF ivwc Byjy jfx AuWqy
PLOjIaF nUM imldf sI.
AuhnF vkqF ivwc BfrqI pltxF dy aMgryjL aPLsr ihMdusqfnIaF dIaF Dfrimk
rh-rIqF dI vDyry prvfh nhIN krdy sn, mgroN BfvyN AuhnF ny iehnF gwlF vwl
vDyry iDafn idwqf. Aus smyN gYLr-iswK PLOjIaF leI dfhVIaF munvfAuxf lfjLmI
kr idwqf igaf. PyLr 1856 dy iewk afm hukm rfhIN BfrqI PLOjIaF leI iksy QF
vI izAUtI AuWqy Byjy jfxf lfjLmI kr idwqf igaf aqy ienkfr dI sUrq ivwc
kort mfrsLl kIqy jfx dI qfVnf kr idwqI geI. kuJ ihMdU jfqF, Kfs kr ky
brfhmxF aqy rfjpUqF ivwc Aus smyN smuMdr df sPLr vrijq mMinaf jFdf sI aqy
AuhnF ivwcoN BrqI kIqy gey PLOjIaF ivwc ieh zr vI PLYl igaf sI ik aMgryjL
AuhnF df Drm iBRsLt kr ky AuhnF nUM eIsfeI bxfAuxf cfhuMdy sn.
vDyry ieiqhfskfrF vwloN gLdr dy BVk AuWTx df PLOrI kfrn AuhnF kfrqUsF nUM
mMinaf igaf hY ijhVy “aYkPLIlz” rfeIPLl ivwc vrqx leI ilaFdy gey sn. ieh
rfeIPLl 1856 ivwc PLOj dy aslfKLfny ivwc sLfiml kIqI geI sI. iehnF kfrqUsF
AuWqy ciVHaf hoieaf momI kfgLjL kfrqUs dMdF ivwc dbf ky htfAuxf pYNdf sI.
Aus smyN BfrqI PLOj ivwc ieh aPLvfh PLYl geI ik ies momI kfgLjL leI vrqI
jFdI icknfeI ivwc gF aqy sUr dI crbI sLfiml hY. ispfhIaF ny XkIn kr ilaf
ik ieh kfrqUs ihMdUaF aqy muslmfnF df Drm iBRsLt krn aqy AuhnF nUM jLlIl
krn leI jfrI kIqy gey hn. 9 meI 1857 nUM myrT CfAuxI ivwc gorf PLOj ny
AuhnF ihMdusqfnI ispfhIaF nUM igRPLqfr kr ilaf ijnHF ny ieh kfrqUs vrqx
qoN nFh kr idwqI sI. AuhnF dIaF vrdIaF luhf leIaF geIaF aqy AuhnF nUM
byVIaF lf ky jylH ivwc bMd kr idwqf igaf. agly idn myrT CfAuxI dy ispfhIaF
ny bgLfvq kr idwqI. sB qoN pihlF AuhnF ny gory aPLsrF nUM golI df insLfnf
bxfieaf aqy jylH qoV ky afpxy sfQIaF nUM irhf krvf ilaf. PLyr AuhnF ny
idwlI vwl nUM DfeI kIqI aqy sLihr AuWqy kbjLf kr lYx qoN bfad mugLl slqnq
dy afKLrI bfdsLfh, bhfdr sLfh nUM, ijs nUM AuNj swqf qoN htf idwqf igaf sI
aqy ijhVf aMgryjLF df pYnsLn KuLafr sI, Bfrq df bfdsLfh Qfp idwqf. CyqI hI
ieh bgLfvq vwzy Kyqr ivwc PLYl geI. qkrIbn hr QF pihl ihMdusqfnI PLOjIaF
vwloN CfAuxIaF ivwc hoeI. keI QfvF AuWqy ipMzF dy iksfn aqy ksibaF dy
dsqkfr aqy dukfndfr vI ivdrohIaF nfl rl gey. ieEN cfr-pMj hPLiqaF dy smyN
ivwc AuWqr ivwc pMjfb qoN lY ky dwKx ivwc nrbdf qwk aqy pUrb ivwc ibhfr
qoN lY ky pwCm ivwc rfjpuqfnf qwk qkrIbn sfrf ielfkf ivdroh dI lpyt ivwc
af igaf. gLdr dy ieh ibrqFq ieiqhfs dIaF pusqkF ivwc drj hn aqy iehnF df
sMKyp vyrvf ividafrQIaF dy kors df ihwsf hY aqy AuhnF dIaF pfT pusqkF ivwc
drj hY.
gLdr sPLl nf hoieaf. sqMbr 1857 ivwc aMgryjL PLOj ny idwlI nUM Plyr PLqih
kr ilaf. bfdsLfh nUM igRPLqfr kr ky jlfvqn kr idwqf igaf. JFsI dI rfxI
lksLmI bfeI jUn 1858 ivwc ivdrohI PLOj dI agvfeI krdI hoeI mfrI geI. nfnf
sfihb PLrfr ho ky nypfl clf igaf. qFqIaf topy aprYl 1859 qwk gurIlf jMg
lVdf irhf pr aMgryjLF dy iewk eyjMt ny ienfm dy lflc ivwc AuhnF nUM
igRPLqfr krvf idwqf. aMgryjLF ny Aus nUM mOq dI sjLf idwqI.
kI ieh gLdr kyvl PLOjI ispfhIaF df ivdroh sI jF ies nUM ivsLfl jn-smUhF df
smrQn hfsl sI, aQvf kI ieh iewk kOmI bgLfvq sI? kI ies df AudysL aMgryjLF
dI gLulfmI qoN mukqI prfpq krnf sI jF ivdrohIaF aqy AuhnF dy inwjI svfrQ
hI ies dI asl cflk sLkqI sn? ieh aqy ies qrHF dy hor svfl ipCly smyN ivwc
ieiqhfskfrF, icMqkF aqy rfjsI ivcfrvfnF dI crcf df ivsLf rhy hn. 150-vIN
vrHygMZ dy mOky AuWqy vI ieh svfl ivcfrn Xog hn ikAuNik ieiqhfskfrI ivwc
hrPL-ey-afiKLr ijhI koeI cIjL nhIN huMdI. nvyN qwQF df sfhmxy afAuxf aqy
mnuwKI soc dy ivkfs dy qkfjLy ies aml nUM inrMqr cldf rihx vflf bxf dyNdy
hn.
gLdr dI pihlI sLqfbdI dy mOky AuWqy jdoN ieh svfl pUrI isLwdq nfl AuWTy sn
qF kimAUinst afgU mrhUm pI:sI: josLI ny ies mwq dI bfdlIl proVHqf kIqI sI
aqy ieiqhfskfrF dIaF ilKLqF dy hvfly nfl ieh iswD krn df Xqn kIqf sI ik
ies aMdoln ivwc sB qoN vwD kurbfnI iksfnF dI mMnI jfvygI ikAuNik Auh bhuq
hI vwzI igxqI ivwc mfry gey sn. pr iksfnI df ieh rol mMnidaF hoieaF vI
josLI ny Kojkfr qlmIjL KLldUn dI ies Dfrnf nUM aiqkQnI ikhf sI ik ieh gLdr
“dysI jfgIrdfrI aqy ivdysLI sfmrfj ivruwD iksfnF dI jMg sI.” nfl hI josLI
ny ies ivcfr df vI KLMzn kIqf sI ik ivdrohI purfxy jgIrU injLfm dI bhflI
leI lVH rhy sn. jvfhr lfl nihrU dy ies kQn nUM ik “iewk hfr cuwky jgIrU
pRbMD leI lVn nfl afjLfdI nhIN af skdI sI” aqy ieiqhfskfr afr:sI:mjUmdfr
dI ies itwpxI nUM ik “1857-58 dIaF musIbqF aqy KLUn-KLrfbf, Bfrq ivwc
afjLfdI dI lihr dIaF jnm-pIVF nhIN sn, sgoN ieh vylf ivhf cuwkI reIssLfhI
aqy mwDkfl dI iqVk rhI jgIrdfrI dy GorVU dIaF afvfjLF sn”, josLI ny rwd
kIqf. AuprMq Bfrq srkfr ny aiDkfirq ieiqhfskfr suirMdr nfQ syn dy ies
inrxy df KMzn kridaF ik ivdrohI qF asl ivwc “Ault-ienklfb kr rhy sn”,
josLI ny svfl kIqf sI ik iehnF qrkF anusfr qF brqfnvI srkfr Bfrq ivwc
smfjk ienklfb ilaf rhI sI, qF PLyr dysL vfsIaF nUM kI loV peI sI ik Auh
aMgryjL hfkmF nUM Bfrq Cwzx leI mjbUr krdy. ( ‘rIbYlIan 1857 – ey
ismpojLIam’ )
pr iesy ivsLy AuWqy ilKidaF kimAUinst pfrtI (mfrksvfdI) dy afgU mrhUm
eI:aYm:aYs nMbUdrIpfd ny Auprokq nfloN iblkul vwKry inrxy pysL kIqy. Aus
ny iliKaf ik gLdr nUM “sfry dwKxI Bfrq, bMgfl smyq pUrbI Bfrq aqy pMjfb
ivwc jnqk smrQn prfpq nhIN hoieaf sI……. nvIN pVHI-ilKI pIVHI ny ies df
ivroD kIqf sI aqy aMgryjL df sfQ idwqf sI. ies leI ieh gwl do-tuk qrIky
nfl nhIN khI jf skdI ik gLdr afjLfdI dI pihlI lVfeI sI.
nMbUdrIpfd ny ieh vI iliKaf hY ik “ijnHF ispfhIaF ny 1857-59 ivwc bgLfvq
nUM dbfAux ivwc aMgryjLF df sfQ idwqf, AuhnF dI igxqI nfloN keI guxf vwD
sI……. jdoN burjUaf kOmpRsq ieiqhfskfr ies nUM afjLfdI dI pihlI lVfeI
kihMdy hn qF Auh ies qwQ nUM awKoN proKf krdy hn.”
Aus smyN dy Bfrq dy jgIrU smfj dy aMqr-ivroDF dI gwl kridaF nMbUdrIpfd ny
iliKaf sI:
“iehnF hflfq df pRgtfvf 1857-59 ivwc vI hoieaf. JFsI dI rfxI, nfnf sfihb
aqy ies bgLfvq dy pRvfixq hor afgU afpxy ihwqF dI rfKI leI aqy afpxy
ivroDIaF nUM nuksfn phuMcfAux leI, iewk jF dUjy mOky AuWqy aMgryjLF dI mdd
lYNdy rhy………. ies qrHF dy ivhfr kfrn sfDfrn ispfhI aqy hyTly rYNk dy PLOjI
aMgryjLF dy hwQ Toky bx ky bgLfvq dy ivruwD Bugqy.’ (‘ ey ihstrI afPL
ieMzIan PlrIzm strgl’ )
gLdr dy afgUaF vwloN afpxy inwjI ihwqF nUM qrjIh dyx dI gwl mOlfnf abdul
klfm afjLfd ny vI kIqI hY. Bfrq srkfr vwloN ilKvfey gey gLdr dy ieiqhfs dI
BUimkf ivwc mOlfnf afjLfd ny iliKaf:
“1857 dIaF GtnfvF bfry pVHidaF mYN ies duKdfiek nqIjy AuWqy puwjf hF ik
Aus smyN BfrqI kOmI cirwqr bhuq nIvF izwg irhf sI. bgLfvq dy afgU kdy vI
afps ivwc iewkmq nhIN sn. Auh iewk-dUjy nfl eIrKf rwKdy sn aqy afps ivwc
sfijLsLF lgfqfr krdy rihMdy sn…….”
“eynI hI mhwqvpUrn ieh gwl hY ik kuJ iewk nUM Cwz ky, ijnHF ivwc vDyry
AuWGy aihmd AuWlf aqy qFiqaf topy sn, sMGrsL ivwc ihwsf lYx vfly vDyry
afgU jfqI ihwqF qoN pRyirq sn. Enf icr Auh aMgryjL ivruwD nf AuWTy, ijMnF
icr AuhnF dy jLfqI ihwq nUM swt nf vwjI.” ( ‘eytIn iPLPLtI sYvn’ )
gLdr dI lIzrisLwp dy aMqr-ivroD lfjLmI qOr AuWqy ies dI pRgqI aqy ies dy
nqIijaf AuWqy pRBfvI hoey hoxgy. pr iehnF df jfiejL noits lYNidaF ies
ivdroh dI ienklfbI smrwQf nUM Gtf ky vyKxf vI gLlq hovygf. BfrqI
ieiqhfskfrF ny afpxI Koj dI vDyry tyk AuhnF aMgryjL ieiqhfskfrF dIaF
ilKLqF aqy srkfrI dsqfvyjLF AuWqy rwKI hY ijnHF dy ibrqFq aqy inrxy kfPLI
hwd qwk pwKpfqI sn. iehnF ilKLqF ivwc ivdrohIaF vwloN kIqy gey jLulmF aqy
aMgryjL kmFzrF dIaF bhfdrIaF dy vyrvy qF bhuq iml jfxgy aqy ikqy ikqy rfxI
JFsI ijhI vIrFgx dI sUrmgqI bfry itwpxI vI, pr aMgryjLF ny ivdrohIaF qoN
ielfvf byksUr lokF AuWqy ijhVy jLulm Zfhy, AuhnF df ibrqFq bhuq Gwt
imlygf.
eysy qrHF Auh aYlfn aqy PLYsly ijhVy ivdrohIaF dy afgUaF vwloN kIqy gey ,
BfrqI ieiqhfskfrF ny axgOly kIqy hn. iehnF dI iewk Audfhrx “afjLmgVH
aYlfn-nfmf” hY, ijhVf bfdsLfh dy nFa AuWqy bgLfvq dy afgUaF vwloN 25 aqgsq
1857 nUM jfrI kIqf igaf. ies qoN ies sMGrsL dI syD aqy ies dy tIcy dI
spwsLt insLfndyhI huMdI hY. ies “aYlfnnfmy” anusfr “lok , swcy Drm nUM nf
mMnx vfly aqy dgLfbfjL aMgryjLF dy jLulm aqy jbr kfrn cIk rhy hn”, “mflIey
dy bkfieaF dI vsUlI leI ijLMMmIdfrF dIaF jLmInF nIlfm kIqIaF geIaF hn”
afpxy jLmInI mflkI dy hwkF leI cfrfjoeI krky ijLMmIdfr adflqF ivwc rul rhy
hn aqy AuhnF nfl pYr-pYr AuWqy DoKf ho irhf hY”, sfDfrn lokF leI bfiewjLq
PLOjI aqy isvlIan nOkrIaF dy drvfjLy bMd kr idwqy gey hn”, “julfihaF sUqr
kwqx vfilaF, qrKfxF, luhfrF, mocIaF, sB dy hwQoN rujLgfr Kuws igaf hY”,
aqy “hr BfrqI dsqkfr BIK mMgx AuWqy mjbUr ho igaf hY”. aKLIr ivwc ies
aYlfn-nfmy ivwc apIl kIqI geI sI ik “lok sFJy ihwqF leI XqnsLIl hox qF jo
hr iewk afpxy insLfny dI prfpqI kr sky. pr ieh qd hI sMBv hY jy aMgryjLF
nUM dysL ivwcoN Dwk ky bfhr kwZ idwqf jfvy.” ( ‘ ey kMprIhYNisv ihstrI
afPL ieMzIaf’ )
ieEN aMgryjLF dI rfjswqf nUM htfAux df kfrj insLicq qOr ‘qy inrDfirq kIqf
igaf sI. ieh ikvyN ikhf jf skdf hY ik gLdr dy afgU afpxy inwjI svfrQF leI
bfgLIaF dy awgy lwg qury sn.
bysLwk ieh TIk hY ik vIhvIN sdI ivwc cwlI afjLfdI dI lihr iewk vwKrI nuhfr
vflI qihrIk sI pr jy svfl ieh hovy ik aMgryjLF dI gulfmI qoN mukqI prfpq
krn df muwdf kdoN AuWiTaf aqy iks iDr ny pihloN AuTfieaf qF afjLfdI dI
lihr dI sB qoN pRBfvI iDr ieMzIan nYsLnl kFgrs ny ieh svfl afpxy jnm qoN
44 sfl bfad 1929 ivwc AuTfieaf. gLdr pfrtI ny 1913-14 ivwc aMgryjL hkUmq
df qKLqf AultfAux leI hiQafrbMD bgLfvq df swdf idwqf. nfmDfrI lihr vwloN
brqfnvI adfiraF dy bfeIkft df swdf AuWnIvIN sdI dy swTivaF ivwc idwqf
igaf. ijvyN ik AuWpr idwqy gey hvfly qoN pRqwK hY 1857 dy gLdr ivwc ieh
svfl ivdrohIaF vwloN insLLicq qOr AuWqy AuTf idwqf igaf sI.
gLdr dI asPLlqf df muwK kfrn ieh sI ik ivdrohIaF kol ies ienklfb nUM
loVINdf ivsQfr dyx aqy afvfm ivwc ies dIaF zUMGIaF jVHF lfAux leI koeI
progrfm nhIN sI. bfdsLfhq dI bhflI qoN awgy AuhnF ny rfjswqf dy mfmly ivwc
afpxy sfhmxy koeI hor insLfnf nhIN rwiKaf sI. ieiqhfsk sMdrBF kfrn ieh
ienkflbI AuBfr kyvl jfgIrdfr-ivroDI jmhUrI KLfsy df hI ho skdf sI. pr
ijnHF hflfqF ivwc ieh ivdroh AuWiTaf sI, AuhnF ivwc KLud jfgIrdfr qbkf,
iewk hd qwk, ies dIaF cflk sLkqIaF df ihwsf sI. ies AuBfr dI sImf aqy
sMBfvnf iesy ivwc sI.
pr afjLfdI dI lihr dI ieiqhfskfrI dI idRsLtI qoN afpxI asPLlqf dy bfvjUd
ieh gLdr kOmI mukqI aMdoln dI jMg sI ijs ivwc Bfrq vfsIaF ny pihlI vfr
dysL-BgqI, kOm-pRsqI aqy sfmrfj-ivroDI BfvnfvF df pRgtfvf kIqf. gLdr ny
BfrqI afvfm nUM iewkmuwT kIqf aqy mjHbI qPLrky myt idwqy, BfvyN vkqI qOr
AuWqy hI. qjrby ny ieh drsfieaf ik afjLfdI df sMgrfm kyvl Drm-inrpyKqf dy
afDfr AuWqy hI liVaf jf skdf sI.
ivcfrvfnF leI ies sUqr AuWqy iDafn dyxf Auicq hY ik kI gLdr nUM bfdsLfhq
dI bhflI aQvf jgIrU injLfm dI pRoVqf df ipCFh-iKwcU aMdoln kihxf aqy ieEN
vIhvIN sdI ivwc cwlI afjLfdI dI lihr vwloN ies nUM inKyV ky vyKxf ieiqhfs
dy asl qwQF dy anukUl hY jF ies nUM Bfrq dI afjLfdI df pihlf sMgrfm kihxf
aqy ies nUM vIhvIN sdI ivwc cwly afjLfdI dy aMdoln leI iewk afDfr-isLlf
mMnxf, vDyry ivigafnk aqy vDyry XQfrQk hY?
ieh crcf gLdr bfry kfrl mfrks dIaF itwpxIaF dy ijLkr qoN bgLYr aDUrI
rhygI. ies aMdoln ivwc kfrl mfrks aqy PrYzirk eyNjls dI zUMGI idlcspI df
muwK kfrn ieh sI ik Auh pUrbI dysLF, ivsLysL qOr AuWqy cIn aqy Bfrq ivwc
cldy bsqIvfdI sMGrsLF nUM XUrpI ienklfb dIaF sMBfvnfvF nfl joV ky vyKdy
sn. ieh gwl TIk khI geI hY ik gLdr bfry “inAUXfrk zylI tiribAUn” nUM Byjy
gey mfrks dy izspYc, Aus dIaF ivsLlysLxfqmk ilKLqF dy brfbr hYsIaq nhIN
rwKdy, pr ikAuNik PLyr vI ieh kfrl mfrks dIaF ilKLqF hn, iehnF nUM iksy
sfDfrn pwqrkfr dIaF clMq iksm dIaF itwpxIaF smJ ky awKoN proKf nhIN kIqf
jf skdf. ( ‘krfeIiss ien sosLiljLm’ )
kfrl mfrks ny hI brqfnvI pfrlImYNt ivwc Aus smyN dy ivroDI dl dy nyqf
izjLrYlI df, ijhVf mgroN brqfnIaF df pRDfn mMqrI bixaf, ieh hvflf afpxy mq
dI proVqf vjoN idwqf sI ik “Bfrq dI mOjUdf gVbV iewk PLOjI gLdr nhIN, sgoN
iewk kOmI bgLfvq hY ijs ivwc PLOjI ispfhI kyvl iewk srgrm sMd hn.” mfrks
ny gLdr afrMB hox qoN pMj hPLqy bfad qwk dIaF GtnfvF df sfrMsL pysL kridaF
iliKaf hY ik “hOlI hOlI hor vI aijhy qwQ nucV afAuxgy ijnHF qoN jfhn buwl
vI kfiel ho jfvygf ik ijs nUM Auh PLOjI gLdr smJdf hY, Auh asl ivwc iewk
kOmI bgLfvq hY.”
mfrks ny hI brqfnvI pfrlImYNt ivwc cldI crcf aqy anykF dsqfvyjLF dy afDfr
AuWqy eIst ieMzIaf kMpnI dy bsqIvfdI KLfsy nUM nMgf kIqf sI aqy ivdrohIaF
df rwj ky pwK pUiraf sI. mfrks ny ieh vI iliKaf hY ik ikvyN BfrqI smfj dy
ivsLfl jn-smUh, ies aMdoln ivwc iewkmuwT ho ky kuwty sn aqy ikvyN “ihMdU
aqy muslmfn afpsI ivroDF AuWqy kfbU pf ky afpxy sFJy hfkmF ivruwD iekwTy
hoey sn,…. ieh bgLfvq kuJ ielfikaF qwk mihdUd nhIN hY……. ihMdUaF qoN sLurU
hoey PLsfdF dy aMq ivwc muslmfn bfdsLfh nUM qKLq AuWqy ibTf idwqf igaf
hY.”
ies ivdroh dI asPLlqf AuWqy itwpxI kridaF mfrks aqy eyNgljL ny ieh inrxf
ilaf ik iewk sMgiTq lIzriswLp aqy akihrI PLOjI kmfn dI axhoNd ies dI hfr
df iewk kfrn bxI. AuhnF ieh vI ikhf ik brqfnvI srmfeydfrI vwloN Bfrq dy
smfj ivwc ilaFdIaF geIaF qbdIlIaF df BfrqI afvfm EnI dyr lfB nhIN AuTf
skxgy, ijMnI dyr qwk ieMglYNz ivwc srmfeydfrI dI hkUmq dI QF snaqI mjLdUr
jmfq dI hkUmq kfiem nhIN huMdI jF BfrqI afvfm hI “brqfnvI jUly” nUM lfh ky
nhIN mfrdy. ( ‘df PLst ieMzIan vfr afPL ieMzIpYNzYNs’ )
gLdr smyN pMjfbIaF dI BUimkf df svfl bhuq gLlq rUp ivwc pysL kIqf jFdf
irhf hY. kuJ ieiqhfskfrF aqy lyKkF ny ies Dfrnf nUM ibnF sMkoc prvfn kr
ilaf hY ik jy iswK aMgryjLF dI mdd nf krdy qF aMgryjL ies gLdr ivwc jyqU
nhIN ho skdy sn. ies qoN pihlF ik ies ivcfr AuWqy itwpxI kIqI jfvy ieh gwl
iDafnXog hY ik aMgryjL aPLsrF aqy ieiqhfskfrF ny ies qrHF dI rfey Bfrq
dIaF hornF iDrF bfry vI idwqI hY. imsfl vjoN kfrl mflysn ny, ijs ny iqMn
ijldF ivwc ies bgLfvq df ieiqhfs iliKaf, iewk rIkfrz kIqf hY ik “jy
rfjpUqfny ivwc bgLfvq ho jFdI qF aMgryjL kdy sPLl nf huMdy.” eysy qrHF
lYPLtInYNt jnrl ienyjL ny, ijs ny vI ies bgLfvq bfry, iewk pusqk ilKI, ieh
iliKaf hY ik “ieh kyvl isMDIaF dI vPLfdfrI sI ijs ny brqfnvI slqnq nUM bcf
ilaf.” krnl mflysn aqy jnrl ienyjL dovyN hI gLdr nUM dbfAux ivwc pysL-pysL
sn.
iswKF vwloN aMgryjL dI mdd dI Dfrnf aMgryjL lyKkF ny qF AuCflI hI hY,
BfrqI ieiqhfskfr vI afm qOr AuWqy QoVHy bhuq PLrk nfl, ieh gwl prvfn krdy
rhy hn ik Aus smyN dIaF iswK irafsqF dy rfijaF vwloN iswK pltxF Byjx nfl
aMgryjL PLyr idwlI AuWqy kfbjL ho gey. ies mfmly ivwc vI pwqrkfr aqy lyKk
srdfr KusLvMq isMG sB nUM ipwCy Cwz igaf hY. Aus ny iliKaf hY ik kuJ iewk
nUM Cwz ky “sqluj dy dohF pfisaF dy rfjy aqy iksfn inrsMkoc aMgryjL dI mdd
AuWqy afey.” aqy ieh ik “ieh gwl hYrfnI vflI nhIN sI ikAuNik Auh lok ijhVy
1857 dIaF grmIaF ivwc afjLfdI dy mujLfihd hox df dfavf krdy sn, Auho hI
sn, ijnHF ny awT sfl pihlF iPLrMgIaF dy hwQ Toky bx ky pMjfbIaF nUM gulfm
bxfieaf sI.”
Aus ny hor iliKaf:
“bgLfvq nUM dbfAux dy mfmly ivwc pMjfbIaF ivwcoN sB qoN vwD Buimkf iswKF
dI sI.” ( ‘ihstrI afPL iswKs’ )
ieh mMnidaF hoieaF ik PLUlkIaF irafsqF dIaF iswK pltxF aMgryjLF dI shfieqf
leI ByjIaF geIaF aqy AuhnF ny gLdr dy ivdroh df pfsf pltx ivwc ihwsf
pfieaf, ieh svfl AuTfAuxfXog hY ik ies mdd nUM Aus smyN dy iswKF dIaF
BFvnfvF anukUl ikvyN smiJaf jf skdf hY? gLdr dy mOky lfhOr drbfr dIaF
PLOjF nUM qoiVaF swq-awT sfl bIq cuwky sn. AuprMq, PLUlkIaF irafsqF qF
mhfrfjf rxjIq isMG dy smyN qoN hI aMgryjLF dy nfl sn. gLdr vyly aMgryjLF
dI PLOj ivwc iswK bhuq QoVHy sn. idwlI nUM dubfrf kbjLy ivwc lYx qoN bfad
aMgryjLF ny pMjfb ivwc BrqI iPLr qoN sLurU kIqI. jUn 1858 qwk iswK PLOjIaF
dI igxqI bysLwk 15,000 qwk ho geI sI.
gLdr smyN pMjfb dI siQqI bfkI dysL nfloN iblkul vwKrI sI. pMjfb ivwc
aMgryjLF dI amldfrI qlvfr dy jLor AuWqy kfiem hoeI sI. aMgryjLF nUM Bfrq
dy iksy hor ielfky ivwc eynIaF sKLq PLOjI twkrF df sfhmxf nhIN krnf ipaf
sI aqy sLfh muhMmd dI ieh gwl awKr-awKr drusq sI ik “PLOjF ijwq ky aMq nUM
hfrIaF” sn, kuJ gwdfrF dI vjHf kr ky aqy rxjIq isMG dy clfxf kr jfx kr ky.
eIst ieMzIaf kMpnI dIaF ijnHF kfrgujLfrIaF kr ky gLdr hoieaf sI, pMjfb
ivwc AuhnF df iewk vwKrf rUp sI.
jMg ivwc vwzIaF hfrF qoN bfad aqy BfeI mhfrfj isMG ijhy afgUaF qoN bgLYr
ijhVy kYd kr ley gey sn, gLdr smyN pMjfb ivwc iksy qrHF dy ivdroh df pYdf
hoxf AuNj vI asMBv sI. AuprMq, aMgryjLF ny 13 meI, 1857 dI svyr nUM hI
lfhOr qy sLurU kr ky pMjfb dIaF sfrIaF CfAuxIaF ivwc PLOjIaF qoN acxcyq
hiQafr rKvf ley sn. PLyr vI pMjfb ivwc keI QfvF AuWqy PLOjIaF ny ros
pRgftvy kIqy aqy AuhnF dI sjLf vI BugqI. bysLwk ieh ihMdusqfnI PLOjI sn
aqy iswKF dI igxqI iehnF ivwc Gwt sI. ieh qwQ gOlxXog hn: iPLrojLpur ivwc
45-vIN aqy 57-vIN rYjmYNt dy krmvfr 200 aqy 130 ispfhIaF ny hukm mMnx qoN
ienkfr kIqf. pr ijhVy CfAuxI ivwcoN Bwj gey sn, AuhnF nUM aMgryjL PLOj ny
iKMzf jF mfr idwqf. jlMDr ivwc 7 jUn nUM 36-vIN aqy 61-vIN rYjmYNt ny
bgLfvq kIqI aqy iehnF dy bhuq sfry ispfhI luiDafxy ivwcoN huMdy hoey idwlI
qwk phuMc gey. pysLfvr ivwc 51-vIN rjmYNt dI iewk kMpnI bfgLI ho geI.
aMgryjL PLOj ny ies dy ispfhIaF nUM Gyr ky golI nfl Auzfieaf. hoqI mrdfn
dI CfAuxI ivwc 55-vIN rYjmYNt ny, ijs ivwc iswK ispfhI vI sn, 22 meI nUM
bgLfvq kIqI. aMgryjLF ny ies nUM Gyr ilaf aqy 100 qoN vwD ispfhIaF nUM
golI nfl Auzfieaf. 20 igRPLqfr kr ley gey.
5 jUn 1857 nUM bnfrs ivwc inXukq iewk rYjmYNt dy iswKF ny bgLfvq kIqI.
iswKF dI 23-vIN rYjmYNt ny mhU ivwc bgLfvq kUIqI. 12-vIN rYjmYNt dy
pMjfbIaF ny vI bgLfvq kIqI. iehnF ivwcoN 21 iswKF nUM PFsI lfieaf igaf.
julfeI 1858 ivwc mflvy ivwcoN BrqI kIqy gey iswK ispfhIaF ny zyrf iesmfeIl
KLF ivwc bgLfvq kIqI.
Auprokq vyrvy srkfrI irportF ivwcoN ley gey hn. iehnF qoN AuprMq KLrl
kbIly df ivdroh aqy kfilaF vfly KUh dI vfrqf Aus vkq pMjfb dIaF AuWGIaF
GtnfvF hn. PLyr vI gLdr dI vfrqf df ieh pMjfb vflf kFz hr ivsQfr aqy pVqfl
dI mMg krdf hY.
gLdr dI 150-vIN vrHygMZ dy mOky AuWqy iehnF axgOly pwKF vwl iDafn dyxf
Auicq hovygf.
|