pMjfbI dI
srbulMdI df ishrf s: lCmx isMG muwK-mMqrI dy isr bwJdf hY. ieh sbwb dI gwl
sI ik pMjfbI XUnIvristI dy vfeIs-cFslr s: ikrpfl isMG nfrMg dI zUMGI sUJ
df icMnH sI ik Auh ieh jfnx AuprMq ik s: lCmx isMG myrf hmjmfqI sI mYnUM
nfl lY ky nvIN bxI vjLfrq dy isrkwZ ivakqIaF nUM pMjfbI XUnIvristI,
pitaflf qy BfsL ivBfg pitalf afpxy pfs rwKx dI pRyrnf nfl qur pey. sUh
imlx AuprMq asIN srdfr lCmx isMG igwl nUM KMnyvfly srdfr dy Gr iml pey.
mYnUM dyK ky srdfr igwl inhflo inhfl hoieaf. Guwt ky jwPI pfeI qy ikhf
mYnUM qyrI BfrI AuzIk sI. rwb ny sux leI. mYN kwlH nUM mihkmy lYx leI qyrI
slfh lYxI cfhuMdf sF. jo mMigaf so pfieaf. ‘mYN mihkimaF dI ilst bxfeI hY.
kI iehnF mihkimaF nUM lYx nfl afpxy ielfky dI rIJ nfl syvf ho pfeygI.’ mYN
DIrj nfl ikhf ik sfry pMjfb ivwc ivgVI svfrn leI do hor mihkmy sLfml hoxy
cfhIdy hn. iewk iswiKaf ivBfg aqy dUjf BfsLf ivBfg. pMjfbI sUbf bxfAux df
mnorQ ieho imwiQaf igaf sI ik iswiKaf KyqrF, srkfrI dPLqrF aqy kcihrIaF df
mfiDam pMjfbI bxy. ieh sUbf pMjfb, pMjfbI aqy pMjfbIaq nUM AuBfrn leI
bixaf hY. asl mnorQ qF hI pUrf hovygf jykr koeI ijMd-jfn vflf qy axKIlf
pMjfbI pMjfbIaq df JMzf lihrfAux df isdk nfl pRxDfrI hovy. qusIN pMjfb vI
gfihaf hY qy dys vI gfihaf hY. ies leI ies df insLfn vI quhfzy hwQoN
JuwlHxf cfhIdf hY.
myrI gwl srdfr lCmx isMG jI dy ijLhn ivwc bYT geI. Aus ny AuWT ky mYnUM
glvkVI pf leI qy ikhf, “qUM ikhf- mYN mMinaf. ies mnorQ dI pUrqI leI pwbF
Bfr ho ky jUJFgf qy iewk alOikk vizafeI dI dfq gurU pRmysLr qoN mMgFgf.
kwlH nUM mihkimaF dI vMz ho jfxI hY. sLfm dy pMj vjy qyry Gr pitafly ivKy
tYlIPLon krFgf. iqafr rihxf, ikAuNik prsoN qoN afpF kfrj df ivDI ivDfn
bxfvFgy.” AuhnF vfeIs-cFslr srdfr nfrMg nUM ikhf, “rl iml ky ivAuNq bxfE,
Aus nUM isry cfVHx leI cmqkfrI Kyz KyzFgy. asIN pUrn qswlI nfl vfips
pitafly afey. agly idn cfr qy pMj vjy dy drimafn mYnUM tYlIPLon af igaf.
“murfd pUrI ho geI hY. iswiKaf qy BfsLf dy mihkmy mYN lV ky sMBfl ley hn.
kwlH sLfm nUM skIm bxf ky pMj vjy myrI koTI ivwc phuMc jfE qF jo ieh
aflOikk kfrj isry cfVHn dI ivAuNq bxf skIey.” ieh vjLfrq akflIaF qy
jnsMGIaF dI sFJI vjLfrq sI, ijsdy srdfr gurnfm isMG muwK –mMqrI sn.
iswiKaf mMqrI ny ivwq mMqrI nUM mnfAux dy keI Xqn kIqy. imwT bolVf ivwq
mMqrI gwl nUM lmkfAuNdf irhf. srdfr lCmx isMG nUM idwlI dI TykydfrI dy
pysLy ny dfa- pyc df mfihr bxf idwqf sI. kFgrs mYNbr srdfr gurnfm isMG dI
vjLfrq nUM psMd nhIN krdy sn. srdfr igwl ny aijhf dfa-pyc mfiraf ik srdfr
gurnfm isMG dI vjLfrq tuwt geI aqy kFgrs dI mdd nfl srdfr lCmx isMG ny
aKOqI jnqf pfrtI kfiem kr leI. AuhnF pihlf kMm ieh kIqf ik pMjfb BfsLf
aYkt 1967 eI: bfry pMjfb asYNblI ivwc srb-sMmqI nfl pfs krvf ilaf. 1967
eI: smyN pMjfbI sUby dI afbfdI svf kroV sI. pMjfb asYNblI aqy pMjfb kONsl
dy mYNbrF dI igxqI 144 sI. srdfr lCmx isMG ny kmfl dI PLurqI ivKfeI ik 29
dsMbr 1967 eI: nUM BfsLf aYkt srb sMmqI nfl pRvfn kIqf igaf. kFgrsI mYNbr
idwlI srkfr dy msLvry muqfibk iewksur ho ky s:lCmx isMG nfl KVoqy rhy.
jn-sMGI mYNbr srdfr gurnfm isMG sfbkf muwK-mMqrI dy msLvry muqfibk BfsLf
aYkt dy hmfieqI bxy rhy. ieAuN srdfr lCmx isMG dI sUJ bUJ ny sB pYNqVy
AuKyV idwqy. 29 dsMbr 1967 nUM pMjfb BfsLf aYkt srbsMmqI nfl pfs hoieaf.
jsLn mnfAuxy afrMB hoey. pihlI jnvrI nUM smUh ijLlHf kyNdrF ivwc pMjfbI
cflU hoeI. BfsLf aYkt dy qihq 9-2-68 eI: nUM notIiPLkysLn jfrI hoieaf ik
13 apRYl 1968 eIsvI nUM ivsfKI vfly idn qoN kmisLnrF qy pMjfb skwqryqF dy
dPLqrF ivwc pMjfbI mukMml qOr qy lfgU ho geI. smUh mulfjLmF nUM qfVnf hoeI
ik ijhVf skwqr qy kmisLnr pMjfbI qoN ielfvf iksy hor BfsLf dI PLfeIl AuWqy
vrqoN krygf, Auh pMjfb srkfr df dyxdfr smiJaf jfvygf. pMjfb srkfr df dbkf
ieqnf idRV sI ik 1968 eI: dI vYsfKI qoN ipwCoN inrol pMjfbI smUh PLfeIlF
df isLMgfr bx geI. asl ivwc pMjfbI BfsL nUM sB boldy ilKdy hn pr aMdroN
aMdrIN keI irVHdI gwzI nUM atkfAux dy dfa-pyc mfrdy sn. aYkt bxn nfl
dfa-pyc muwk cuwky gey aqy pMjfbIaF dI mF-bolI nUM Aus dy smUh puwqrF ny
svIkfr kr ilaf. rfj-Bfg df iewk qp-qyj huMdf hY. aijhf qp-qyj s: lCmx isMG
ny pUrI qrHF BKf idwqf qy rfm kQf KusLIaF qy cfAu nfl smfpq hoeI.
igwl-suwk rl iml geI qy pMjfb ivwc pMjfbIaq df iswkf cwl ipaf. “vfh nI
vizafeI! ijs nUM imly dyvy iqsy hI pfeI.” ikMnf suBfgf sI ieh vYsfKI df
idhfVf jdoN pMjfb dy vjIrF, skwqrF, ivBfgI muKIaF qy smUh srkfrI,
awD-srkfrI krmcfrIaF ny apxI srkfrI ilKq–nivsq pMjfbI ivwc krnI afrMB
kIqI. pMjfbI nUM pMjfb ivwc Bfg lwgy aqy Bfrq srkfr dI smUh ilKLq pVHq
ihMdI ivwc afrMB hoeI. aMgryjLI tfeIp rfeItr sMBfl idwqy gey aqy hjLfrF dI
igxqI ivwc pMjfbI tfeIp rfeItrF AuWqy smUh tfeIipstF qy stYnogrfPLrF dIaF
AuNglIaF cwlx lwg peIaF. bVI dlyrI vflf kdm sI, jo srdfr lCmx isMG dI
vjLfrq ny idRVqf nfl cuwikaf aqy ieh vjLfrq pMjfb dy ieiqhfs ivwc sdf Xfd
rhygI. muwK mMqrI dy pMjfb Br ivwc ieMny jlsy aqy jlUs inkly ik lCmx isG,
lCmx isMG ho AuWTI. hy vizafeI! qUM keI vyr isr nUM cVH jFdI hYN qy ptkf
mfrdI hYN.” srdfr lCmx isMG dI JMzf JulfAuNdI PLoto lfsfnI hY pr agsq 1968
eIsvI ipwcoN ilsLkfry mfrdf sUrj gLrUb hox lwg ipaf.
“ikaf jfnIaY ikaf hoie” dy bolF anusfr ilsLkF mfrdf sUrj grUb hox vwl qur
ipaf. myrf insLcf hY ik ijvyN sLyr sLfh sUrI qy vizafeI hum hmf ky GuMmI,
ievyN Aus dI sLuhrq muglF ny myt idwqI. ievyN srdfr lCmx isMG CyqI hI
KLfmosLI ieKLiqafr kr igaf. ijvyN sLyr sLfh sUrI dy jrnYlI sVk AuWqy
Ausfry hoey sqMB ajy qwk Jfkf ivKfAuNdy hn, ievyN srdfr lCmx isMG dI
vizafeI dIaF ikrnF hmysLF mUMh ivKflf krdIaF rihxgIaF. afiKr ieiqhfs
ieiqhfs hI huMdf hY. koeI lwK ieiqhfs dy vrky pfVy qy ivgfVy pr afBf dy
ilsLkfry vwjdy hI rihxgy. pMjfbI XUnIvristI df pMjfbI Bvn XUnIvristI dy
vfeIs cFslr afiPLs dy snmuK hY. kI PLrk pYNdf hY jykr Aus AuWqy lCmx isMG
igwl df nfm aMikq huMdf. iesy qrHF gurmiq kflj zyrf bfbf jwsf isMG ivwc jy
lCmx isMG df nfm Aujgfr rUp ivwc nhIN zlHkdf qF buinafd rwKx vfly nUM
kdficq Bulfieaf nhIN jf skygf. lCmx isMG qlIaF Kyzx vfly blvfn vFg iqlk
igaf qF vI AusdI afBf KojkfrF dI Koj qoN CupI nhIN rhygI. pMjfbI qy gurmiq
Aus dy idl dIaF do rIJF sn, iehnF df ilsLkfr sdf pYNdf hI rhygf.
|