|
‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ
ਲੇਖੇ‘ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਵਿਰੁੱਧ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਦੇ ਹਾਰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ
ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬੱਲ
ਸ਼ਨਿਚਰਵਾਰ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ।ਸਿਰ ‘ਚ ਮਾੜਾ-ਮਾੜਾ ਦਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਚਾਹ ਪੀਤਿਆਂ ਗੱਲ
ਬਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦਾ ਚੱਕਰ ਹੋਵੇ। ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ
ਸਿਰਮੌਰ ਸ਼ਾਇਰਾ ਅਤੇ ਯੁੱਗ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਕਰਕੇ ‘ਇਹੁ
ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਗ੍ਰੰਥ ਨੁਮਾ ਨਾਵਲ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿਆ ਹੈ - ਅਜੇ
ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮੀ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਕੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ
ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਫ਼ੋਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।(ਪਿਛਲੇ ਡੇਢ ਮਹੀਨੇ ਦੌਰਾਨ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਘੰਟੀ ਖੜਕਾਉਣ ਦੇ
ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਨੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।) ਅਚਾਨਕ ਬਾਈ ਜੀ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਚਾਅ ਨਾਲ
ਭਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਪੁੱਛਣ ਜਾਂ ਦੱਸਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ “ਗੁਰਦਿਆਲ, ਉਹ ਨਾਵਲ ਤੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ?” ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਕੇਤ ਕਿਸ
ਨਾਵਲ ਵੱਲ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮੋੜਵਾਂ ਸਵਾਲ ਜਦੋਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ
ਹੈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈਂ? ਕਰਮਜੀਤ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ਕਿ ਨਾਵਲ
ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿੱਚੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲਗਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਲਿਖਾਂ; ਜਲਦੀ ਲਿਖਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੇਜਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ
ਹੀ।
3
ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਐਤਵਾਰ ਹੈ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਛਿੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲ
ਕੀਤੀ। ਨਾਵਲ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਅਸ਼-ਅਸ਼
ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਤਰਕ ਵਿਤਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਤੋਂ
ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਹੋਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਲਟਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਜੇ
ਕੁੱਝ ਲਿਖਣ ਦਾ ਪੰਗਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚਕੇ ਲਵੀਂ - ਅਖੇ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਕ ਵੀ ਗੱਲ
ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਮੇਰੀ ਭਰਜਾਈ ਦਲਬੀਰ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਕੰਵਲਜੀਤ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਵਲ ਬੇਹੱਦ ਚੰਗਾ
ਲੱਗਿਆ ਹੈ।ਉਂਝ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਵੀ ਛਿੰਦੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਹੁਣ‘ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਚ ਛਪਿਆ ਪਾਸ਼ ਅਤੇ ਲੋਰਕਾ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ‘ਲੇਖ‘ ਵੀ ਪੜ੍ਹ
ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਮੁੜ ਫ਼ੋਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ।ਐਂਤਕੀ ਫੋਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਤੱਦੀ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ
ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ‘ਤੁਸੀਂ‘ ਸਭ ਲੋਕ ਆਖਰ ਏਨਾ
ਜਿਆਦਾ ਅਸਮਾਨ ‘ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ
‘ਸੁਨੇਹੜੇ‘ ਕਦੀ ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਹੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਧਨੀ ਰਾਮ
ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ
ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਦਰਵੇਸ਼ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਤਰਾਂ ਕਿਵੇਂ ਅੱਜ ਤਕ
ਉਸਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਤਾਜਾ ਹਨ।3ਤੇ ਫਿਰ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਸਫ਼ੀਰ। ਕਰਮਜੀਤ
ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਮੂਹਰੇ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਔਕਾਤ ਕੀ ਹੈ।
ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਲੰਮੀ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਬਹਿਸ-ਮੁਬਾਹਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮਹਿਜ਼
ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ ਬੋਲ ਸਾਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕਿਉਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ;
ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਓੜਕਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਇਹ ਕਿਸੇ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲ ਸਾਥੋਂ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ
ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਕ ਤਾਗੀਦ ਹੋਰ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਬੇਸ਼ਕ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਨਾਵਲ
‘ਮਾਇਆ‘ ਦੀ ਤਰਜ਼ ‘ਤੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਾ
ਆਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।3ਤੇ ਹੁਣ ਅਣਘੜ੍ਹ ਜਿਹੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ
ਜੋ ਵੀ ਲਿਖਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ - ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਯਾਰਾਂ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾਰਾਂ ‘ਚੋਂ ਵੀ
ਅੱਗੋਂ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਮਾਨੋ ਇਕ ਲੰਮਾ ਖ਼ਤ ਹੀ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਗੱਜਣਵਾਲਾ ਨੇ ਈ ਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕੁਝ ਸਮਾਂ
ਪਹਿਲਾਂ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘ ਵਿਚ ਇਸੇ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਨਿਆਸ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋੜ‘
ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲਾ ਲੇਖ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੁਲੀਗ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ‘ਵਿਕਾਸ
ਜਾਗ੍ਰਤੀ‘ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਨਾਵਲ ਦਾ ਰੀਵਿਊ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਅਸ਼ੋਕ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ : ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਭੁੱਲਰ
ਨੇ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਲਿਖ ਕੇ ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧਾ ‘ਤੇ ਵੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ
ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਗੱਡ ਦਿਤਾ ਹੈ।ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਓਪਰਾ ਮਰਦ‘ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ
ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨਵਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਖਰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਉਜਾਗਰ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਅਸ਼ੋਕ ਬਾਈ ਜੀ ਅੱਗੇ ਦਸਦੇ ਹਨ:
“ਬਿਰਤਾਂਤ ਕਲਾ ਦੇ ਜਾਦੂਗਰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਨਾਵਲ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ
ਬਹੁਤ ਸਹੀ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ
ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਕਰਤਾਰੀ ਹੁਨਰ ਦਾ ਕਮਾਲ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਅਤੇ
ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਹੈ - ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿਚ
ਵੀ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ - ਭਵਾਂ ਉਹ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਚੂਲੇ ਦੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ
ਮੈਡੀਕਲ ਚਕਿਤਸਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਮਨੋਰੋਗ ਚਕਿਸਤਾ ਦਾ ਖੇਤਰ
ਹੋਵੇ - ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰਵਾ ਛੱਡੀ ਹੈ।”
ਅਸ਼ੋਕ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਵੀ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ
ਕਰਦਿਆਂ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਿੱਤਰ, ਮਹਾਨ ਕਵਿੱਤਰੀ ਜਗਦੀਪ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ
ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ
ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਸਭਿਅਤਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਜੀਵਨ-ਮੁੱਲ
ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਜਿਊਣਯੋਗ ਬਨਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਕੀ ਉਸਦੇ ਉਹ ਸਾਰੇ
ਯਤਨ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਨ3ਕੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਘਰ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਔਰਤ ਲਈ
ਆਪਣੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਵੱਡੀ ਹੈ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰ!
3ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜਿਹਾ ਪਾਤਰ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੰਦਰ
ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ਕ ਕਿਧਰੇ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਰਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬੌਲਦ‘
ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਘਰ ਮਿਲਣ ਆਏ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ
ਅਣਜਾਣ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਦਸਦਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਛੁੱਟੀ ਖ਼ਰਾਬ
ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਨਾਵਲ ਮੇਰੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਜੈਕਟ ਪਿਛੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਜ਼
ਹੈ: ਅਖੇ “ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਕਿਸੇ ਨਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਨਾਰੀ ਸੋਚ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਧੁਰੀ ਮਨਚਾਹਿਆ
ਆਜ਼ਾਦ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ, ਕਾਮਨਾ ਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ। ਕੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਕ
ਗੁਰੂਤਾ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਸਵੈ-ਸਿਰਜੇ ਅੰਬਰ ਵਿਚ ਉਡੀ (ਅਜਿਹੀ) ਨਾਬਰ ਨਾਰੀ ਦੇ ਤਨ ਤੇ ਮਨ ਉਤੇ
ਕੋਈ ਦੀਰਘ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਜਾ ਨਹੀਂ? ਬਸ ਇਹੋ ਸਵਾਲ ਨਾਵਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰੋਕਾਰ ਹੈ।”
ਪਹਿਲੇ ਪੰਨੇ ਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਹ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲ ਅੰਦਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਅਤੇ ਸਾਹਿਰ ਅਸਲ ਪਾਤਰ ਹੋਣ ਸਦਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਰਤ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ
ਰਹੀ।3ਗਲਪਕਾਰ ਤੇ ਗਲਪ ਪਾਰਖੂ ਮਿੱਤਰ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਸੋਚ ਕਵੀ ਦੋਸਤ
ਗੁਰਚਰਨ ਨੇ ਬੜੇ ਕਦਰਯੋਗ ਸੁਝਾ ਦਿਤੇ।3 ਹਮਕਲਮ ਯਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਣਾ ਨੇ ਪੁਰਸ਼
ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਖਰੜੇ ਦਾ (ਅਗਾਊਂ) ਪਾਠ ਕੀਤਾ।
ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਈ ਮੇਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ ਕਿ ਨਾਵਲ ਤੇ ਜੇ ਕੁੱਝ
ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸ ਐਂਗਲ ਤੋਂ ਲਿਖਾਂਗਾ। ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਸ਼ੱਕਤ ਲੇਖਣੀ ਤੋਂ ਉਹ ਉਵੇਂ
ਹੀ ਕਾਇਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸ਼ੋਕ ਸ਼ਰਮਾ, ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ, ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਣਾ ਜਾਂ ਜਸਬੀਰ
ਭੁੱਲਰ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕਾਇਲ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਅਤੇ ਕਰਮਜੀਤ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ 20 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ
ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜੋ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘ ਦੀ ਸਬ-ਐਡੀਟਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਅਨੇਕਾਂ
ਐਡੀਟਰ ਆਏ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦਿਨ ਵੀ ‘ਦੈਨਿਕ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘ ਤੇ ਨਿਗਾਹ ਤਕ
ਮਾਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕੀ ਕਦੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ
ਦੋ ਸਾਲ ਯਾਨੀ ਬੜਾ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ
ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਸੰਪਾਦਕੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਲ ਲਗਵਾਂ ਮੁਖ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਨੋ ਕਦੀ ਇਕ
ਵਾਰ ਵੀ ਉਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸਾਂ।
ਸੋ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਜਾਂ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂਆਂ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ
ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ‘ਤੇ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਮੁਹਾਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਅਸੀਂ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਿੱਤਰ
ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋਂ ਦੇ ‘ਹੁਣ‘ ਦੇ ਮਈ-ਅਗਸਤ 2015 ‘ਚ ਛਪੇ ਲੇਖ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਨਾਲ ਪੂਰੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਲਗ-ਮਾਤਰ ਤਕ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਤੋਂ ਨਿੱਕੀ
ਗ਼ਲਤੀ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ
ਮੁਕੱਦਮਨੁਮਾ ਨਾਵਲ ਦੀ ਟੈਕਸਟ ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਭਰਭੂਰ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਗਰਭਿਤ ਅਤੇ ਬੇਹੱਦ ਦਿਲਚਸਪ
ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਕਿਉਂ? ਸਾਡਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜਵਾਂ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਕਰਮਾਜ਼ੋਵ
ਭਰਾ‘ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕ੍ਰਿਤ ਹੈ।ਪੰਤੂ ਉਸਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਥੀਸਜ਼
ਵਜੋਂ ਫਿੳਦਰੋ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਅਤਿਅੰਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਰੂਸੀ ਆਰਥੋਡੈਕਸ
ਇਸਾਈਅਤ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੰਸਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੌਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸਾਬਤ ਕਰਨ
ਲਈ ਜੇ ‘ਘਾਚਾ-ਮਾਚਾ‘ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਅੰਨੇ ਵਾਹ ਦੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਾਂਜੀ ਘੋਲੀ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ-ਉਸਨੂੰ ਨਿਘਰਿਆ ਕਿੰਝ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਸੋ ਸਾਡਾ ਰੌਲਾ ਤਾਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਉਸ ‘ਐਲਾਨਨਾਮੇ‘
ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਜੈਕਟ ਦੀ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਦਰਜ਼ ਹੈ; ਉਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ
ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਨਾਵਲੀ ਵਿਧਾ ਦੀ ਟੇਕ ਰਾਹੀਂ ਲੇਖਕ ਵਲੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਜੀਵਨ
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਘਾਲ-ਕਮਾਈ ਦਾ ਕੱਚਾ ਚਿੱਠਾ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਤਾਂ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘ ਵਿਚ ਲੰਮਾ ਲੇਖ ਲਿਖ ਕੇ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਫੀ ਸੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾ ਸ਼ਾਇਦ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਕਹੋ ਕਿ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ‘ਗੁਨਾਹਾਂ‘ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਸਜਾ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਸੂਲੀ
ਉਪਰ ਟੰਗਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥ ਨੁਮਾ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ
ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਹੋਣ ਸਬੰਧੀ ਜੇ ਕੋਈ ਥੋੜਾ
ਸੰਦੇਹ ਜਾਂ ਓਹਲਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਦੇ ਨਾਲ
ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਤ੍ਰੈਮਾਸਕ ‘ਹੁਣ‘ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ
ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਲੰਮਾ ਲੇਖ ਛਪਵਾ ਕੇ
ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਲੇਖ ਉਂਜ ਵੀ ਏਨਾ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਟਰਾਂਟੋ ਸਮੇਤ ਕਨੇਡਾ ਅਤੇ
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ 5 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ‘ਅਜੀਤ‘ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ; ਫਿਰ
ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਗੋ, ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ ਅਤੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਤੋਂ ਛਪਣ ਵਾਲੇ
ਸਪਤਾਹਿਕ ‘ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ‘ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਫਿਰ ਮਹਿਜ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ
‘ਹੁਣ‘ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਮਿਲਣ ਤੇ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਨਿਠ ਕੇ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਵੀ
ਕਈ ਵਾਰੀਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮਨ ਹੈ; ਆਖਰ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ‘ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼‘ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ
ਹੈ; ‘ਸਿਖਿਆਦਾਇਕ‘ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਕੇ ਕੁੱਜੇ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਸ਼ੀ ਪਾਲ ਸਮੁੰਦਰਾ ਦਾ ਲੇਖਕ ਅੰਦਰ ਜੁਰੱਅਤ
ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਜੀਵਨ ਕਥਾ ਸੁਨਾਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਜਗਦੀਪ ਨਾਂ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਦਾ ਉਹਲਾ
ਓੜਨ ਵਾਲਾ ਮੇਹਣਾ ਦਰੁੱਸਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਦਲੇਰੀ ਵਾਲੀ ਹੱਦ ਮੁੱਕਾ
ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਅੰਦਰ ‘ਗੋਰੀ ਨਦੀ ਦਾ ਗੀਤ‘ ਦੇ ਕਰਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ-
ਜਾਨੀ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਰਲੱਥ ਕਥਾਕਾਰ ਹੋ ਨਿਬੜੇ ਹਨ।
ਸੋ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇਸਦੀ ਨਾਇਕਾ ਜਗਦੀਪ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਮੰਨ
ਕੇ ਹੀ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਦਸ
ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ‘ਪਰਸਾ‘ ਵਾਲਾ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਜਿਥੇ ਕੁ
ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਲਿਜਾ ਚੁਕਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਵਕਤਾਂ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰ ‘ਕੋਠੇ
ਖੜਕ ਸਿੰਘ‘ ਵਾਲੇ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਡਿਆ ਹੀ ਛੱਡਿਆ, ‘ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ‘ ਵਾਲੇ ਜਸਵੰਤ
ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਅਤੇ ‘ਅਣਵਿਆਹੀ ਮਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜਾ
ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਿਸਮਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਧੀ ਹੀ ਟੇਕ
ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਲਗਾਈ ਹੈ। ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ
ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਸ਼ੁੱਕਤ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ
ਸਿਰਿਓਂ ‘ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ‘ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਤੇ ‘ਬੰਦ ਟੈਕਸਟ‘ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਇਕਾ ਜਗਦੀਪ ਦਾ ਪਿਤਾ ਗੁਰਸੇਵ ਸਿੰਘ ਦਰਵੇਸ਼, ਉਸਦਾ ਸਹੁਰਾ ਤੀਰਥ
ਸਿੰਘ, ਸੱਸ ਸਤਿਨਾਮ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਤੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ- ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਦਰਸ਼ ਪਾਤਰ ਹਨ; ਮਾਨੋਂ ਕਿ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਾਰ ਹਨ। ਪਿਤਾ ਪੂਰੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਨਾਲ ਆਪਦੀ ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਪਿਆਰੀ ਧੀ ਦਾ
ਬੜੇ ਹੀ ਬੀਬੇ, ਆਦਰਸ਼ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਗਦੀਪ ਖੁਦ ਅਜਿਹੇ ‘ਦੇਵਤੇ‘ ਨਾਲ ਵਿਆਹ
ਕਰਵਾ ਕੇ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸਦੇ
ਪਤੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਢੁਕਵੇਂ ਥਾਂ ਅਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਭੁਗਤਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਸਲਨ
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 300 ਉਪਰ ਉਹ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜਗਦੀਪ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ
ਨਿੰਮ੍ਹੀ ਨਿੰਮ੍ਹੀ ਚਾਨਣੀ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰਾਤ ਸੀ।
ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀ।
ਮੁਖੜੇ ਵਾਲਾ ਲੰਮਾ ਗੀਤ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ
ਅਨੇਕ ਸਦਮਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਮਰ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੀ ਯਾਦ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਵੀ ਦੂਣ ਸਵਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕੁਝ
ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਜਗਦੀਪ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾ ਸਾਲ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ
ਸਰਬਗੁਣ ਨਾਂ ਦੇ ਚੰਦ ਵਰਗੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਨਾਵਲ
ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਪੰਨਾ 20 ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਥਾ
ਦੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪੰਨੇ ਉਪਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਤਰਾਸਦੀ ਦੀ ਸੋ ਲਗਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਜਿਸਦੇ ਬੀਜ ਕਿ ਕਥਾਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ, ਉਸ ਲਤ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਅਫੀਮ
ਦੀ ਲਾਅਣਤ ਵਾਂਗ ਜਗਦੀਪ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਲਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਦਕਿਸਮਤੀਵਸ ਚਾਅ ਚਾਅ
ਵਿਚ ਲਗਾਈ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਲੋਂ ਹੀ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਵਿਤਾ ਜੇ ਉਤਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ
ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕਵਿੱਤਰੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੇ ਕਵੀਆਂ ਦੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਕਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਾਹ ਪਵੇਗਾ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ
ਸ਼ਾਇਰ ਉਸਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਨਾਇਕਾ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਉਪਰ ਫ਼ਿਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸਦੇ
ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 28 ਉਪਰ ਮਹਾਂ ਕਵੀ ਦਾ
ਨੀ ਅੱਜ ਕੋਈ ਆਇਆ ਸਾਡੇ ਵਿਹੜੇ
ਤੱਕਣ ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਢੁੱਕ ਢੁੱਕ ਨੇੜੇ
ਬੋਲਾਂ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ ਦਰਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕਿ ਉਂਝ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਾਮੂਲੀ
ਜਿਹੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰੇਕ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਹੀ ਯਾਦ ਹੋਵੇ।ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜਗਦੀਪ
ਪੁਨੀਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਨੰਨੀ ਜਿਹੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਹੁਣ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਉਸਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 41 ਉਪਰ ਕਵੀ
ਦੀ:
ਮੈਂ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਰ
ਮੇਰੀ ਵੱਖਰੀ ਜਾਪੇ ਤੋਰ ਤੋਰ
ਕੋਈ ਆਉਂਦੀ ਜਾਵੇ ਯਾਦ ਯਾਦ
ਜਿੰਦ ਹੁੰਦੀ ਜਾਵੇ ਸੁਆਦ ਸੁਆਦ
ਬੋਲਾਂ ਵਾਲੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਉਘੀ ਨਜ਼ਮ ਦਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਗਦੀਪ ਨੇ ਕਹਿਰ
ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚੈਨ ਖੋਹ ਲਿਆ ਹੈ; ਨੀਂਦ ਉਡਾ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਗੁਰਮੁਖ
ਪਿਆਰਾ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਉਸਦੇ
ਘਰੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ:
“ਅੱਜ ਫੇਰ ਉਹ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਬਾਹੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਜਗਦੀਪ ਕੋਲ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਰੋਣ ਲਗਿਆ।(ਉਹ ਤਰਲਾ ਮਾਰਦਿਆਂ ਆਖ
ਰਿਹਾ ਹੈ) ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਜੀਵਨ ਤੰਦ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ, ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ
ਸਕਾਂਗਾ ”
ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਇਸੇ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਉਸ ਵਕਤ ਬੱਝ ਜਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਨੰਨੀ
ਜਿਹੀ ਬੱਚੀ ਪੁਨੀਤ ਦਵਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਡੱਬਾ ਲੈ ਕੇ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਭੋਲੇ ਭਾਅ ਹੀ
“ਮੰਮੀ, ਮੰਮੀ ਅੰਕਲ ਦਾ ਕੀ ਦੁਖਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਰੋਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਲਉ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਵਾਈ ਦੇ
ਦਿਓ।” ਵਾਲੇ ਬੋਲ ਉਚਾਰੇਗੀ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਬੜਾ ਜੁਗਤੀ ਹੈ।ਉਸਦੀ ਇਸ ਜੁਗਤ ‘ਤੇ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਕਹਿਣ
ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਅਗਾਂਹ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲੀ ਵਿਸਥਾਰ ਅੰਦਰ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਬੜੀ
ਚਤੁਰਾਈ ਨਾਲ ਪਾਈ, ਇਸੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਤਰ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਖ਼ੈਰ ਜਗਦੀਪ ਅਜੇ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਖੋਏਗੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਤੂਫਾਨੀ ਇਸ਼ਕ
ਦੇ ਤਾਂ ਪਾਰ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਮੁਸ਼ਹਿਰਿਆਂ ਦੇ
ਅਗਲੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਵਾਹ ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਹਾਂ ਕਵੀ ਨਾਲ
ਪਵੇਗਾ ਤਾਂ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਰੁਮਾਂਚਿਕ ਤਬਾਅ ਜਦੇ ਹੀ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਸਾਹਿਰ ਵਿਚ
ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਇਨਸਾਨ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਯੁੱਗਾਂ ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਭਾਲ
ਹੈ।ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਿਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਿਪੁੰਨ ਸੂਹੀਏ ਵਾਂਗ ਆਪਦੀ ਨਾਇਕਾ ਦੀ ਪੈੜ ਦਬੀ ਹੋਈ ਹੈ
ਸਾਹਿਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮਿਲਣੀ ਮੌਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ
ਜਗਦੀਪ ਕੋਲ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਿਰ ਜਦੋਂ ਜਾਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਉਸ ਮੌਕੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਸਾਹਿਰ ਨੇ ਬਾਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਜਗਦੀਪ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਾਂ
ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲਗ ਗਈ।” ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਗਲੀ ਸਤਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਪੱਟਾਂ ਉਪਰ
ਸਿਰ ਰਖ ਕੇ ਰੋਣ ਵਾਲੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕੱਚੀ ਹੈ।
“ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਦਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਗਿੱਠ ਲੰਮੇ ਸਾਹਿਰ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਚੁੰਮਣ ਲਗੇ
(ਜਗਦੀਪ ਨੇ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਉਤੇ ਪੱਬ ਰੱਖ ਕੇ ਅੱਡੀਆਂ ਚੁਕਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਬਹੁਤ ਝੁਕਣ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ।”
ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੱਸਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਦੇ
ਕਥਿਤ ਵਰਜਿਤ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਅਸ਼ਲੀਲ
ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਡਿੱਠਾ। ਮਸਲਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਅਤੇ ‘ਬਦਨਾਮ‘ ਨਾਵਲ ‘ਲੇਡੀ ਚੈਟਰਲੀਜ
ਲਵਰ‘ ਹੀ ਲੈ ਲਵੋ ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ‘ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਰਗੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਵੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤਕ
ਪਾਬੰਦੀ ਆਇਦ ਹੋਈ ਰਹੀ। ਸੈਕਸ ਐਕਟ ਦੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਲਾਰੰਸ ਅਜਿਹੇ ਜਾਦੂਮਈ ਅੰਦਾਜ਼
ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਰੂਹ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਨਸ਼ਿਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਹੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 50-51 ਉਪਰ ਸਾਹਿਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ
ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ
‘ਕੀ ਪਤਾ ਕਦ ਲੱਥੀਆਂ ਕਣੀਆਂ ਤੇ ਕਦ ਤਾਰੇ ਖਿੜੇ
ਆਣ ਕੇ ਪਹਿਲੂ ‘ਚ ਤੇਰੇ ਕੁਝ ਖ਼ਬਰ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ‘
ਬੋਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਨਜ਼ਮ ਦਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੀ
ਭਰਤੀ ਵੀ ਉਪਰ ਦੱਸੀ ਸਤਰ ਦੇ ਗੈਰਕਲਾਤਮਿਕ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪਾਰ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।ਜੀ
ਮਤਲਾਉਣ ਤੋਂ ਹਟਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
...
ਖ਼ੈਰ ਸਾਹਿਰ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਨਾ 65 ਤੋਂ ਚੌਥਾ ਭਾਗ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਰਿਆਈ ਵਹਿਣ ਦੇ ਹਾਰ ਚਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਮਹਾਂ
ਕਵੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ‘ਮਿਹਰਬਾਨੀ‘ ਸਦਕਾ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ‘ਪੌਣਾਂ ਹੱਥ ਸੰਦੇਸ਼‘ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ
ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਸਿਕ
ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਤਰ ਦਾ ਸਹਿ-ਸੰਪਾਦਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਕੇਂਦਰੀ
ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਰਵਿੰਦਰ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਮਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ
ਭਾਗ ਵਿਚ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਵਰਨਣ ਉਰਦੂ ਰਿਸਾਲੇ ‘ਚਿਰਾਗ‘ ਦੇ ਮਾਲਕ ਅਨਵਰ
ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਜਗਦੀਪ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਕਲਪਿਤ
ਨਾਕਾਰਾਤਮਿਕ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਰੂੜ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਉਂਤੇ ਅਤੇ ਤਕੜੇ/ਕਸਬੀ ਕਾਰੀਗਰ ਵਾਂਗ ਨਾਵਲੀ
ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਚਿਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਲਗਦੈ ਅਨਵਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ
ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਐਸੀ ਤੱਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸਲਾਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੰਮੇ
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜੋ ਅਨੇਕਾਂ ਅਤਿ ਹੁਸੀਨ ਰੂਹਾਂ ਸਾਜੀਆਂ- ਅਨਵਰ ਸਾਹਿਬ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਉਸ ਵਰਤਾਰੇ
ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਪਾਤਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬਾਰ
ਬਾਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੂੰ ਨਮੋ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕਾ ਤਾਂ ਸਾਹਿਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ
ਦੌਰਾਨ ਲਹਿ ਹੀ ਚੁਕਾ ਹੈ। ਸੋ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅੰਦਰ ਚਰਨਜੀਤ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਧਦੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ
ਉਸਦਾ ਮਨ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਬਦਜ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 88 ਉਪਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਸਦੇ ਹਨ:
“ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚਰਨਜੀਤ ਦਾ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਵਧਦਾ ਵਧਦਾ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਕਿ ਜਗਦੀਪ ਲਈ ਹਾਲਤ
ਰੇਡੀਓ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਵਜਦੇ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਪਹਿਲੇ ਜਾਂਅ, ਫਿਰ ਜਾਨੇਜਾਂਅ, ਫਿਰ
ਜਾਨੇਜਾਨਾਂ ਗਏ‘ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਕੇ ‘ਪਹਿਲੇ ਦਿਲ, ਫਿਰ ਦਿਲਰੁਬਾ, ਫਿਰ ਦਿਲ ਕੇ ਮਹਿਮਾਂਅ
ਹੋ ਗਏ‘ ਵਾਲੀ ਬਣ ਗਈ।”
ਅਗਲੇ ਹੀ ਪੰਨੇ ਉਪਰ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਉਪਰਾਮਤਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਸਾਈ
ਗਈ ਹੈ;
“ਮੌਸਮ ਬੜਾ ਸੁਹਾਵਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਗਰਮੀ ਤੇ ਸਰਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਦਿਨ ਸਨ।ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨਿੱਕੀ
ਨਿੱਕੀ ਕਣੀ ਦਾ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਲਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਮੰਦ ਮੰਦ ਹਵਾ ਵਗ ਪਈ।...ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਧੀ
ਪਈ ਜਗਦੀਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਪਾਸਾ ਦੁਆ ਕੇ ਬਾਂਹ ਉਹਦੇ ਉਪਰ ਦੀ ਵਲ ਲਈ। ਅੱਜ ਫੇਰ ਬੁਰਸ਼
ਕੀਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਬੂ ਆਈ। ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ
ਬੁਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ।” ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਨਰਮ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇਵੇਗਾ।
400 ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਵੱਡਅਕਾਰੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਅਜੇ ਇਕ-ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ
ਅਜੇ ਪੰਨਾ 90 ਉਪਰ ਹੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਉਪਰ ਦਸੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ ਸਰੂਪ ਇਨਸਾਨ ਬਣਾ
ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਅਰੰਭਿਆ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸਿਖ਼ਰ ‘ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਅਗਲੇਲੰਮੇਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਕਰਕੇ, ਨਵਿਓਂ ਨਵੀਆਂ ‘ਸਿਖ਼ਰਾਂ‘ ਹੀ ਆਈ
ਜਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ‘ਅਖੜ ਅਮੋੜ ਖੁਦਗਰਜ਼‘ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਨੇ ਜੋ-ਜੋ ਗੁੱਲ
ਖਿੜਾਉਣੇ ਹਨ - ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਨੇ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਭ ਗਿਣਾਈ ਜਾਣੇ ਹਨ।
ਮਸਲਨ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਕੋਮਲ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਜਗਦੀਪ ਨੂੰ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਮਾੜੀ ਲਤ ਤੋਂ ਵਰਜਣ
ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਟੋਕ ਕੇ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ :
“ਜੇ ਸੱਚੀਂ ਪੁੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਇਕਠਿਆਂ ਪੈਣਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀਂ ਮੈਂ
ਰਾਤੀਂ ਜਾਗ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦਬੇ ਪੈਰੀਂ ਕਵਿਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ
ਪਏ ਦੇਖ ਕੇ ਪਰਤ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਸੁੱਤੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਪਏ ਹੋਵੋਂ। ਇਓਂ ਮੁੜੀ
ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਫੇਰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਉਹ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮਨ ਦੇ
ਡੂੰਘੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”
ਪਾਠਕ ਇੱਥੇ ਪਲ ਕੁ ਰੁਕ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚਣ ਦੀ ਮਿਹਰ ਕਰਨ ਕਿ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ
ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਠਿੱਠ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੇ ਆਪਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਪੰਨਾ 23 ਉਪਰ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਗੁਰਮੁਖ
ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮਾਰਿਆਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ
ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਸਵਾਸ ਛਡ ਗਏ ਦਰਸਾ ਕੇ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ - ਕੈਸੇ ਜਟਕੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਅੰਦਾਜ਼
‘ਤੇ ਉਤਰ ਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨੋਂ ਪੂਰਨ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨਾਲ ਇਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ
ਹੀ ਚਲੀ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ
ਆਪਦਾ ਪੱਖ ਵੀ ਜਾਣ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਵਿਆਹ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਖੁਦ ਕੀ ‘ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ‘
ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ‘ਸਵੈ ਕਥਨ‘ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1976
ਵਿਚ ਛਪੇ ਸਨ। ਲਿਖੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੁੰਡੀ ਦਾ ਯਾਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਣਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਉਸ
ਦੀ ‘ਕਿਚਨ ਕੈਬਨਿਟ‘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਤਬਾਰੀ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਸਵੈ ਕਥਨ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਸਭ ਤੋਂ
ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਆਪਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ
ਨੇ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਥਲਾ
ਬਿਰਤਾਂਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰੀਂ ਫ਼ੋਨ ਉੱਪਰ ਹੋਈ
ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੀ ਹੈ।
‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੁਸਤਕ ਪਹਿਲੇ 100 ਕੁ ਪੰਨੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ
ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਾਨੋਂ ਕੁੰਜੀ ਦੇ ਸਮਾਨ
ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਹੀ ਪੰਨੇ ਉਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੇ ਤਰਾਸਦਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ
ਦਸਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਸਕੀ ਭੂਆ ਹਾਕੋ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇਸ ਬਾਰੇ
ਖੁਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜਾਨਣ:
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਪਿਤਾ “ਨੰਦ ਸਾਧ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਛੇਆਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਸੀ
ਮਾਂ ਲੱਛਮੀ ਮਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਨਾਨੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਝੋਲੀ ਪਾ ਲਿਆ ਤੇ ਦਾਣੇ ਛੜਨ ਵਾਲੀ ਇਕ
ਜਨਾਨੀ ਦੇ ਦੁੱਧ ਤੇ ਪਾਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਨੰਦ ਦੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਭਰਾ ਤੇ ਇਕ ਭੈਣ ਸੀ। ਦੋ ਵੱਡੇ
ਮਰ ਗਏ। ਗੁਪਾਲ ਸਿੰਘ ਟੱਬਰ ਟੋਰ ਛੱਡ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀਤੇ ਵੱਡਾ ਹਾਕਮ ਸਿੰਘ ਸਾਧਾਂ
ਦੇ ਡੇਰੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸੋ ਨੰਦ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮੋਹ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਹਾਕੋ ਨਾਲ ਪੈ ਗਿਆ। ਭੈਣ ਵੱਡੀ
ਸੀ ਆਖ਼ਰਾਂ ਦੀ ਸੋਹਣੀ। ਜਦੋਂ ਵਿਆਹੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਖਾਵੰਦ ਬੇਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇਕੋ ਜ਼ਿਦ
ਧਾਰ ਗਈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁਕਲਾਵੇ ਫੇਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹਨੇ
ਪੇਕੇ ਘਰ ਵਿਚ ਭੋਰਾ ਕਢਵਾਇਆ ਤੇ ਚਲੀਹੇ ਰੱਖ ਲਏ। ਗਲ ਗੇਰੂਏ ਕਪੜੇ ਪਾਂਦੀ ਰਾਤੀਂ ਕੱਚੇ
ਛੋਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਭਿਉਂਦੀ ਤੇ ਦਿਨੇ ਚੱਬ ਲੈਂਦੀ। ਨੰਦ ਨੇ ਵੀ ਭੈਣ ਦੀ ਰੀਸੇ ਗੇਰੂਏ ਕਪੜੇ
ਪਾ ਲਏ। ਪਰ ਭੈਣ ਬਹੁਤੇ ਦਿਨ ਜਿਉਂਦੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਨੰਦ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਦੁਨੀਆ
ਤੋਂ ਅਸਲੀ ਵੈਰਾਗ ਉਹਨੂੰ ਹੁਣ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਨਾਨੇ ਸ੍ਰ. ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਸਚਦੇਵ ਤੋਂ
ਮਿਲੀ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸੰਤ ਦਿਆਲ ਜੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ਜਾ ਬੈਠਾ।”
ਅਗਲੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਦਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਨੰਦ
ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਆਸ਼ਰਮ ‘ਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਦਾ ਨਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਿਉਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ
ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕਦੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ; ਉਹ ਮਹਿਜ਼ 4 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਂ
ਉਸਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਧਰ 16ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ‘ਸਰਾਪ‘ ਲੈ ਕੇ
ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਨਾ 18 ਉਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
“ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹੁਸੀਨ ਤਸੱਵਰ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਸੱਵਰ ਦੇ
ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰੋਹ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਮਨੁੱਖ ਦਾ
ਸੋਲਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਸੀਨ ਤਸੱਵਰ ਇਕ ਮਹਿਬੂਬ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ
ਹੋਰ ਕਾਸੇ ਦਾ। ਇਹ ਮਨ ਦੇ ਸੋਲਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਨਾਲ ਮਨ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ।-- ਤੇ ਮੇਰਾ
ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਜੇ ਕਾਇਮ ਹੈ।”
ਪੰਨਾ 20 ‘ਤੇ ਉਹ ਦਸਦੀ ਹੈ “ਮੈਂ ਚਹੁੰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦੂਰ ਦੇ
ਸਾਕੋਂ ਲਗਦੀ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸਾਕ ਗੰਢ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਮਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਤਾਂ
ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਾਲ 1936 ‘ਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਬੋਲ ਪੁਗਾ ਦਿਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ
ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਸਨ - ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੀ, ਮਜਹਬਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ...”
‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 54 ਉਪਰ ‘ਇਕ ਤਕਦੀਰੀ ਵਾਕਿਆ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਪਣੇ
ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਜੋ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਜਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਸਾਰੇ ਹੀ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲੋਕ ਸਨ, ਪਰ ਜਾਪਿਆ ਹੋਣੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅਣਗਹਿਲੀ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਚੰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਸੀਬਾਂ ਉਪਰ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿਤੇ ਹੋਣ...ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਕ
ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹ ਖੌਰੇ ਮੇਰੇ ਕਿਸੇ ਪੂਰਬ ਜਨਮ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ
ਸੀ, ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਮੈਂ ਵੈਰਾਗੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।...
ਮਾਂ ਰਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਭੈਣ ਕੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਤੇ ਪਿਤਾ ਹਜਾਰੀ ਬਾਗ ਜਮੀਨ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਕੁਟੀਆ
ਵਸਾਣ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ-ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਡਾ. ਲਤੀਫ ਲਹੌਰ ਐਫ.ਸੀ. ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸਾਂ।
ਉਹ ਬੜੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਕੁਝ ਦਿਨ ਵਕਤ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ। ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਵਾਲਾਂ
ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਜੋ ਸੀ, ਉਹੀ ਆਖਦੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿਆਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼
ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ ਇਕ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ...”
ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ‘ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕੈਨਵਸ‘ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ
ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 60 ਉਪਰ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਪੜ੍ਹੋ:
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਇਕ ਦਰਦ ਸੀ -
ਜੋ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਪੀਤਾ ਹੈ
ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਨਜ਼ਮਾਂ ਹਨ-
ਜੋ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਨਾਲੋਂ
ਮੈਂ ਰਾਖ ਵਾਂਗ ਝਾੜੀਆਂ।
ਪੰਨਾ 59 ਉਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਨਜ਼ਮ ਹੈ:
‘ਕਜਾਨ ਜਾਕਿਸ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਨਜ਼ਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਸੀ
ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਮੇਰੇ ਇਸ਼ਕ ‘ਤੇ ਹੱਸਦੀ ਰਹੀ
ਤੇ ਮੈਂ ਉਦਾਸ, ਇਕ ਨਾਮਰਦ ਆਸ਼ਕ
ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਘੁਲਦਾ ਰਿਹਾ---
ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਵੇਸਵਾ ਦਾ ਹਾਸਾ
ਮੈਂ ਕਾਗਜਾਂ ‘ਤੇ ਉਤਾਰਿਆ
ਤਾਂ ਹਰ ਅੱਖਰ ਦੇ ਸੰਘ ਵਿਚੋਂ
ਇਕ ਚੀਖ ਨਿਕਲੀ
ਤੇ ਖੁਦਾ ਦਾ ਆਸਣ
ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਹਿਲਦਾ ਰਿਹਾ
----------
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਨਾ 47 ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਨਜ਼ਮ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:
ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸੇਜ਼ ‘ਤੇ ਪੈਰ ਧਰਿਆ ਸੀ
ਮੈਂ ਇਕ ਨਹੀਂ ਸਾਂ - ਦੋ ਸਾਂ
ਇਕ ਸਾਲਮ ਵਿਆਹੀ
ਤੇ ਇਕ ਸਾਲਮ ਕੁਆਰੀ
ਸੋ ਤੇਰੇ ਭੋਗ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ
ਮੈਂ ਉਸ ਕੁਆਰੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਸੀ
ਮੈਂ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਸੀ
ਇਹ ਕਤਲ ਜੋ ਕਾਨੂੰਨਨ ਜਾਇਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾ ਦੀ ਜਿੱਲਤ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰ ਪੀਤਾ ਸੀ---
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ‘ਗ੍ਰਹਿਣ ਗਾਥਾ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਪੰਨਾ 12 ਉਪਰ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਲਿਖਦੀ ਹੈ:
“ਰੱਬ ਜਾਣੇ, ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਰਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ
ਫੇਰ ਖਿਆਲਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਝਾਂਜਰ ਜਿਹੀ ਵੱਜਣ ਲਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ...ਤੇ ਇਹੀ ਮੀਰਾ ਦੇ
ਘੁੰਗਰੂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਿਆ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ...”
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ‘ਕੁਮਾਰੀ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਨਜ਼ਮ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖਦਿਆਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ
ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਮੇਰੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਉਭਰ ਆਏ ਹਨ। ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਔਖੀ ਲਗ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਗੱਲ
ਗਿਬਸਨ ਦੇ ‘ਡੌਲਜ ਹਾਊਸ‘ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਤੋਂ, ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਜਾਂ ਈਜਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ
ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਰੀਡਿੰਗ ਲੌਲਿਤਾ ਇਨ
ਤਹਿਰਾਨ‘ ਵਰਗੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਰਚਨ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਮਹਿਬੂਬ ਇਰਾਨੀ ਲੇਖਿਕਾ ਅਜ਼ਰ ਨਫ਼ੀਸੀ ਦੀ
‘ਥਿੰਗਜ ਆਈ ਹੈਵ ਬਿਨ ਸਾਈਲੈਂਟਅਬਾਊਟ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਅਤਿਅੰਤ ਹੁਸੀਨ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਤੋਂ
ਕਰਾਂਗੇ।
ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਅਜ਼ਰ ਨਫ਼ੀਸੀ ਵੀ ਵਿਆ
ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਪਿਛੋਂ ਜੋ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ‘ਵੂਮੈਨ
ਲਾਈਕ ਦੈਟ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ 18ਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਸੁਣਾਇਆ ਹੈ, ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਦੇ
ਦਹਿਸ਼ਤ ਨਾਲ ਪਸੀਨੇ ਛੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
ਅਜ਼ਰ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੀ ਧੀ ਉਪਰ ਬਹਿਜਾਦ ਸਾਰੀ ਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਚੇ
ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 159
ਉਪਰ ਅਜ਼ਰ ਦਸਦੀ ਹੈ:
“ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜੀਅ ‘ਚ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਡਾ ਠੀਕ ਹੈ, ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਬੀਬਾ ਰਾਣਾ ਹੈ, ਉੱਚੇ
ਘਰਾਣੇ ‘ਚੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਵੀਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਸਕੇਗਾ।ਮੈਨੂੰ
ਖੁਦ ਵੀ ਮੁੰਡੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰੇ
ਦਾ ਬੁੱਗ ਲਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕੀਤਾ ਨਹੀਂ
ਜਾਣਾ।ਮੇਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਿਭ ਨਹੀਂ ਸਕਣੀ।”
ਇਸ ਪਹਿਲੇ ਟਰੈਪ ਵਿਚੋਂ ਤਾਂ ਅਜ਼ਰ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਨਵਾਂ ਟਰੈਪ ਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਇਸ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਨਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜ਼ਰ ਆਪਣੀ ਭਿਆਨਕ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਕਰਨ
ਲਈ ਆਪਦੀ ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਇਰਾਨ ਦੀ ਆਪਣੇ ਵਕਤਾਂ ਤੋਂ ਦਹਾਕਾ, ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ
ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਕਵਿੱਤਰੀ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ ਸਾਲ 1935 ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਕੋਈ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ਬਲਕਿ
ਉਮਰ ਦੇ ਮਹਿਜ਼ 16ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਉਹ ਪਰਵੇਜ਼ ਸ਼ਾਹਪੂਰ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਹੀਨ ਵਿਅਕਤੀ
ਨੂੰ ਆਪਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਤੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਵਰ੍ਹੇ ਕਾਮੀ ਨਾਂ ਦਾ ਉਸ ਦਾ
ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਕੇ ਜਦੇ ਹੀ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਲ 1967 ‘ਚ ਉਹ ਮਹਿਜ਼ 32 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਿਆਨਕ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿਚ
ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ
ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਚਰਚਿਤ ਲੇਖ ਲਿਖੇ; ਅਨੇਕਾਂ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੁਸੀਨ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ
ਸ਼ਰੇਆਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੰਜੋਇਆ।
ਅਜ਼ਰ ਦੇ ਦਸਣ ਅਨੁਸਾਰ:
ਫੋਰੋ ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ ਨਿਜੀ ‘ਗੁਨਾਹ‘ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਸੈਲੀਬਰੇਟ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸਮ
ਦੀ ਅਥਾਰਟੀ- ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਖੁਦਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਆਪਤ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਵਜੋਂ
ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਏ ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਦੇ ਕੁਝ ਬੋਲ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ :
ਮੈਂ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਹੈ
ਉਹਦੀ ਗਲਵਕੜੀ ‘ਚ ਜਾ ਕੇ
ਸਿਆਲਾਂ ‘ਚ ਸੇਕੀ ਅੰਗੀਠੀ ਦੀ ਅਗਨ ਵਰਗਾ
ਨਿੱਘ ਆਇਆ ਹੈ
ਉਸਦੇ ਸੇਕ ਨਾਲ
ਮੇਰਾ ਵਜੂਦ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਖਿੜ ਗਿਆ ਹੈ
ਬਦਨ ਦਾ ਰੋਮ ਰੋਮ ਮਹਿਕ ਉਠਿਆ ਹੈ
।।।
ੱੲਅਰੇ ੋਾ ਦਵਿਨਿੲ ਅਸਚੲਟਚਿਸਿਮ
ੳਟ ਮਦਿਨਗਿਹਟ ਨਿ ੰਅਟਨਿ’ਸ ਬੲਦ
ੀ ੱੋੁਲਦ ਸੲੲਕ ਰੲਾੁਸੲ ਨਿ ਟਹੲ ਦੋੱਨੱਅਰਦ
ੰਲੋਪੲਸ ੋਾ ਅ ਾਰੲਸਹ ਸਨਿ।
ਅਜ਼ਰ ਨਫੀਸੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਸ਼ਾਇਰਾ ਹੈ। ਮਹਿਜ਼ 16 ਵਰ੍ਹਿਆ ਦੀ
ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਆਪਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਆਤਮਸਾਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ
ਹੈ।ਪਰੰਤੂ ਸਿਆਪਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜ਼ਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਰਾਨੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੀ ਮੈਂਬਰ
ਵੀ ਹੈ, ਫਰੁਖਜ਼ਾਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਕ ਵੀ ਸੁਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ
ਉਸਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਅਮੋੜ ਕੋਈ ਔਰਤ ਮੇਰਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣੇ। ਇਸ
ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਅਜ਼ਰ ਆਪਦੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ ਇੰਦਰਾਜ ਦਰਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਾਸ਼ ਸਾਡੀ ਮਾਂ
ਫਖ਼ਰਜ਼ਾਦ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਵਰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਉਣ ਦਾ ਮਜਾ ਆ ਜਾਂਦਾ।‘
ਖ਼ੈਰ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜ਼ਰ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਓਕਲਾਹੋਮਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਮਹਿਦੀ
ਮਜ਼ਾਰੀ ਨਾਂ ਦੇ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ
ਦੇਵ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਉਹ ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੁਦ ਅਜ਼ਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜਗ਼ੀਰ ‘ਤੇ
ਬਣੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਹਨੀਮੂਨ ਲਈ ਚਲੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਨੀਮੂਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਅਜ਼ਰ ਕਿਵੇਂ
ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਆਪਦੇ ਬੁਗ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇਵ ਨਾਲ ਸੌਣ ਦੀ ਜ਼ਹਿਮਤ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਤੀ
ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਗਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਜ਼ਰ ਦੀ ਸੰਗ ਤੋੜਨ ਲਈ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਭੈਣ ਦੀ
ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
ਅਜ਼ਰ ਆਪਣੀ ਨਣਦ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਨਿਹਾਲ ਤਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਤੇ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਪਰ
ਉਹ ਆਪਦੀ ਦਿੱਕਤ ਉਸਨੂੰ ਦਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਸੰਗ ਤੇ ਪਾਰ ਪਾਉਣ
ਦੀ ਜਾਚ ਜਿਵੇਂ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ।
ਅਜ਼ਰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 177 ਉਪਰ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਣਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਾਡ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ
ਥਾਪੜਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, “ਲਓ ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਬਸ ਜਰਾ ਆਪਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੋ
ਤੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਲੇਟ ਜਾਵੋ। ਕੁਝ ਵੀ ਤਸੱਵਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓ- ਮਸਲਨ ਸੋਚੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ
ਬੜਾ ਹੀ ਸਵਾਦੀ ਆਮਲੇਟ ਖਾ ਰਹੇ ਹੋ।”
ਅਜ਼ਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ “ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਔਖੇ ਸੰਕਟ
ਵੇਲੇ ਸਵਾਦੀ ਆਮਲੇਟ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਡਾਢਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਖੈਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਗੰਦ ਦੇ
ਤਾਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜਿਹੀ ਦੋਸ਼ੀ
ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਕੋਫਤ ਭਰਿਆ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਹਨੀਮੂਨ
ਪਿਛੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਂ ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਾਲੀਆਂ ਐਨਕਾਂ ਲਾ ਲਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ
ਸ਼ਰਮ ਆਉਣੋਂ ਹਟਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਲਗ ਗਿਆ ਉਸ ਅਤਿ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਹਿਸਾਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ
ਹੁੰਦਿਆਂ।”
ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਵਿਆਹ ਉਹ ਨਿਭਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਅਜ਼ਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ‘ਮੁਕਤੀ‘ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮਨ ਅੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਮਲਾ ਦਾਸ ਦੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਹੀ ਆਈ ਸੀ।
ਫਿਰ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਘਸ ਪਿਟ ਬਹੁਤ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਜਾਂ ਕੈਥੀ ਦੀਆਂ
ਮਹਾਨ ਦੁਖਾਂਤ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਗੇ ਪਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੁੱਝ ਮਿੱਤਰ
‘ਬਘਿਆੜ, ਬਘਿਆੜ‘ ਵਾਂਗੂ ‘ਪੱਛਮ, ਪੱਛਮ‘ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਨਾ ਚੁੱਕ ਦੇਵਣ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਅਜ਼ਰ ਨਫੀਸੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾ
ਤਾਂ ਦਿਤੀ ਹੈ ਪਰ ਮਨ ਵਿਚ ਧੁੜਕੂ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਨ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਗੱਲ
ਹੋਈ। ਅਜ਼ਰ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਹੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਹੈ - ਉਸਤੋਂ ਵੀ ਜਿਦੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਖੜ ਤੇ
ਖੁਦਦਾਰ!
ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੇਵੀਆਂ ਵਰਗੀ ਪਤੀਵਰਤਾ ਅਜ਼ਰ ਨਫੀਸੀ ਤੋਂ ਇਕ ਸਦੀ
ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਔਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਣਾਵਾਂਗੇ। ਮਹਾਨ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀ ਮਹਿਬੂਬ ਪਤਨੀ ਕਾਊਂਟੈਸ ਸੋਨੀਆ
ਦੀਆਂ ਦੋ ਗ੍ਰੰਥ-ਨੁਮਾ ਜੀਵਨੀਆਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਵੇਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਥੇ ਅਸੀਂ ਸਾਲ 1881 ‘ਚ
ਛਪੀ ਐਨੀ ਐਡਵਰਡਜ ਦੀ ‘ਸੋਨੀਆ ਦਾ ਲਾਈਫ ਆਫ ਕਾਊਂਟੈਸ ਟਾਲਸਟਾਏ‘ ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰਹਾਂਗੇ।
ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ 1856 ਤੋਂ 1862 ਤਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਨਾ 23
ਤੇ ‘ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਆਸ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਸੋਨੀਆ ਦੇ ਜਰਮਨ ਮੂਲ ਦੇ ਅਮੀਰ ਬਾਪ ਡਾ. ਬੇਹਰਜ ਜੋ ਕਿ
ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰੂਸੀ ਜ਼ਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਡਾਕਟਰ ਹੈ - ਦੇ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਰਨਣ ਨਾਲ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਟਾਲਸਟਾਏ ਤੋਂ ਪੂਰੇ 14 ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1844 ‘ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੋਨੀਆ
ਅਜੇ ਮਹਿਜ਼ 12 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੋਹਣੀ, ਸੁਚੱਜੀ ਅਤੇ ਤੀਖਣ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਿਕਾ
ਦੇ ਦਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸੇ ਅਲ੍ਹੜ ਉਮਰੇ ਹੀ ਜੋ ਵੀ ਕੋਈ ਯੁਵਕ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦਾ ਹੈ- ਬਸ
ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਊਂਟ ਟਾਲਸਟਾਏ ਇਸ ਘਰ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹੈ ਅਤੇ
ਐਤਕਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਉਹ ਜਦੋਂ ਬੇਹਰਜ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘਰੇ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ‘ਸੇਵਸਟਾਪੋਲ ਦੀਆਂ
ਕਹਾਣੀਆਂ‘ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਛਪ ਚੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ
ਸੋਨੀਆ ਨੇ ਉਹ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਟਾਲਸਟਾਏ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਝਨਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬੇਲੇ ਅੰਦਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਹੀਰ ਸਲੇਟੀ
ਨਾਲ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ ਕੁਝ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਠਹਿਰ ਕੇ ਜਨਵਰੀ 1857 ਵਿਚ ਟਾਲਸਟਾਏ ਯੋਰਪ ਦੇ ਲੰਮੇ ਟੂਰ ‘ਤੇ
ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਨੀਆ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਹਾਂਟ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਔਖੇ ਸੁਖਾਲੇ ਸਮਾਂ
ਲੰਘਦਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਲ 1862 ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਪੋਕਰੋਵਸਕੋਏ ਸਥਿਤ ਸ਼ਾਹੀ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਘਰੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ
ਗੇੜੇ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਨੀਆ ਵੀ ਉਮਰ ਦਾ ਸਾਲ ਸੋਲ੍ਹਵਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ।
ਮਨ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਟਾਲਸਟਾਏ
ਵਾਪਸ ਮਾਸਕੋ ਆਪਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ‘ਤੇ ਪਰਤ ਆਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਖੜੇ ਪੈਰ ਸੋਨੀਆ ਨਾਲ ਵਿਆਹ
ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਖਾਹਿਸ਼ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਾਨੋ ਕਮਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 70
ਉਪਰ ਸੋਨੀਆ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸਾਲ 1862 ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਅਗਸਤ 23, ਸਤੰਬਰ 9, 12 ਅਤੇ
ਸਤੰਬਰ 13 ਦੇ ਇੰਦਰਾਜ਼ ਦਰਜ਼ ਹਨ। ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚੋਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀ ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ
ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਤੜਪ ਕੂਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।
12 ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਇੰਦਰਾਜ਼ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਹਾਏ ਓਏ ਰੱਬਾ ਮੇਰੀ ਮੱਦਦ ਕਰ! ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਮੈਨੂੰ ਦਸ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ! ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਸਾਰੀ
ਰਾਤ ਬੇਚੈਨੀ ਕਾਰਨ ਪਲ ਭਰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਨਹੀਂ ਲਗੀ। ਮੇਰੇ ਭਾਅ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਰਹੀਆਂ
ਹਨ...ਮੈਂ ਉਹ ਆਦਮੀ ਹਾ ਜੋ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਦਾ ਸਦਾ ਹੀ ਮੌਜੂ ਉਡਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।...ਤੇ
ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਕੇਹੀ ਸਜਾ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਹਾਏ ਓਏ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ, ਮੇਰਿਆ
ਰੱਬਾ!”
ਦੋ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ 17 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਘਰੇ ਮੁੜ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ ਆਪ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਪੱਤਰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੋਨੀਆ
ਖੱਤ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਿਚਾਲੇ ਨਵਾਂ ਸਿਆਪਾ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਸੋਨੀਆ ਦੀਆਂ ਦੋ ਹੋਰ ਵੀ ਭੈਣਾਂ ਹਨ। ਵੱਡੀ ਲੀਜ਼ਾ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਛੋਟੀ ਤਾਨੀਆ- ਜਿਸ ਨੂੰ
ਅਗਲੇ ਮਹਿਜ਼ ਕੁਝ ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤਕ ਬਾਬੇ ਨੇ ‘ਜੰਗ ਤੇ ਅਮਨ‘ ਲਿਖਦਿਆਂ ਨਤਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਅਮਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਲੀਜ਼ਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਸੋਨੀਆ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨ
ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਧਰ ਲੀਜ਼ਾ ਖੁਦ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨ ਅੰਦਰ
ਵਸਾਈ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਭਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਹੱਲ ਵੀ ਉਹੋ
ਹੀ ਕੱਢੇਗੀ। ਸੋਨੀਆ ਅਤੇ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਆਕਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਖੁਦ
ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਈ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਦੀ ਨਿੱਕੀ ਭੈਣ ਦੀ
ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਮਨ ਨੂੰ ਕਰੜਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਨੋਬਲ, ਸਹਿਜ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦ੍ਰਿੜ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ,“ਡੈਡ ਭਾਣਾ ਮੰਨੋਂ ਅਤੇ ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ
ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿਓ।” ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਜਦੇ ਹੀ ਮੰਨ ਲਈ ਹੈ। ਲਿਊਂਨ ਟਾਲਸਟਾਏ
ਅਤੇ ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ ਸ਼ਰਤੀ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸਵਰਗ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਵਰਗ ਇਹ ਰਹਿਣਾ
ਨਹੀਂ, ਹੋਣੀ ਦਾ ਰਾਹ ਕੋਈ ਵੀ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ।”
...
ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ‘ਅਸਟਪੋਵੋ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਇਕ ਮੌਤ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਪੁਸਤਕ ਦੇ
ਮੁਢ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਲ 1910 ਦੀ ਤਰੀਕ ਪਾ ਕੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਦਿਤੇ ਹੋਏ ਪਰੋਲੌਗ
ਵੱਲ ਪਰਤ ਆਈਏ।
...
ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਸਤਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: ‘ਸਾਲ 1910 ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ
ਰੂਸ ਵਿਚ ਇਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੋ ਜ਼ਾਰ ਹਨ- ਇਕ ਨਿਕੋਲਸ ਦੂਸਰਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਲਿਓ ਨਿਕੋਲਸ
ਟਾਲਸਟਾਏ। ਪਰ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਹੀ
ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਇਕੋ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ।‘
ਅਗਲੇ 4-5 ਪੰਨਿਆਂ ‘ਚ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਲੋਂ ਸੋਨੀਆ ਵਰਗੀ ਮਹਾਨ ਅਤੇ
ਹੁਸੀਨ ਆਤਮਾ ਵਾਲੀ, ਸਾਹ ਸਾਹ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ, ਪਤੀਬਰਤਾ ਪਤਨੀ ਦੀ ਕੀਤੀ
ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ - ਜੋ ਜੀਅ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰਾ ਹੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕਾਂ
ਦੀ ਕਚਿਹਰੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ।
ਸੋਨੀਆ ਨੇ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨਾਲ 48 ਵਰ੍ਹੇ ਜਾਨੀ ਕਿ ਕਰੀਬ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਗੁਜ਼ਾਰੀ। ‘ਜੰਗ ਅਤੇ ਅਮਨ‘
ਸਮੇਤ ਉਸਦੀਆਂ ਸਭ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਤਾਰੇ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ।
ਉਸਨੇ ਉਸ ਦੇ 13 ਬੱਚੇ ਜੰਮੇ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 5-6 ਜਲਦੀ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਮਗਰਲੇ
ਲਗਪਗ 20-25 ਵਰ੍ਹੇ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੂੰ ਸੈਕਸ ਨਾਲ ਨਫਰਤ ਦਾ ਝੱਲ ਕੁੱਦਿਆ ਰਿਹਾ। ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ
ਉਸਨੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ
ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੋਨੀਆ ਦੇ ਇਸਤ੍ਰੀਤਵ ਨੂੰ ਬਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਦਿਆਂ ਉਸ
ਕੋਲੋਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਸੌਗੰਧ ਚੁਕਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਹਰ ਵਾਰੀਂ ਖੁਦ ਹੀ ਉਹ ਸੌਗੰਧ ਤੋੜ
ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ- ਮਗਰਲੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਜੁਆਕ ਜੰਮਣ ਲਈ ਉਨ ਜਬਰਦਸਤੀ ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ।
ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੋਨੀਆ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦੜੇ ਹਾਲ ਨੂੰ ਚਿਤਾਰਦਿਆਂ ਮਹਾਨ
ਦਾਂਤੇ ਦੇ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਨਰਕ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਇਕ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਾਰ ਬਾਰ
ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਧੰਨ ਸੀ ਸੋਨੀਆ ਜੋ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤਕ ਵੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ
ਦਿੰਦੀ ਰਹੀ।
ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਂ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਖਰੀਦੀ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਪਰ ਨਾਲ ਵਾਪਸ
ਲਿਜਾ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਸਾਂ। ਐਤਕੀਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ, ਮਾਸਟਰ ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ
ਦੇ ਹੱਥ ਘਰ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ- ਹਰਵੀਰ ਅਤੇ ਸੁਮਨ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਇਸ ਦੀਆਂ 5 ਕਾਪੀਆਂ
ਕਰਵਾ ਕੇ ਬਾਬਾ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਰਾਗ ਨੂੰ
ਭੇਜ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।ਮੇਰਾ ਇਤਕਾਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ
ਤੌਰ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਨਦ ਰਹੇ ,ਦਰਦੇ ਦਿਲ ਦੇ ਅਨੇਕ ਰੰਗਾਂ ਦੀ!
...ਤੇ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੁਜ਼ਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਟਾਲਸਟਾਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਸਮਝ
ਹੋਰ ਕੀਹਨੂੰ ਹੋਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਨੀਆ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਫਾ ਆਪਣੇ ‘ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ‘ ਪਤੀ ਦੇਵ ਨਾਲ ਕੌਣ
ਪੁਗਾਵੇਗਾ। ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਨਰਕ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਖੂਬ ਕਰਵਾਏ ਹਨ।
ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਅਸੀਂ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਉਹ ਸੋਨੀਆ ਦੀ ਕਥਾ ਵੀ ਹਰ ਹਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚਕੇ
ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਣ ਕਿ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ‘ਨਰਕ‘ ਬਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਭਲਾਂ ਕੌਣ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ? ਪਰ
ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਭੰਨਿਆ ਹੈ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਫਤਵਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਵੀ ਟਲਣਾ ਨਹੀਂ
ਹੈ।
ਅਜ਼ਰ ਅਤੇ ਸੋਨੀਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਤੁਰਤ ਬਾਅਦ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਵਲੋਂ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ
ਖੜ੍ਹਾਈ ਜਗਦੀਪ/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਅਗੋਂ ਖ਼ਬਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਅਤੇ
ਉਸਦੀ ਸਮਕਾਲੀ /ਸ਼ਾਇਰਾ ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਾਯੇਵਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ‘ਚ ਖਲਲ
ਦੀਆਂ ਤਰਾਸ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਜਦੇ ਹੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹੁਲਦਾ ਹੈ। ਰੂਸੀਆਂ ਦੇ
ਸਾਹਿਤਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਸਮਾਨ ਉਪਰ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ ਅਤੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਦੋ ਸੂਰਜ ਉਦੈ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆ ਤਕ
ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਹਜ ਅਤੇ ਸੋਝੀ ਨਾਲ ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਜਿਆਦਾ
ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ- ਦੋਵਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ
ਹੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਜਿਆਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰੂਸੀ
ਸਾਹਿਤਕ-ਕਾਵਿਕ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਐਨ ਉਤਨਾ ਹੀ ਉਚਾ ਮੁਕਾਮ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਅਤੇ
ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਯੇਵਾ ਨੂੰ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਹਾਸਲ ਹੈ।
ਅੰਨਾ ਅਤੇ ਮਰੀਨਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮਾਂਤਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਹੁਸਨ, ਤਪ ਅਤੇ ਤੇਜ
ਸੀ ਕਿ ਆਦਮੀ ਜੋ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਦੋ ਬੋਲ ਸੁਣ ਲੈਂਦਾ ਕੀਲਿਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਦੋਵੇਂ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ
ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਲੋਕਾਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾ
ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। 1910-15 ਦਾ ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰੂਸੀ ਸ਼ਾਇਰੀ
ਵਿੱਚ ਰਚਨੇਈ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਮਾਨੋ ਕਪਾਟ ਹੀ ਪਾਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਬਲੋਕ, ਓਸਿਪ
ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ, ਬੋਰਿਸ ਪਾਸਤਰਨਾਕ, ਅੰਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਤੀ ਤੇ ਸਾਥੀ ਨਿਕੋਲਾਈ ਗੁਮੀਲੀਓਵ,
ਮਾਇਕੋਵਸਕੀ, ਸਰਗੇਈ ਯੈਸੇਨਿਨ - ਕੀਹਦਾ ਕੀਹਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਜਾਵੇ- ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ
ਕਾਫਲਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਅਸੀਮ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਵਾਹ ਕਾ.
ਸਟਾਲਿਨ ਨਾਲ ਪੈਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਜਾਬ ਬਣ ਜਾਣੀ ਹੈ।
ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਨਜ਼ਰ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਸਾਲ 2013 ਦੇ ਮਈ-ਅਗਸਤ ਮਹੀਨੇ
ਵਾਲੇ ਅੰਕ ਤੇ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਪਿਛਲੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ
ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਭਾਈ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ ਦਾ ਮਹਾਨ ਰੂਸੀ ਸ਼ਾਇਰ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਪੁਸ਼ਕਿਨ
ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮਨ ‘ਚ ਹੈ ਕਿ ਓਸਿਪ ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ ਵਰਗੇ ਯੁੱਗ ਸ਼ਾਇਰ ਦੀ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ
ਨਿਜਾਮ ਹੱਥੋਂ ਬਰਬਾਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਵੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ- ਜ਼ਾਰ
ਵਿਰੋਧੀ ਦਸੰਬਰੀ ਬਾਗੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਖੁਲ੍ਹੇਆਮ ਹਮਦਰਦੀ ਜੱਗ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸੀ - ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ
ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜ਼ਰਾ ਇਸ ‘ਤੇ ਵੀ ਦੁਬਾਰਾ
ਨਿਗਾਹ ਮਾਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲਈ ਜਾਵੇ।
ਇਸ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਨਿੱਜੀ ਯਾਦਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ
ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ। 1934 ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਹੈ; ਜ਼ੋਜਿਫ ਸਟਾਲਿਨ ਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਹਰ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਦਹਿਸ਼ਤਜਦਾ ਕਰਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ
ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਜਲਾਵਤਨ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਈਕੋਵਸਕੀ, ਸਰਗੇਈ
ਯੈਸੇਨਿਨ ਵਰਗੇ ਕਈ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ । ਰੂਸ ਦਾ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਓਸਿਪ
ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਵਿਅੰਗਮਈ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਇਕ ਸਤਰ
ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਸਟਾਲਿਨ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕਿਧਰੇ ਛਪਵਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ - ਬਸ ਉਹ ਘਰੇ
ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਸਟਾਲਿਨ ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ
ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਹਿਜ਼ ਦੋ
ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਬਦਨਾਮ ‘ਮਾਸਕੋ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ‘ ਦਾ ਕਾਲਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ।ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਹੰਨਮ ਰਸੀਦ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਹਿਬੂਬ
ਪਤਨੀ ਨਦੇਜਦਾ ਮੈਂਡਲਸਟੇਮ ਨੂੰ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ
ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ 1970ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ‘ਹੋਪ
ਅਗੇਂਸਟ ਹੋਪ‘ ਅਤੇ ‘ਹੋਪ ਅਬੰਨਡਨਡ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਯਾਦਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਦੋ
ਵਿਸ਼ਾਲ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬੇਹਦ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ।
ਦਾਸ ਨੇ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਖਰੀਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹ
ਦੋਵੇਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਵੀ ਲਈਆਂ।
ਸੋ ਆਓ ਵੇਖੀਏ ਭਲਾਂ ਉਹ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਜ਼ਾਰ ਦੇ ਉਸ ਵੱਲ ਰਵਈਏ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ
ਵੇਖਦੇ ਹਨ।
ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ ‘ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਓਂ ਕਰਦੇ
ਹਨ:
“ਸਾਬਕਾ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਦਾ ਨਾਂ ਚੇਤੇ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ
ਚੇਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਵੀ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਹੈ।”
ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਰੂਸ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਕਵੀ ਸੀ।
ਅਗਲੇ ਪਹਿਰੇ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਸਦੇ ਹਨ “ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਪਾਪੜ ਵੇਲੇ
ਗਏ, ਕਈ ਗੋਂਦਾਂ ਗੁੰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ।”
ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਸ਼ਕਿਨ
ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਸਮਝਣੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲਗੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ
(1975-77) ਦੇ 19 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਨੂੰ ਚਿਤਵ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਲਿਖਣ, ਬੋਲਣ ਤੇ
ਸੋਚਣ ਉਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਕਿਸੇ ਵਿੰਗੇ-ਟੇਢੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ
ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਉਭਾਸਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਸੀ।
ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇਹ ਲੇਖਕ
ਕਿੰਨੇ ਮਸੂਮ ਅਤੇ ਸਾਦਾ ਦਿਲ ਹਨ - ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਕੈਸੀ ਗ਼ਲਤ ਅਤੇ ਬੇਸਿਰਪੈਰ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਪਾ
ਰਹੇ ਹਨ।
ਉਹ ਦੌਰ ਜਿਸ ਦੀ ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਟਾਲਿਨੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਭਿਆਨਕ
ਕਹਿਰ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਕੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਰਾਜ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੁਧੀ ਹੀ ਗੱਪ
ਹੈ।---ਅਤੇ ਇਹ ਗੱਪ ਐਸੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ
ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੈਕੂਲਰ, ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬਿਨਾ ਸੋਚਿਆਂ ਸਿਰੇ ਦੇ
ਗੈਰਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਰ, ਬਾਰ ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ
ਮੈਡਮ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਾਲ 1971 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਹੁਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਹਾ ਆਸਾਂ ਉਮੀਦਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨਹੀਂ
ਹੁੰਦੀਆਂ।ਸੋ ਜਲਦੀ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੇਚੈਨੀ ਫੈਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੋ ਗਈ। ਸਾਲ 1973 ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਯੁਵਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਨਵ ਨਿਰਮਾਣ
ਸੰਮਤੀ‘ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਦਿਤਾ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ
ਕਥਿਤ ਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਲੈਂਦਿਆਂ ਇਹੋ ਕਹਾਣੀ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਗਫੂਰ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਅਸਲ ਤਮਾਸ਼ਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਣਿਆ ਜਦੋਂ ‘ਲੋਕ ਨਾਇਕ‘ ਜਦੋਂ ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਨੇ
ਬੇਸਿਰ-ਪੈਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲੈ ਲਈ। ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ,
ਮਾਅਰਕੇਬਾਜ ਅਤੇ ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਕੁਝ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਨਸਰ-ਸਾਰੇ ਵੇਂਹਦਿਆਂ-ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ ਜੈ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਮੌਰਾਂ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਕੋਈ ਸੰਗਠਨ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਿਸੇ ਨੂੰ
ਕੱਖ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਕੋਈ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਗਫੂਰ ਦੀ
ਸਰਕਾਰ ਡੇਗ ਕੇ ਜੇ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾ ਵੀ ਲਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ।ਨਾਅਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਲੀ
ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ। ਬਸ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ‘ਫੜ ਲਓ, ਫੜ ਲਓ‘ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ
ਜਹਾਦ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਬਹਾਨਾ ਸੀ-ਉਸ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਤਾਂ ਅਜੇ ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ‘ਧਰਮ ਪੁੱਤਰ‘ ਲਾਲੂ ਜੀ
ਦੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣੀ ਸੀ।
ਉਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਜੈ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ‘ਕੋੜਮੇ‘ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ‘ਪੌਂ ਬਾਰਾਂ‘ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲਗੀਆਂ।
ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ- ਬਾਬੇ ਆਪ ਤਾਂ ਜਥੇਦਾਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ
ਰੂਪੀ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੂੰ ਵਡਿਆ ਕੇ ਸ੍ਰੀ
ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚੋਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਜਮੂਹਰੀਅਤ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਨਾਂ
‘ਤੇ ਕਥਿਤ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ
ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਾਮਤਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਮੋਰਚੇ ਵੀ ਉਨਾਂ ਬਥੇਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਗਾਏ। ਪਰ ਇਹ
ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋਰਚਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਰੈਸ਼ਨੇਲ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਦੇ
ਛਕੜੇ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਧਿਰਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੱਖ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਸ ਇਕ ਐਬਸਰਡ ਨਾਟਕ
ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਤਰਾਸਦੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਚੜਤ੍ਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੱਚੀ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਨਰਾਇਣ ਵਲੋਂ ਇੰਦਰਾ
ਦੀ ਚੋਣ ਵਿਰੁੱਧ ਪਾਈ ਪਟੀਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਜੱਜ ਨੇ ਉਸਦੀ ਚੋਣ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿਤੀ ਕਿ ਉਨ
ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗ਼ਲਤ ਹੱਥ ਕੰਡੇ ਵਰਤੇ ਸਨ - ਅਖੇ ਉਸਦੇ ਪੀ. ਆਰ ਆਫਿਸ ਦਾ ਮੁਖੀਆ
ਜਿਸਨੂੰ ਉਨ ਆਪਣਾ ਚੋਣ ਇੰਚਾਰਜ ਬਣਾਇਆ ਉਹ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਤਾਂ ਦੇ ਆਇਆ ਸੀ - ਠੀਕ ਸੀ
ਪਰ ਅਮੇਠੀ ਪਹੁੰਚਣ ਸਮੇਂ ਅਜੇ ਉਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ ਲਾ ਲਾ ਹੋ ਗਈ
ਤੇ ਮੱਛੀ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਜਦੋਂ ਬਣ ਹੀ ਗਈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੀ ਸੁਣਨੀ ਸੀ। ਜੈ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ- ਸਿਰੇ ਦੇ ਮਾਅਰਕੇਬਾਜ, ਤੱਤੇ ਨਾਅਰੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਹੱਦ ਉਨ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਹੀ ਸੱਦਾ ਦੇ
ਦਿੱਤਾ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਤ੍ਰਾਹ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਦਾਨ ‘ਚੋਂ ਭੱਜਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਹੀ
ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਭੱਜਣ ਦੇ ਸਭੋ ਰਾਹ ਬੰਦ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਨ ਮੋੜਵਾਂ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਗਾ
ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਭ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਠੰਢੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਲਈ ਅਤੇ
ਆਰਾਮ ਫਰਮਾਉਣ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਖ਼ੈਰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ
ਦਾਲਾਂ ਨੂੰ ਤੜਕੇ ਲਗਦੇ ਰਹੇ- ਵੰਨ ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਯਾਰੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਇਸ
ਰਾਮ ਰੌਲੇ ਜਾਂ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਅਤੇ ਲਾਲੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਯਾਦਵ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਹੜੇ
ਹੋਰ ਸੱਜਣਾਂ ਦਾ ਤੁੱਕਾ ਲੋਟ ਆਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਚੰਦੂ ਮਾਜਰਾ ਤਾ
ਹੈਗਾ - ਹੋਰ ਵੀ ਬਥੇਰੇ ਨਾਂ ਗਿਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੇਹਾ ਸ਼ਾਂਤ ਇਨਕਲਾਬ ਆਇਆ ਸੀ!
ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਮੁੜ ਗੁਜ਼ਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ
ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਲੇ 10-12 ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਨਹੀਂ ਅਨੇਕ ਦੇਸ਼ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਏ -
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਭਾਣੇ ਵਾਪਰੇ -ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਬਾਰੇ
ਗੱਪਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰਾ ਉਧਰ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੱਜਣ ਨਿਗਾਹ ਮਾਰ ਲਿਆ ਕਰਨ -
ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਘੱਟ ਗੁੰਮਰਾਹ ਹੋਣਗੀਆਂ! ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ
ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ ਰੂਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਂਝਾ
ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਸ਼ਕਿਨ 18-20 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਕਿ
ਉਸਦੀ ਬਾਗੀਆਨਾ ਤਬੀਅਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਬਰੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ
ਜਨਰਲ ਇਵਾਨੋਵ ਨੇ ਨਵੇਂ ਹੁਕਮ ਉਸ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਾ ਕੀਤੇ ਬਲਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਖੁਲ੍ਹਾਂ ਦੇਈ
ਰੱਖੀਆਂ।
ਫਿਰ ਲੇਖ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਤਾਲੀਆ ਗੋਂਚਾਰੋਵਾ ਨਾਂ ਦੀ ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ
ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਉਹ 16 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਲੜਕੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲਾਤਮਿਕ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਲੀ
ਜਾਂ ਸੁਚੱਜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। (ਅਖੇ) ਉਸਨੂੰ ਕੇਵਲ ਨੱਚਣਾ ਜਾਂ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਸਿਲਾਈ ਕਢਾਈ ਦਾ ਕੰਮ
ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਗੋਂਚਾਰੋਵਾ ਦਾ ਪਿਓ ਕਰੌਨਿਕ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ
ਵਜੋਂ ਮਾਂ ਉਸਦੀ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਜਮਾ ਹੀ ਅਸਤ ਵਿਅਸਤ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਖੁਦ ਉਹ
ਪਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੁਸੀਨ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਜਹੀਨ ਸੀ। ਉਹ ਵਧੀਆ
ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਖਿਡਾਰਨ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਸੀ - ਜਰਮਨ, ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵੀ ਉਸਨੂੰ
ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਸੀ ਜੋ ਦੰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ
ਹਨ।
ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ ਇਹ ਵੀ ਨਿਡੱਰ ਹੋ ਕੇ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਗੋਂਚਾਰੋਵਾ ਦੇ ਫਲਰਟ
ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਆਸ਼ਕ ਨਾਲ ਅਣਖ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਡਿਊਲ ਖੇਡਦਿਆਂ ਮਰਿਆ ਸੀ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ
ਵਾਂਗੂ ਇਹ ਵੀ ਸੁੱਧੀ ਗੱਪ ਹੈ। ਗੋਂਚਾਰੋਵਾ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਵਿਆਹੁਤਾ
ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਹਿਜ਼ 5 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੇ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਜੰਮੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ
ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਗਰਭਵਤੀ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅੱਖ ਮਟੱਕਾ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ
ਨਾਲ ਕੀ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦਾ ਅਦਰਸ਼ ਲਾਰਡ ਬਾਇਰਨ ਸੀ। ਉਸੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਖੁਦ
ਮੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗੋਚਾਰੋਵਾ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ 113 ਵਾਂ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਰਹੀ ਗੱਲ ਡਿਊਲ
ਖੇਡਣ ਦੀ- ਡਿਊਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਦੋ ਵਾਰੀਂ ਖੇਡ ਚੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ 18 ਫਰਵਰੀ, 1837 ਨੂੰ ਹੋਏ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਦਾਅਵਤਾਂ ਤੇ ਰੰਗ
ਰਲੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਤਰਸਕੋਏ ਸੀਲੇ ਵਿਚ ਟਿਕ ਗਿਆ---ਅਖੇ ਜ਼ਾਰ ਨੇ (ਉਸਨੂੰ
ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ) ਆਨਰੇਰੀਅਮ ਵਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਹੁਦਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਵਜੀਫਾ
5000 ਰੂਬਲ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਰੂਸੀ ਜ਼ਾਰ ਦੇ ਵਕੀਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਇਹ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਪਰ ਹੁੰਦਲ ਸਾਹਿਬ
ਨੂੰ ਕੀ ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਟਾਲਿਨ ਨੇ ਵੀ
ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੇ ਉਲਟ ਉਸਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਬਾਰੇ ਚੋਰੀਓਂ ਹੀ ਮਹਿਜ਼ ਦੋ ਬੋਲ ਉਚਾਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ
ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਜੀਫੇ ਲਗਾਏ ਸਨ।
ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ 1861 ਤੋਂ1881 ਤਕ ਜ਼ਾਰ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ‘ਤੇ 5 ਵਾਰ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ
ਅਖੀਰ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ।ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਬੰਦੇ ਫਾਹੇ ਲਗਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ
ਦੇ ਉਲਟ ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਖੁਦ ਆਪਦੀ ਮਿਲੀ ਭੁਗਤ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਸਰਗੇਈ ਕਿਰੋਵ ਨੂੰ ਇਕ ਨੀਮ ਪਾਗਲ
ਹਤਿਆਰੇ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਸਟਾਲਿਨ ਨੇ ਭਲਾਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸੋਵੀਅਤ
ਰੂਸ ਨੂੰ ਭਿਆਨਕ ਜੇਲ੍ਹਖਾਨਾ ਹੀ ਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ
ਸੰਦਰਭਯੁਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਵਸ, ਅਜ਼ਰ ਨਫੀਸੀ ਅਤੇ ਸੋਨੀਆ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਜੀਵਨ
ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਅਤੇ ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਾਯੇਵਾ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਦੇ
ਤਰਾਸਦਿਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ।ਆਉ ਮੁੜ ਉਧਰ ਨੂੰ ਮੁੜੀਏ।
ਅੰਨਾ ਦੀ ਕਾਵਿ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕਵਧੀਆ - ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ
ਉਪਲਭਧ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦਵੰਧਾਂ ਅਤੇ ਤਰਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ‘ਅੰਨਾ ਆਫ ਆਲ ਦਾ
ਰਸ਼ੀਅਨਜ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਸਾਲ 2005 ਵਿਚ ਇਲੇਨ ਫਾਈਨਸਟਾਈਨ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ਨਿਰਸੰਦੇਹ
ਲਾਜਵਾਬ ਹੈ।
ਇਲੇਨ ‘ਬੀਕੰਮਿੰਗ ਆਖਮਾਤੋਵਾ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ
ਕਾਲੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰੂਸ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਓਡੇਸਾ ‘ਚ 23 ਜੂਨ, 1889 ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ
ਅੰਨਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਚਾਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੂ ਮੁਢਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣੇ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸਾਲ 1905 ‘ਚ ਉਮਰ ਦਾ 16ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ
ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਗੁਲੀਨੀਸੇਵ- ਕੁਤੂਜ਼ੋਵ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ 10 ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡੇ ਪੀਟਰਜਬਰਗ
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ‘ਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਕਰ ਰਹੇ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਤੱਕਣੀ ਵਿਚ ਹੀ ਇੰਤਹਾਈ
ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਸ ਅਗੇ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿਤਾ।ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਉਪਹਾਰ ਵਜੋਂ
ਆਪਦੀ ਵਰਜਿਨਟੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਪਰ ਹੋਇਆ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਿਰ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ
ਹੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰ ਬੈਠਣ ਸਮੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੁਤੂਜ਼ੋਵ
ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਮਿਲ ਕੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿਆਹ ਦੇ
ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਬੱਝਣ ਵਾਲੀ ਉਸਦੀ ਤਬੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੰਨਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਰਜ਼ ‘ਤੇ ਹੀ ਇਕ ਨਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਹਿਜ਼
ਉਸਦੇ ਇਕ ਇਸ਼ਾਰੇ ‘ਤੇ ਪਲਕਾਂ ਵਿਛਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਖੜੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਗਲੇ
ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਸੁਪਨੇ ਕੁਤੂਜ਼ੋਵ ਦੇ ਹੀ ਆਈ ਜਾਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਕਦੀ ਮਿਲਣਾ ਤਕ
ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 21 ਉਪਰ ਫਾਈਨਸਟਾਈਨ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਤੂਜ਼ੋਵ ਨਾਲ ‘ਘਾਤਕ‘ ਮਿਲਾਪ ਤੋਂ ਦੋ
ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਅੰਨਾ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੀਟਰਜਬਰਗ ਰਹਿ ਰਹੇ ਵੋਨ ਸਟਾਈਨ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ
ਜੀਜੇ ਅਗੇ ਤਰਲਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਕੁਤੂਜ਼ੋਵ ਦੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਹੀ ਲਭ
ਭੇਜੇ- ਜੋ ਕਿ ਉਨ ਉਸਨੂੰ ਭੇਜ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਤੇ ਫਿਰ 11 ਫਰਵਰੀ, 1907 ਨੂੰ ਜੀਜੇ ਨੂੰ ਭੇਜੇ
ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਅੰਨਾ ਲਿਖਦੀ ਹੈ: “ਇਸ ਫੋਟੋਗਰਾਫ ਵਿਚ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ ਖੌਫਜ਼ਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ
ਉਸਨੂੰ ਪਾ ਵੀ ਸਕੇਗੀ! ਕਿੰਨਾ ਸਹਿਜ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਿੰਨਾ ਬੇਪਰਵਾਹ ਸੀ ਉਹ!”
ਇਸੇ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਅੰਨਾ ਅਗੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ “ਮੈਂ ਆਪਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਤਸੱਵਰ ਨਾਲੋਂ ਕਿੰਜ
ਤੋੜਾਂ! ਉਸਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਜ਼ਹਿਰ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਡੰਗੀ ਗਈ ਹਾਂ।ਹੁਣ ਕਿਥੇ ਜਾਵਾਂ ਤੇ
ਕਿਹੜਾ ਪੀਰ ਮੰਨਾਵਾਂ!”
ਅੰਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਭਿਆਨਕ ਡਰਾਮੇ ਦਾ ਅਜੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਟਰੇਲਰ ਹੀ ਹੈ। ‘ਫੀਚਰ
ਫਿਲਮ‘ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਾਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਉਦੋਂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਉਸਤੋਂ ਉਮਰ ‘ਚ 2-4 ਸਾਲ
ਸੀਨੀਅਰ ਰੂਸੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਉਭਰਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰ ਲੇਵ ਨਿਕੋਲਾਇਵਿਚ ਗੁਮੀਲੀਓਵ
ਉਸਤੇ ਫਿਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਵਲੋਂ ਉਸਦੀ ਪਿਆਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਠੁਕਰਾ ਦੇਣ ਤੇ ਆਤਮ
ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤਕ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਵ ਨੇ ਇਹ ‘ਕੌਤਕ‘ ਅਗਸਤ 1907 ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ।
28 ਮਈ 1907 ਨੂੰ ਅੰਨਾ ਨੇ ਕੀਵ ਜ਼ਿਮਨੇਜੀਅਮ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਮੁਕੰਮਲ
ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਆਪਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਪਨਾਹਗਾਹ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ
ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਉਥੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਛਡਦਾ। ਪਰ ਉਹ ਮੰਨੇਗੀ
ਨਹੀਂ। ਅੰਨਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਕਮਾਲ ਦਾ ਆਦਮੀ ਹੈ; ਉਸ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ
ਸਿਫਤਾਂ ਹਨ - ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਮੁਹੱਬਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਖੁਆਬਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਜਾਦੇ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਦੇ ਉਹ ਅਨੁਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਪਰ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਟਾਲੇ?...ਹਾਰ ਹਾਰ ਕੇ ਅੰਨਾ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।25 ਅਪ੍ਰੈਲ
1914 ਨੂੰ ਉਹ ਨਿਕੋਲਾਈ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਵਿਆਹ ਇਹ ਡਿਕੋਡੋਲੇ ਖਾਂਦਾ ਦੋ ਢਾਈ ਵਰ੍ਹੇ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਕਤੂਬਰ 1913 ਨੂੰ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਪਿਆਰਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਜਨਮ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਅੰਨਾ
ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਕਤਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਰ ਉਸਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਿਸ ਨਾਲ
ਮਰਜੀ ਹੋਏ ਰਹੀ ਜਾਵੇ- ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡੇ ਨਾ। ਇਹ ਨਿਸਬਤ ਸਾਲ ਖੰਡ ਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ
ਅਖੀਰੀ ਨੌਬਤ ਤਲਾਕ ‘ਤੇ ਆ ਵਜਦੀ ਹੈ।
ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜੱਸਵੀ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਵਾਰੀਂ ਹੋਰ
ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਕਈ ਇਸ਼ਕ ਹੋਏ- ਪਰ ਤਜ਼ਰਬੇ ਹਰ ਵਾਰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧ ਕੌੜੇ ਰਹੇ।
ਹਾਂ ਨਿਕੋਲਾਈ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸਾਲ 1915 ਵਿਚ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਬੋਰਿਸ ਐਨਰੈੱਪ ਨਾਲ
ਬੇਪਨਾਹ ਪਿਆਰ ਜੋ ਹੋਇਆ ਉਹ ਕਰਾਮਾਤ ਹੀ ਸੀ।
ਇਲੇਨ ਨੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 61 ਉਪਰ ਅੰਨਾ ਦੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਨਜ਼ਮ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ
ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਾਲ 1915 ਦੀ ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਬੋਰਿਸ ਐਨਰੈੱਪ ਲਈ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਲਿਖੀ ਸੀ ਜਿਸ
ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਉਸੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਦਿੱਕਤ ਮੁੜ ਉਹੋ ਸਾਹਿਰ ਵਾਲੀ ਹੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ
ਦੇਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਰਹੇਗਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਯੁੱਗਗਰਦੀ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ
ਰੂਸ ਨੂੰ ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਵੇਗਾ।
ਅੰਨਾ ਦੀ ਆਖਰੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਮੁਹੱਬਤ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ - ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ 56ਵੇਂ
ਵਰ੍ਹੇ ‘ਚ ਜਾ ਕੇ ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 20 ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟੇ ਸਦੀ ਦੇ
ਮਹਾਨ ਚਿੰਤਕ ਨਾਲ ਮਹਿਜ਼ ਚੰਦ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਮੇਂ ਵਾਪਰੇਗੀ। ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ
ਦੇ ਬਦਨ ਨੂੰ ਟੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਬਸ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਸੁੱਖਾਂ ਸਬੰਧੀ
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੀ ਕਰਨਗੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਅੰਤਾਂ ਦੀ
ਪਿਆਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹਾਉਕਾ ਬਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲੱਥ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਸ ਅਲੋਕਾਰ ਮੁਹੱਬਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਇਲੇਨ ਫਾਈਨਸਟਾਈਨ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 216 ਤੋਂ 222
ਤਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਾਨਦਾਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੁਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਅਗਸਤ 1921 ਵਿਚ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਬਲੋਕ ਜਿਸਨੂੰ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਸਮੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਸਮਕਾਲੀ
ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਜਗਤ ਦਾ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ- ਦਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ
ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸੇ ਮਹੀਨੇ ਅੰਨਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਾਇਰ ਪਤੀ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਨੂੰ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਚੇਕਾ
ਵਾਲੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਦੋਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਮਾਰ ਖਪਾ ਦੇਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਬਾਰੇ ਅਜੇ ਤਕ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋਸ਼ ਕੀ ਸਨ।
ਸਾਲ 1933 ਵਿਚ ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਉਸ ਤੋਂ 20 ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ ਉਸਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪਤਨੀ
ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਅਲੀਲੂਯੇਵਾ ਆਤਮ ਹਤਿਆ ਕਰ ਲਵੇਗੀ। ਸਾਲ 1934 ‘ਚ ‘ਜੇਤੂਆਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਕਾਂਗਰਸ‘
ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਮੋੜ ਤੇ ਕਾ. ਸਟਾਲਿਨ ਆਪਦੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰ ‘ਤੇ ਹੈ।ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬੇਹੱਦ
ਰਹੱਸਮਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲੇ ਸਾਥੀ ਸਰਗੇਈ ਕਿਰੋਵ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ
ਜਾਵੇਗੀ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਕਥਿਤ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਵਿਰੁੱਧ ਮਾਨਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅੱਜ ਤਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ
ਭਿਆਨਕ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਜਾਰੀ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੁਢਲੇ ਹੀ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਨਾ ਦਾ 20 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੋਣਹਾਰ ਪੁੱਤਰ ਲੇਵ ਗੁਮੀਲੀਓਵ
ਦੀ ਉਸਦੇ ਮਿੱਤਰ- ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਾਹਰ ਅਧਿਆਪਕ ਏਬਰਮੈਨ ਦੇ ਘਰੇ ਬੈਠਿਆਂ
ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਲੇਵ ਨੂੰ ਤੰਗ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਰਿਹਾ ਕਰ
ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਏਬਰਮੈਨ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਰਾ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ।
10 ਮਾਰਚ 1938 ਨੂੰ ਲੇਵ ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ ਬਿਨਾ ਕਾਰਨ ਮਹਿਜ਼ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ
‘ਤੇ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਫੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਐਤਕਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਉਹ ਸਟਾਲਿਨ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ
ਪਿਛੋਂ ਹੀ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਕਿਸ
ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੂਲੀ ‘ਤੇ ਟੰਗੀ ਰਹੀ ਉਹ ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ‘ਰੱਬ ਸੱਚੇ ਨੂੰ‘
ਪਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਲੰਮੇ ਚੌੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ‘ਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਸਦੀ ਬਜਾਏ
ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਅੰਨਾ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਭੈਣ ਮਰੀਨਾ ਸਵੇਤਾਯੇਵਾ (ਸੁਤੇਵਾ) ਦੀ ਅੰਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ
ਕਿਤੇ ਵਧ ਦਰਦਨਾਕ ਤਰਾਸਦੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਮਰੀਨਾ ਦੀ
ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਇਲੇਨ ਫਾਈਨਟਾਈਨ ਨੇ ‘ਏ ਕੈਪਟਿਵ ਲਾਇਨ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ
ਓਨੇ ਹੀ ਪੁਰਸੋਜ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।ਉਹ ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਾ ਐਲਾਨ
ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਸਤਰ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ‘ਚ ਯੋਰਪ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੀ
ਸ਼ਾਇਰਾ ਦਸ ਕੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅੰਨਾ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚ ਕਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ
ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਹੀਨ ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ ਅਧਾਰਤ ਸੋਹਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਖੁਆਬ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਮਾਂ-
ਪਿਓ ਦੀ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੀ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬਦਕਿਸਮਤ ਧੀ ਹੈ।
ਸਾਲ 1906 ‘ਚ ਮਰੀਨਾ ਮਹਿਜ਼ 14 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪਿਆਰੀ ਮਾਂ ਮਾਰੀਆ
ਅਲੈਗਜੈਂਡਰੋਵਨਾ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਲ-ਡੇਢ ਸਾਲ ਤਕ ਉਹ
ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਰਹੀ। ਉਸਨੇ ਆਪ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਭੀਆਂ 9
ਮੋਟੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਕੁੱਝ ਇੰਦਰਾਜਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜਿਆਦਾ
ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰੀਆ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਨੌਜਵਾਨ ਅਫ਼ਸਰ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੀ। ਇਹ ਅਫਸਰ ਆਪਦੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਤਲਾਕ ਲਈ ਤਰਲਾ ਕਰਦਾ
ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਹ ਉਸਦੀ ਇਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਨਾ ਹੋਈ। ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦਸਣ ਅਨੁਸਾਰ
‘ਉਹ 30 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ; ਪਤੀ ਉਸਦਾ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਉਸਦੀ ਥਾਂ
ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਧੀਆਂ ਬੇਹੱਦ ਜ਼ਹੀਨ ਹਨ। ‘ਪਰ‘3ਇੰਦਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਦਰਜ ਇਸੇ ‘ਪਰ‘
ਸ਼ਬਦ ਨੇ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਤਕ ਹੀ ਹਾਂਟ ਕਰਦਾ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
ਸਾਲ 1907 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਮਰੀਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਅਨਾਸਤਾਸੀਆ - ਦੋਵੇਂ ਮਾਸਕੋ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਆਪਣੀ ਤਬੀਅਤ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਦਾਖਲਾ ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਉਭਰਦੇ ਕਵੀਆਂ -
ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਵਲਾਦੀਮੀਰ
ਨਿਲੇਂਦਰ ਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੋਈ। ਮਰੀਨਾ ਨਿਲੇਂਦਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਾਣੂ ਲੇਵ
ਕੋਬੀਲਿੰਸਕੀ ਉਰਫ ਐਲਿਸ ਜੋ ਕਿ ਮਹਾਨ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਾਇਰ ਬਾਦਲੇਅਰ ਦਾ ਅਨੁਆਈ ਸੀ ਅਤੇ
ਆਂਦਰੇਈ ਬੇਲੀ ਨਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਰੂਸੀ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ - ਰਾਹੀਂ
ਮਿਲੀ ਹੈ। ਐਲਿਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਾਸਕੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਨਿਲੇਂਦਰ
ਅਤੇ ਐਲਿਸ - ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਰਹਿ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰਹੇ
ਸਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਜ਼ਵੀਜ ਕਰ
ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਇੱਥੇ ਇਕ ਔਰਤ ਅਤੇ ਦੋ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਮਿਕਨਾਤੀਸੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਜਗਦੀਪ, ਸਾਹਿਰ, ਚਰਨਜੀਤ ਅਤੇ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘
ਵਿਚ ਭੁੱਲਰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਚਰਚਾ ਉਭਰ ਆਈ ਹੈ। ਜਗਦੀਪ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਚਰਨਜੀਤ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਹਿਰ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ‘ਰਣ ਖੇਤਰ‘
ਵਿਚੋਂ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ3
ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 84 ਉਪਰ ਸਾਡਾ ਕਥਾਕਾਰ ਦਸਦਾ ਹੈ:
“ਸਾਹਿਰ ਦੇ ਜਾਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੇ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉਸ ਬੱਚੇ ਵਰਗੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਜਿਸ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ
ਖਿਲੌਣੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪਸੰਦ ਹੋਣ ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਚੁਣਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖ ਦਿਤਾ
ਜਾਵੇ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਦਿਲ ਵਿਚ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਾਹਿਰ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਜਿੰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ,
ਨਵੇਂ ਵਸੇ ਚਰਨਜੀਤ ਨੂੰ ਛਡਣਾ ਵੀ ਉੱਨਾ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਰੋਣਹਾਕੀ ਹੋ ਕੇ
ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂ ਪਰ ਕਿਉਂ, ਮੇਰੇ ਇਨੇ ਵੱਡੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਸੇ ਰਹਿ
ਸਕਦੇ!” (ਅਖੇ) “ਉਹ ਦੋ ਖਾਨਿਆਂਵਾਲੀ ਖੁਲ੍ਹੀ - ਮੋਕਲੀ ਮਿਆਨ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀ
ਕਹਾਵਤ ਨੂੰ ਝੂਠੀ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ, ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਸਮਾਈਆਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ
ਸਨ।”
ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਵੀ ਅਸ਼ਲੀਲ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ; ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਕਸਰ ਕਰਮ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਰਨਣਕਾਰ
ਦੀ ਨੀਅਤ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਇਹੋ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ
ਇੰਗਲੈਂਡ ਅੰਦਰ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵਰਜੀਨੀਆ ਵੂਲਫ, ਲਿੰਟਨ ਸਟਾਰਚੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਜਗਤ
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਬਲੂਮਜਬਰੀ ਸਰਕਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ - ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ
ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਉੱਘੇ
ਜਰਨਲਿਸਟ ਕਿੰਗਜਲੇ ਮਾਰਟਿਨ ਨੇ ਕਿਧਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ:
“ਬਲੂਮਜਬਰੀ ਸਰਕਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੋੜੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀਆਂ ਤਿਕੋਨਾਂ ਹਨ - ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ
ਰਿਸ਼ਤੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਬਸਾਤ ਦੇ ਹਾਰ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਤਿਕੋਨਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਚਕੋਣਾਂ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।”
ਮਸਲਨ ਇਕ ਸਮੇਂ ਵਰਜੀਨੀਆ ਵੂਲਫ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਉੱਘਾ ਲੇਖਕ ਲਿੰਟਨ ਸਟਾਰਚੀ ਹੋਮੋ ਸੀ। ਸਾਲ
1917 ‘ਚ ਉਨ ਡੋਰਾ ਕਰਿੰਗਟਨ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਚਿਤਰਕਾਰ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਡੋਰਾ ਅੱਗੋਂ
ਰੈਲਫ ਪਾਰਟਰਿੱਜ ਵੱਲ ਲਗਾਤਾਰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਖੁਦ ਲਿੰਟਨ ਦਾ ਦਿਲਦਾਰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ।
ਡੋਰਾ ਨੇ ਵਿਆਹ ਵੀ ਰੈਲਫ ਪਾਰਟਰਿੱਜ ਨਾਲ ਕਰਵਾਇਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਰਹਿੰਦੀ ਉਹ ਲਿੰਟਨ ਸਟਾਰਚੀ ਨਾਲ
ਰਹੀ।
ਹੁਣ ਦੱਸੋ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਇੱਥੇ ਕੀ ਕਹੇਗਾ ? ਪੱਛਮ! ਪੱਛਮ! ਪੱਛਮ!
ਪਰ ਗੱਲ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਰਜੀਨੀਆ ਵੂਲਫ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਲੀਨ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਭਲਾਂ
ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਵਲ ਕੋਈ ਜ਼ਰਾ ਨੀਝ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤਾਂ ਵੇਖੇ।
ਜ਼ਹਿਨੀਅਤ ਨੂੰ ਵੁਸੱਅਤ ਮਿਲੇਗੀ; ਮਜ਼ਾ ਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਫਿਓਦਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੂਕ ਕੂਕ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਰੁੱਧ ਦੁਹਾਈ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਪੱਛਮੀ ਗਿਆਨਵਾਦ ਦੀ ਮਹਾਨ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਡੋ ਉਹ ਅਤੇ ਇਸਾਈਅਤ ਦੀ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਧਾਰਾ
ਨੂੰ ਵੀ ਛੱਡੋ - ਉਹ ਰੋਮਨ ਕੈਥੋਲਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਵੀ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ। ਹਾਸੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ
ਕਿ ਪਿਛਲੇ 200 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਅਤਾ
ਦੇ ਕਥਿਤ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੈਥੋਲਿਕ ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।
ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਜੀਨੀਅਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਉਹ ਪੁਜ ਕੇ ਸੰਕੀਰਨ ਸੀ। ਚਰਚਿਤ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਦੇ
ਸੰਕੀਰਨ ਇਸਲਾਮੀ ਚਿੰਤਕ ਸਯੱਅਦ ਕੁਤਬ ਦਾ ਮਾਨੋ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਹੀ ਸੀ।
ਪਰ ਆਓ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੀਏ ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ ਦੋ ਮਰਦ ਜਾਂ ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਇਕ ਮਰਦ ਵਿਚਾਲੇ ਖਿੱਚ ਦੇ
ਰੱਟੇ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿੰਜ ਨਜਿਠਦਾ ਹੈ। ‘ਇਡੀਅਟ‘ ਉਸਦਾ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲ ਹੈ। ਪ੍ਰਿੰਸ
ਮਿਸ਼ਕਿਨ ਦਾ ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ। ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਫਿਲੀਪੋਵਨਾ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ‘ਟਰਾਏ
ਦੀ ਹੈਲਨ‘ ਸਮੇਤ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀਆਂ ਸਭ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਅਦਭੁਤ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਨਾਇਕਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਅੰਦਰ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਸੰਤਾਪ ਹੈ - ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ
ਹੈ।
‘ਬੁੱਧੂ‘ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਕੁਲੀਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ
ਮੁਢਲੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਟੌਟਸਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਜਗੀਰਦਾਰ ਉਸ ਨੂੰ
ਧੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੇ ਪਾਲਦਾ ਹੈ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਗਹਿਰੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ
ਆਪਣੇ ਨਜਾਇਜ ਸਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਸ਼ਕਿਨ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ
ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬੇਹਦ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਉਹ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਅਸੀਮ ਸੁੰਦਰ, ਸ਼ਾਨਮਤੀ
ਪ੍ਰੰਤੂ ਗਹਿਰੀ ਸੰਤਾਪ ਗ੍ਰਸਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੋਂ ਕਾਇਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਵੀ ਉਸਤੋਂ
ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਸਹੀ
ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇਨਸਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਿੰਸ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਜਵੀਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ
ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਟੌਟਸਕੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੀ ਸਾਥਣ ਬਣ ਸਕਣ ਦੇ ਯੋਗ
ਛੱਡਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸ ਨੂੰ ਅਗੀਲੀਆ ਆਪਾਚੋਨੋਵਾ ਵਰਗੀ ਸੁੰਦਰ,
ਕੰਵਾਰੀ ਲੜਕੀ ਹੀ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਗੀਲੀਆ ਨੂੰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪ੍ਰਿੰਸ
ਦੀ ਆਭਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਨਸਾਨੀ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ
ਵਿਚ ਦੋ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਰ ਵਾਲਾ ਤਰਕ ਕਦੋਂ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਤਾਂ ਬੈਲਿੰਸਕੀ,
ਚਰਨੀਸ਼ੇਵਸਕੀ, ਪਿਸਾਰੋਵ ਸਮੇਤ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਰੈਡੀਕਲ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਜੰਗ
ਹੀ ਇਹੋ ਛੇੜੀ ਰਖੀ ਸੀ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਇਸ ‘ਮਹਾਂ ਜਹਾਦ‘ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ
ਉਪਲੱਭਦ ਹਨ - ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿਸ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਜੋਜਿਫ ਫਰੈਂਕ
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਬਾਰੇ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਿਲਦਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਪੱਛਮੀ ਗਿਆਨਵਾਦ ਦੀ ਪੂਰੀ ਲਹਿਰ ਵਿਰੁੱਧ
ਉਸਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਮੀਥੀਅਨ ਜਹਾਦ ਨੂੰ ਆਸ਼ਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਲੇਖਾ ਨਹੀਂ
ਹੈ। ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਆਦਮੀ ਵੀ ਦੰਗ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਇਕ ਵਾਰੀਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ
ਕਰੇ ਸਹੀ - ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾ ਦੇ ਜਾਦੂ ਦੀ ਪਕੜ ਅਜਿਹੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੇ
ਰੋਕਿਆਂ ਵੀ ਇਸ ‘ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ‘ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਪੜ੍ਹੇ ਬਿਨਾ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।
‘ਮਿਰੇਕੁਲਸ ਯੀਅਰਜ਼ 1865-71‘ ਅਤੇ ‘ਮੈਂਟਲ ਆਫ ਪ੍ਰੌਫੈੱਟ‘- ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਜਿਲਦ
ਸਾਹਿਤ, ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਇਨਸਾਨੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਅਲਜਬਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰਖਣ
ਵਾਲੇ ਹਰੇਕ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਹੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਚੌਥੀ ਜਿਲਦ ਦੇ ਪੰਨਾ 287 ਉਪਰ ਜੋਜਿਫ ਫਰੈਂਕ ਨੇ ਅਗੀਲੀਆ ਇਵਾਨੋਵਨਾ ਅਤੇ ਨਾਸਤਾਸੀਆ
ਫਿਲੀਪੋਵਨਾ ਦੀ ਵਿਸਫੋਟਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਬੜੇ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਅਗੀਲੀਆ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ - ਪਰ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ
ਨਹੀਂ ਕਿਧਰੋਂ ਦਾ ਧੱਪ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੇਂਹਦੇ ਸਾਰ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬੁਰਾ ਭਲਾ
ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਧਰੋਂ ਦੀ ਮੇਰੀ ਮਗਦਾਲੇਨ ਬਣੀ ਫਿਰਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ
ਤੌਰ ਤੇ ਗਲੀਜ ਦਸਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਕਿਤਿਓਂ ਭੋਰਾ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ ਕੇ
ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਗਰਕ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਧੀਰਜ ਰਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਸ਼ਕਿਨ
ਕੋਲ ਹੀ ਖੜਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਗੀਲੀਆ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਤੋਂ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ
ਕਾਇਲ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਗੀਲੀਆ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਜਦੇ ਹੀ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਨਾਲ ਖਲੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੱਲ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੱਲ ਮੁੜਦੀ ਹੈ।ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਉਪਰ ਟੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਹ ਅਜੇ ਪਰਤ ਹੀ
ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੀਨ ਤੇ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਤੇ ਉਸਦਾ ਰਕੀਬ ਰੌਗੋਜਿਨ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਉਧਰ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਜਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦਾ ‘ਹੱਥ‘ ਛੱਡ ਕੇ ਰੌਗੋਜਿਨ ਨਾਲ ਦੌੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ -
ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਗੋਂ ਰੌਗੇਜਿਨ ਜੋ ਖੁਦ ਉਸਨੂੰ ਬੇਪਨਾਹ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ - (ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ
ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦੀ ਕਲ੍ਹਾ ਮੁਕਾਉਣ ਲਈ ) ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਦੀ ਅਲੌਕਿਕ ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ
ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ‘ਭਿਆਨਕ ਕੌਤਿਕ‘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਿੰਸ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਰੌਗੋਜਿਨ ਸਜਾ
ਵਜੋਂ ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਵੱਲ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਦੀ ਪਹੇਲੀਨੁਮਾ ਮਹਿਬੂਬਾ ਨਾਸਤਾਸੀਆ ਦੀ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਦੇ ਦੋਵੀਂ ਪਾਸੀਂ ਖੜੇ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਰਾਤ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ - ਉਹ ਸੀਨ ਕੈਸਾ ਹੈ -
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਉਸਨੂੰ ਉਸਾਰ ਕੇ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ
ਨੂੰ ਦਸਾਂ - ਪਰ ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਔੜਦੇ ਨਹੀਂ, ਔੜ ਸਕਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਕੰਮ ਸਾਥੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੋ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਲਜਬਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ/
ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ਨਸਤਾਸੀਆ - ਸੁਸਲੋਵਾ ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਨੂੰ ਯਾਦ
ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸੁਸਲੋਵਾ ਤੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਜੋਜਿਫ ਫਰੈਂਕ ਨੇ ਆਪਦੀ
ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 26 ਤੋਂ 44 ਉਪਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਿਸਥਾਰ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਅਬਰਾਹਮ ਯਾਰਮੋਲਿੰਸਕੀ ਦੀ ‘ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ : ਵਰਕਸ ਐਂਡ ਡੇਜ‘
ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੋਈ ਇਕ-ਚੌਥਾਈ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਾਲ 1971 ਵਿਚ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ‘ਏ
ਪੈਸਨੇਟ ਇੰਟਰਲਿਊਡ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠਲਾ 13ਵਾਂ ਕਾਂਡ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 173 ਉਪਰ ਅੰਕਿਤ ਵਿਵਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਿਜ਼ 20 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਅਤਿ ਹੁਸੀਨ
ਮੁਟਿਆਰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ‘ਵਰੇਮੀਆ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਸਤੰਬਰ
1861 ਦੇ ਅੰਕ ਲਈ ਆਪਦੀ ਕਹਾਣੀ ਛਪਵਾਉਣ ਲਈ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ
ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ‘ਹਥਿਆਰ‘ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਸਲੋਵਾ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ
ਨਦੇਜਦਾ ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਜੋ ਕਿ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਡਰਗਰਾਊਂਡ ਨੇਹਵਾਦੀ
ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਸਮਰਥਕ ਹੈ - ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇਹਵਾਦੀਆਂ ਦਾ
ਕੱਟੜ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜੱਗ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਗਹਿਰਾ
ਲਵ-ਹੇਟ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ, ਅਗੋਂ ਜਾ ਕੇ ਨਦੇਜਦਾ ਰੂਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਧੁਨਿਕ
ਮਹਿਲਾ ਡਾਕਟਰ ਬਣੇਗੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਾਕ ਬਾਜ ਹੈ। ਸੈਕਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ
ਉਸਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਚਤੁਰ ਸੁਜਾਨ ਹੈ; ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ
ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਘਰੇ ਤਾਂ ਜਾਵੇਗਾ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਨਦੇਜਦਾ
ਨੂੰ ਆਪਦੀ ਨਿੱਕੀ ਭੈਣ ਆਖ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਸੁਸਲੋਵਾ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਤੋਂ
ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਵੇਗਵਾਨ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਤੂਫਾਨ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਲਈ ਫਿਰਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਬਾਬੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸਦੀ ਖ਼ਬਰ ਭਲਾਂ ਹੋਰ ਕੀਹਨੂੰ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਂਜ ਵੀ
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਿਖ਼ਰ ‘ਤੇ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ਸਾਇਬੇਰੀਅਨ ਬਨਵਾਸ ਦੀ ਸਜਾ ਤਾਂ ਸਾਲ 1855 ਵਿਚ ਮੁੱਕ ਗਈ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਬਨਵਾਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਉਸਨੂੰ ਅਜੇ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਓਮਸਕ ਸਥਿਤ ਫੌਜੀ ਬੈਰਕਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ
ਪੈਣਾ ਸੀ। ਇਥੇ ਹੀ ਇਤਫ਼ਾਕਵਸ 1855 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਈਸਾਏਵ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਕਿਸੇ
ਮਾਮੂਲੀ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਿਲਚਸਪ ਪਰ ਸਿਰੇ ਦੇ ਨਸ਼ੇੜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ
ਸੰਪਰਕ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਉਸਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਮਾਰੀਆ ਦਮਿਤਰੀਏਵਨਾ ਨੂੰ
ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲਗਾ। ਘਰ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੈ। ਈਸਾਏਵ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ-ਪੀ ਕੇ
ਕੁਝ ਹੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਮਾਰੀਆ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਸਿਰੇ ਦਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹੈ- ਪਰ
ਉਹ ਖੁਦ ਟੀ. ਬੀ. ਦੀ ਮਰੀਜ਼ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਗੋਂ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ਉਸ ਲਈ ਖਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ
ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਂਜ ਵੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਦੌਰਾ ਜਦੋਂ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੀ
ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਹੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸੇ ਸਾਲ ਅਗਸਤ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਈਸਾਏਵ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ
ਗਿਆ ਅਤੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਮਾਰੀਆ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੇ ਪਾਪੜ ਵੇਲੇ - ਉਹ ਸਭਨਾਂ
ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ।ਪਰ...
ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਬੁਖਾਰ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਮਾਰੀਆ ਕਾਫੀ ਬਿਮਾਰ ਹੈ।
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਮਾਰੀਆ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਪੂਰੀ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਰ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹਨ। ਉਹ ਬੇਚੈਨ ਸੀ ਅਤੇ ਨੀਂਦਰ ਉਸ ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਹੀ ਉਡ-ਪੁੱਡ ਗਈ
ਹੋਈ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਉਸਤੇ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ
ਉਸਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਪਿਆਸ ਉਹ ਬੁਝਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ - ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੇ
ਸਮਰਪਣ ਨੇ ਤਾਂ ਉਲਟਾ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੇ ਮਾਨੋਂ ਭਾਂਬੜ ਬਾਲ ਦਿਤੇ।
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਪਤਾ ਹੈ - ਪਰ ਬਾਬੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਇਹ
ਹੈ ਕਿ ਮਾਰੀਆ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਜਿਤਨੀ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸੁੰਧਕ ਨਾ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਸੁਸਾਲੋਵਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ
ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ‘ਰਿਸ਼ਤਾ‘ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿ ਜਾਵੇ।
ਜੋਜਿਫ ਫਰੈਂਕ ਵਾਲੀ ਚੌਥੀ ਜਿਲਦ ਦੇ ਪੰਨਾ 28 ਉਪਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਸਲੋਵਾ
ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਨੇ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਭੋਗੀ। ਉਸਦਾ ਜਨਮ 1839 ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਅਕਤੂਬਰ
ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ, ਸੰਨ 1918 ਵਿਚ ਹੋਈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ
ਤੋਂ 16-17 ਸਾਲ ਪਿਛੋਂ ਵੀ.ਵੀ.ਰੋਜ਼ਾਨੋਵ ਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਚਿੰਤਕ
ਨਾਲ ਆਖਰ ਜਦੋਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ 32 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੋਜ਼ਾਨੋਵ
ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ 17 ਸਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਹ ਉਹੋ ਸ਼ਖ਼ਸ ਹੈ ਜੋ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦਾ ਅਨਿੰਨ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ‘ਕਾਰਮਾਜੋਵ
ਭਰਾਵਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ‘ਦਾ ਲੈਜੈਂਡ ਆਫ ਦਾ ਗਰੈਂਡ ਇਨਕੁਇਜਟਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ
ਹੇਠ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਾਜਵਾਬ - ਕਲਾਸਿਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਰੋਜ਼ਾਨੋਵ ਨਾਲ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ
ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ 5-6 ਵਰ੍ਹੇ ਇੱਕੋ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਵੀ ਰਹੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਉਨ ਰੋਜ਼ਾਨੋਵ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ‘ਤੇ ਟੰਗੀ ਰਖਿਆ। ਅਖੀਰ ਇਕ ਦਿਨ
ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਬਿਨਾ ਦੁਆ ਸਲਾਮ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਸਦੀ
ਰੂਹ ਵਿਚ ਕੋਹਰਾਮ ਹੀ ਐਸਾ ਸੀ।
ਰੋਜ਼ਾਨੋਵ ਨੇ ਸਾਲ 1902 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਜੋ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਉਹ ਬਹੁਤ
ਹੀ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦਾ ਭੋਗ ਪੈ ਜਾਣ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਤੀ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਬਲਾਅ
ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਬੈਠਾ ਸੀ।
ਰੋਜ਼ਾਨੋਵ ਆਪਦੀ ‘ਪਤਨੀ‘ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮਹਾਰਾਣੀ ਕੈਥਰਾਈਨ ਡੀ. ਮੈਡਿਕੀ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ
ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਸਲੋਵਾ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਲਮ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਅਨੰਦ ਨਾਲ
ਆਮਲੇਟ ਖਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਉਹ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਵਿਚ
ਅਜਿਹੇ ਉਦਾਤ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਦੀ ਵੀ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਸੀ ਔਰਤ
ਵਿਚ ਨਾ ਵੇਖੇ ਹੋਣ।
ਅਬਰਾਹਮ ਯਾਰਮੋਲਿੰਸਕੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 174 ਤੇ 174 ‘ਤੇ ਦਿਤੇ ਵਿਵਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡੇ
ਇਸੇ ਮਿੱਤਰ ਜਾਂ ਕਹੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇਸੇ ਪਤੀ ਦੇਵ ਨੂੰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨਾਲ
ਉਸਨੇ ਉਦੋਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਣਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰ ਪਤਨੀ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ
ਨਹੀਂ ਸੀ - ਤੇ ਉਹ ਕੀ ਕਰਦੀ!
ਖ਼ੈਰ ਸਾਲ 1863 ਦੀ ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਸੁਸਲੋਵਾ ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਲਈ ਪੱਤਰ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ
ਪਰਿਵਾਰਕ ਝਮੇਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਅਗਸਤ ਦੇ ਅੱਧ ਤਕ ਇੰਤਹਾ ਦੀ ਚਾਹਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਕੋਲੋਂ
ਪੀਟਰਜਬਰਗ ਵਿਚੋਂ ਹਿੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਖ਼ੈਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਸਭ ਝਮੇਲੇ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਕੇ ਸੁਸਲੋਵਾ ਵੱਲ ਚਲ
ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਵੀਜਵੇਡਨ, ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਵਿਚ ਜੂਏ ਦੀ ਤਕੜੀ ਝੁੱਟੀ ਲਾਉਂਦਾ
ਹੈ। ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚਾਰ ਬਾਜੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ - ਚਾਰ ਪੈਸੇ
ਜੇਬ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ- ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ ਹੈ। 26 ਅਗਸਤ 1813 ਨੂੰ ਉਹ ਪੈਰਿਸ ਪੁਜ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਣਾ ਇਹ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਰਲ ਸੁਭਾਉ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦਾ ਮਨ
ਸਪੇਨੀ ਮੂਲ ਦੇ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ‘ਨਿੱਕੀ ਭੈਣ‘ ਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਸ ਯੁਵਕ ਲਈ ਤੂਫਾਨ ਮਚ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਆਪ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਕਿਧਰੇ
ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਬੀਅ ਦਾ ਲੇਖਾ ਹੀ ਨਾ ਆ ਪਾਵੇ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸਾਰ ਆਪਣੇ
ਹੋਟਲ ਜਾਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਉਸਨੂੰ ਮੋੜਵਾਂ
ਖ਼ਤ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
“(ਅਖੇ) ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ, ਤੁਸੀਂ ਥੋੜਾ ਲੇਟ ਹੋ ਗਏ ਹੋ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ
ਇਟਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਅਤੇ ਮਾਈਕਲਐਂਜਲੋ ਅਤੇ ਰਫੇਲ ਦੀਆਂ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤਾਂ
ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਵੇਖਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਬੁਣ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਤਾਲਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਾਇਦਾ
ਲੈ ਕੇ ਕਾਫੀ ਸ਼ਬਦ ਸਿਖ ਵੀ ਲਏ ਹੋਏ ਸਨ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਹੀ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ।
ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕੇਰਾਂ ਦਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦਿਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਇਸ
ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਪਿਆਰ ਦੇ
ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੀ ਆਸ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਹੋਵੇ- ਆਦਮੀ ਕੋਈ ਰੂਹ ਵਾਲਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਸ ਛੁੱਟੀ!
ਇਹ ਕੋਈ ਫਖਰ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ- ਪਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਗਾਹ ਸਿਰਫ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ
ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਂਜ ਮੈਨੂੰ ਖੁਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਕਿੱਥੇ
ਹੈ। ਸੋ ਪਿਆਰੇ! ਵੈਰੀ ਮੱਚ ਸੌਰੀ, ਗੁੱਡ ਬਾਏ!!”
ਪਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਸਬਰ ਕਿਥੇ ਸੀ। ਚਿੱਠੀ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਐਡਰੈਸ ਤੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ
ਬਾਬਾ ਜੀ ਮੈਡਮ ਦੇ ਦਰ ਜਾ ਦਸਤਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ; ਪਰ ਉਹ ਜਦੇ ਹੀ ਸੰਭਲ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪੱਤਰ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ
ਆਉਗੇ।
(ਅਖੇ) ‘ਕਿਹੜਾ ਪੱਤਰ?‘
‘ਜੋ ਇਹ ਦਸਣ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਆਇਉ‘।
‘ਕਿਉਂ?‘
‘ਜਨਾਬ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੇਟ ਹੋ ਗਏ‘ ਹੋ।
ਸ਼ੁਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਮਾਨੋ ਸੌ ਘੜੇ ਠੰਢਾ ਜਖ਼ ਪਾਣੀ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
ਰਤਾ ਕੁ ਅਕਲ ਟਿਕਾਣੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਬਾਬੇ ਨੇ ਕਿਹਾ “ਨਾ ਨਾ, ਵਾਸਤਾ ਭਗਵਾਨ ਈਸਾ ਦਾ,
ਨਿੱਕੀਏ ਇੰਜ ਨਾ ਕਰ।ਆ ਜ਼ਰਾ ਕਿਧਰੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰੀਏ। ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ
ਸਮਝਾ - ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਜਾਨ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ”।
ਖ਼ੈਰ ਕੈਬ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਵੱਲ ਝਾਕੇ ਬਗੈਰ ਉਸ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਤਰਲਾ
ਲੈਂਦਿਆਂ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਸਹਿਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਸਨੇ ਫਿਓਦਰ ਨੂੰ ਸਬਰ ਨਾਲ ਬੈਠਣ
ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਝਿੜਕੀ ਮਾਰੀ ਕਿ ‘ਇੰਜ ਮਰੀ ਨਾ ਜਾਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ
ਹਾਂ- ਕਿੱਧਰੇ ਏਨੀ ਜਲਦੀ ਭੱਜੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ”। ਪ੍ਰੰਤੂ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਤਾਂ ਸੁੰਨ ਹੋਇਆ ਪਿਆ
ਹੈ- ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਸੁਸਲੋਵਾ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹੀ ਜਾ ਰਹੀ
ਹੈ।
ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਸਾਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ‘ਨਿੱਕੀ‘ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ
ਵਾਂਗ ਹਟਕੋਰੇ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਗਿੜਗੜਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ, “ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਗਈ
ਹੈਂ; ਤੂੰ ਐਂ ਹੀ ਕਰਨਾ ਸੀ- ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਡਰ ਸੀ- ਹਾਏ ਉਏ ਮੇਰਿਆ
ਰੱਬਾ! ਬਹੁੜੀ ਉਏ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ, ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂ? ਸੁਸਲੋਵਾ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਤਰਸ ਕਰ!!!”
ਇਹ ਤਰਲੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੇਰ ਪਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ! ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਬਾਬੇ ਨੇ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਲੜਕਾ ਕੌਣ ਹੈ, ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਹੈ, ਕਿੰਨਾ ਕੁ
ਸੋਹਣਾ ਹੈ - (ਆਖਰ) ਕੇਹਾ ਜਾਦੂਗਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਉਸਦੀ ਸੁਸਲੋਵਾ ਉਸ ਤੋਂ ਏਨੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ
ਖੋਹ ਲਈ ਹੈ।...ਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ
ਉਸਦੀ ਮਿਸਟਰੈੱਸ ਬਣ ਚੁਕੀ ਹੈ? ਤਾਂ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਇਕ ਦਮ ਧੱਪ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਰ
ਤਕ ਰਹੱਸਮਈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਗੁਸੈਲੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ
ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਛੱਡੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਅਹਿਮਕਾਨਾ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ
ਹੈ।
ਉਹ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਿਰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ‘ਤੇ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ ਤੇ
ਉਨ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਪੇਨੀ ਯੁਵਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ
ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਝੋਰਾ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਯੁਵਕ ਨੂੰ ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭੋਰਾ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗ਼ਲਤੀ ‘ਤੇ ਹੈ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਭਾਣਾ ਜਿਹੜਾ ਵਾਪਰਨਾ ਸੀ- ਉਹ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜੂਏ ਦੀ ਇਸ
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਬਾਜੀ ਵਿਚੋਂ ਹੁਣ ਉਸ ਲਈ ਪਿਛਾਂਹ ਪੈਰ ਖਿਚਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਗਰੂਰ ਉਸਨੂੰ
ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤਾਂ ਕੀ ਸੋਚਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ।
ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਠੰਢਾ ਹਾਉਕਾ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ
ਤਸੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚਲੋ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੇ ਖੁਆਬਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਕੋਈ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ
ਕੋਈ ਤੇਜ ਤਰਾਰ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਹ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰੈਨੇਸਾਂ ਕਾਲ ਦੇ ਇਤਾਲਵੀ ਕਲਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਦਾ
ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੈਂਸਲ ਨਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਮਿੱਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਰੱਬ ਦੇ
ਵਾਸਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਚਲਿਆ ਜਾਣ ਦੇਵੇ। ਮਹਿਬੂਬਾ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ। ਉਹ
ਉਸਦੀ ਨਿੱਕੀ, ਪਿਆਰੀ ਜਿਹੀ ਭੈਣ ਤਾਂ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੇਗਾ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ
(ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ:ਵਰਕਸ ਐਂਡ ਡੇਜ. ਪੰਨਾ 175)।
ਹਾਂ ਇਹ ਠੀਕ ਸੀ। ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਬਸਾਤ ਦੀਆਂ ਰਹੱਸਮਈ ਚਾਲਾਂ ਦਾ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਭੇਤ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ
ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਕੀ ਹੈ; ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਦੀ ਭੈਣ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਨਿਹਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ
ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ।
ਖ਼ੈਰ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਚੈਨ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ ਕਿ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਅੰਦਰ ਸਬਰ
ਵੀ ਕਿਤਨਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੇ
ਸਵੈ-ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਉਸਦੀ ਲੋਚਾ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ
ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ।
ਇਹ ‘ਵਿਲੱਖਣ‘ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬੁੱਧਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਇਛਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਿਆਂ
ਉਹ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਦੁਬਾਰਾ ਉਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੇ
ਸਪੇਨੀ ਮਿੱਤਰ ਸਾਲਵਾਡੋਰ ਦਾ ਸਨੇਹਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨਾਲ ਇਟਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ
ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਟਾਈਫਸ ਬੁਖਾਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ।ਸੁਸਲੋਵਾ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਇਕ ਦਮ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਧੜੰਮ ਕਰਕੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਢਹਿ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਦਸਾਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ
ਦੀਆਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਇਸ ਕੂੰਜ ਵਾਂਗ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ, ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਪਿਆਰੀ
ਅਲ੍ਹੜ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਕਿਵੇਂ ਦੇਵੇ।
ਖ਼ੈਰ ਸ਼ਨਿਚਰਵਾਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ‘ਰੋਮੀਓ‘
ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਚੰਗਾ ਭਲਾ, ਨੌਂਬਰ ਨੌਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਹਦਿਆਂ
ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਕਹਿਰ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਿਆਂ ਉਹ
ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਿਸਕੀਆਂ ਲੈ-ਲੈ ਕੇ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ
ਹੈ।ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹੋ ਹੀ ਸੋਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਕਿ ਉਹ ਆਪਦੀ ਜਾਨ ਦੇ ਉਸ ਖਹੁ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਛੁਰਾ ਮਾਰ ਲਵੇ। ਛੁਰਾ
ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਤਕ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਮੱਤ ਮਾਰੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਕੁਝ ਵੀ ਸੁਝਦਾ ਔੜਦਾ ਨਹੀਂ। ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਸਵੱਖਤੇ ਹੀ ਉਹ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ
ਦੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਜਾ ਖੜਕਾਵੇਗੀ। ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੋ-ਰੋ ਕੇ ਲਾਲ ਹੋਈਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ
ਅਤੇ ਚਿਹਰਾ ਪੀਲਾ ਭੂਕ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਉਸੇ ਵਕਤ ਆਪਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ
ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਉਹ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਖੜੇ ਪੈਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਵੇਗੀ। ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ
‘ਮਹਿਬੂਬ‘ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਿਹਰ ਪੈ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਆਵੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਧਰੇ ਵਾਪਸ ਹੀ
ਨਾ ਪਰਤ ਜਾਵੇ।
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ‘ਹੁਕਮ‘ ਦੀ ਤਾਮੀਲ ਕਰਨੀ ਹੀ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਸੇ ਵਕਤ ਉਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ
ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸ ਅਗੇ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਦੇਵੇਗਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਉਨ ਉਸਨੂੰ ਮਰਨ ਮਾਰਨ ਦੇ ਤਹਈਏ ਤੋਂ ਵਰਜਣ ਲਈ ਲਗਾਉਣਾ ਹੈ।
ਇਸ ਨਾਜ਼ਕ ਮੌਕੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ ਆਪਦੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ
ਹੈ। ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਉਹ ਇੰਦਰਾਜ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
“ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿਤਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ
ਤਕ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰੀ ਰਖਣ ਦੀ ਤੀਬਰ ਖਾਹਿਸ਼ ਮਨ ਅੰਦਰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ
ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ‘ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਕੀੜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕੀੜੇ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੀ
ਜਾਨ ਗਵਾਉਣਾ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।”
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਫਿਓਦਰ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਤਾਂ ਜਾਵੇਗੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ਰੋਮ-ਰੋਮ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ
ਮਿਲਣ ਲਈ ਦੇਰ ਤੱਕ ਤੜਪਦਾ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਉਸਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਚੀਚੀਆਂ ਲੈਂਦੀ
ਰਹੇਗੀ। ਖ਼ੈਰ ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਇਟਲੀ ਦੇ ਦੌਰੇ ‘ਤੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਵੱਲ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦਾ ਰਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਗੋਂ
ਬਾਬੇ ਦਾ ਵੀ ਬਾਬਾ ਆਦਮ ਨਿਰਾਲਾ ਹੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਨ ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਲਗਣ
ਲਗ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਭੈਣ ਭਰਾ ਵਾਂਗੂ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਤਾਂ ਉਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ
ਸਬਰ ਕਿਥੇ? ਦਿਨ-ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਇਹੋ ਖੁਤਖੁਤੀ ਲਗੀ ਰਹੇਗੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੇ ਮਨ ‘ਚ ਮਿਹਰ ਪੈ
ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਈ ਮੰਨ ਜਾਵੇ। ਸਤੰਬਰ ਵਿਚ ਉਹ ਜਰਮਨੀ
ਤੋਂ ਬੇਦਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਕਮਰੇ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਤ ਦੇ 10 ਵਜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਹ ਦਾ ਸੈੱਟ
ਮੰਗਵਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਕਪੜੇ ਬਦਲੇ ਅਤੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਲੇਟ ਗਈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਕੁਰਸੀ ਆਪਣੀ ਉਨ
ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਖਿਚ ਲੈਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਰੌਣਕਾਂ ਆ ਗਈਆਂ। ਉਨ ਆਪਦਾ
ਹੱਥ ਵੀ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪਰਗਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ
ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ
ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਚਿੰਤਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਉਥੇ ਪਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ
ਉਲਝ ਕੇ ਡਿਗਦਾ-ਡਿਗਦਾ ਤੁਰੰਤ ਮੁੜ ਆਪਦੀ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਝਕਦਿਆਂ ਝਕਦਿਆਂ
ਉਨ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਬਾਰੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇ।
ਸੁਸਲੋਵਾ ਦਾ ਨਾ ਚਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਸਾਹ ਵਿਚ ਸਾਹ
ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਣ ਲਈ ਅਹੁਲਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਇਕ ਦਮ ਆਪਣੇ
ਪੈਰ ਚਾਦਰ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਬੜਾ ਨਿੰਮੋਝੂਣਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ
ਉਸਦੇ ਹਾਵਾਂ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਹੱਥ
ਫੇਰਦਿਆਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਣ ਲਈ ਆਖ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਉਹ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬੈਠ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ
ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਰਾਤ ਦੀ ‘ਗੁਸਤਾਖੀ‘ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰੇ ਇਨਾਇਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਆਸ ਉਹ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਛੱਡਦਾ। ਇਓਂ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਇਕੱਠੇ ਰਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਪਦੀ ਇਸ ਮਾਯੂਸੀ ਦੀ ਕਸਰ
ਉਹ ਜੂਆ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੱਢੇਗਾ। ਉਥੇ ਉਹ ਪੋਲੀਨਾ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਕੀਮਤੀ ਰਿੰਗ ਸਮੇਤ ਆਪਦਾ ਸਭ
ਕੁਝ ਹੀ ਹਾਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਧਰ ਪਿਛੇ ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਬੇਹਦ ਖਰਾਬ ਹੈ। ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ
ਧੇਲਾ ਵੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਖ਼ੈਰ ਉਸਦੇ ਪਿਆਰੇ ਭਾਈ ਮੀਖਾਈਲ ਨੇ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤੇ ਪੈਸੇ
ਉਸਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿਤੇ। ਪੈਸੇ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਰੋਮ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨੇਪਲਜ਼ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 179 ਉਪਰ ਯਰਮੋਲਿੰਸਕੀ ਨੇ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਟੂਰਿਨ
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ਇਸ ਜਾਨਲੇਵਾ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਕਿਆ ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ:
ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਉਕਸਾ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ
ਕਰਦੀ ਹੈ- ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਖਾਸੀ ਹੀ
ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿਦਤ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਸ ਲਈ ਮੋਹ ਦੇ ਮਾਨੋ ਝਰਨੇ ਫੁੱਟ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਾਬੇ ਦੀ ਛਾਤੀ
‘ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗਈ ਰਾਤ ਤਕ
ਰੋਂਦਿਆਂ-ਰੋਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ
ਲਗਦੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਝ ਸਮਝੇ; ਕੀ ਕਰੇ ਤੇ ਕੀ ਨਾ ਕਰੇ। ਇਹ
ਸਿਲਸਿਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤਕ ਇਵੇਂ ਹੀ ਚਲਦਾ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
ਅਖੀਰ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਬੇਹੱਦ ਮਯੂਸ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ
ਮੁਕੰਮਲ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਆਲਮ ਤਾਰੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।ਬਹੁਤ ਔਖਿਆਈ ਨਾਲ ਬਸ ਏਨੇ
ਬੋਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਮੁੰਹੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, “ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ ਤੂੰ ਹੁਣ ਸਪੇਨ ਵੱਲ ਹੀ ਜਾਵੇਂਗੀ।”
ਖ਼ੈਰ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ
ਬੀਵੀ ਮਾਰੀਆ ਦਮਿੱਤਰੇਵਨਾ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹਾਲਤ ਬਦ ਤੋਂ ਬਦਤਰੀਨ ਹੋ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਹੁਣ
ਉਹ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਲਈ ਹਰ ਓਹੜ-ਪੋਹੜ ਕਰੇਗਾ। ਆਬੋ ਹਵਾ ਬਦਲਨ ਖਾਤਰ ਉਸਨੂੰ ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ
ਤੋਂ ਮਾਸਕੋ ਵੀ ਲੈ ਆਵੇਗਾ। ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਅਗਲੇ ਸਾਲ, 1864 ਦੇ ਅਰੰਭ
ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਇਪਾਕ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਤਰ ਕੱਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਦੇਵੇਗਾ। ਘਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ
ਦੇ ‘ਵੱਡੇ ਭਾਈ‘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਚੇਤੇ ਆਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮਿੱਤਰਾਂ ਲਈ ਹਾਜ਼ਰ
ਹੈ:
‘ਮਿਸਾਲ ਯੇਹ ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਰਗੇ ਅਸੀਰ
ਕਰੇ ਕਫਸ ਮੇਂ ਫਰਾਹਮ ਖਸ ਆਸ਼ਿਆਂ ਕੇ ਲੀਏ‘
ਹੁਣ ਇਸੇ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ
ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ‘ਵਾਟਰਲੂ‘ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੁਸਲੋਵਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਪਿਆਰੀ ਪਤਨੀ ਦੀ
ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ; ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਈਲਾਕ ਵਰਗੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ
ਰੂਸ ਦੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨਿਕੋਲਾਈ ਚਰਨੀਸ਼ੇਵਸਕੀ ਨਾਲ ਚਲ
ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਰਨੀਸ਼ੇਵਸਕੀ ਸਮਕਾਲੀ ਰੂਸ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਗਿਆਨਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਹੈ ਅਤੇ
ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਚਿੰਤਨ ਜਗਤ ਦੇ ਇਸ ‘ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਮਹਾਨ‘ ਨੂੰ
ਸ਼ਿਕਸ਼ੱਤ ਦੇਣ ਲਈ ਸਿਰ ਧੜ ਦੀ ਬਾਜੀ ਲਗਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।
ਮਾਰੀਆ ਦਮਿੱਤਰੇਵਨਾ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਰਦ ਨਾਲ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਉਸਦੀ
ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਲਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਤਨੀ ਆਪਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨੇਹ
ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਉਸਦੀ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੰਦੇਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੈਰਤ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਕਿ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਹ ਚਰਨੀਸ਼ੇਵਸਕੀ ਦੇ ‘ਵਟ ਇਜ਼ ਟੂ ਬੀ ਡਨ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ
ਨਾਵਲ ਦੀ ਰੈਡੀਕਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਬੇਪਰਦ ਕਰਨ ਲਈ
ਲਗਾਤਾਰ ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ‘ਨੋਟਸ ਫਰਾਮ ਦਾ ਅੰਡਰਗਰਾਊਂਡ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਦੀ
ਸਿਰਜਣਾ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 15 ਮਾਰਚ, 1864 ਨੂੰ ਮਾਰੀਆ ਨੇ ਸਵਾਸ ਤਿਆਗ ਦੇਣੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਇਸਤੋਂ ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਕਾਰਨ ਬਾਬਾ
ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੀ ਮੋਨਬਚਨੀ ‘ਚ ਖੁਭਿਆ ਕਈ ਦਿਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹੇਗਾ।
ਮਹਾਨ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਾਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਦੁੱਖ ਜਦੋਂ ਆਉਂਦੇ
ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕੱਲੇ-ਦੁਕੱਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ - ਉਹ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਟਾਲੀਅਨਾਂ ਦੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। (ੱਹੲਨ ਸੋਰਰੋੱਸ ਚੋਮੲ ਟਹਏ ਚੋਮੲ ਨੋਟ ਨਿ ਸਨਿਗਲੲ ਸਪਇਸ,
ਟਹਏ ਚੋਮੲ ਨਿ ਬੳਟਟੳਲੋਿਨਸ.)
ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਅਜੇ ਪੈਰੀਂ ਆ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬੇ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ
ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਪਹਾੜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੁੱਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਮਦਰਦ ਅਤੇ
ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਰਗੇ ਪਿਆਰੇ ਭਾਈ ਮੀਖਾਈਲ ਦੀ ਇਸੇ ਸਾਲ 10 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਵਸੀਲੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਾ ਮਾਤਰ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਹੀ ਓਟ ਲੈਣੀ ਹੈ। ਉਧਰ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਵਾਲੇ
ਲੈਣਦਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ।
...ਹੁਣ ਇਹ ਹੈ ਉਹ ਮਾਰੂ ਪਿਛੋਕੜ ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਪਦਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ‘ਇਪਾਕ‘ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲ
ਬਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਨਵਾਂ ਕੌਤਕ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਪਰੇਗਾ। ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੇ ਹਾਰ
ਹੀ ਅੰਨਾ ਕੋਰਵਿਨ ਕਰੂਕੌਵਸਕਾਇਆ ਨਾਂ ਦੀ 20-21 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵਧ
ਹੁਸੀਨ ਅਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਇਕ ਹੋਰ ਲੜਕੀ ਆਪਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਇਕ ਤਰਾਸਦਿਕ ਥੀਮ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਆਪਦਾ
ਨਾਵਲ ‘ਮੈਗਜ਼ੀਨ‘ ਵਿਚ ਛਪਵਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦੇਵੇਗੀ।
ਇੱਥੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਨੇਤਰ ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਕਰਾਮਾਤ ਵੇਖੋ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਦੇ ਹੀ ਅੰਨਾ ਨੂੰ
ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਦੀ ਰਕਮ ਤਾਂ ਭੇਜੀ ਹੀ ਭੇਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਸਮਾਂ ਵੀ ਮੰਗ
ਲਿਆ ਅਤੇ 28 ਫਰਵਰੀ 1865 ਨੂੰ ਉਹ ਮਿਲ ਵੀ ਗਿਆ। ਅੰਨਾ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਵਾਲ ਅਤੇ ਹਰੇ ਰੰਗ
ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ- ਵੇਂਹਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੂਰਛਿਤ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ; ਇਕ
ਵਾਰ ਮੁੜ ਆਪੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਭੁਲਾ ਬਹਿਣੀ ਹੈ।
ਹੁਣ ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਅਗੇ ਵਧਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਆਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ
ਨਾਲ ਅੰਨਾ ਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲੜਕੀ ਜੋ ਕਿ ਪਿਛੋਂ ਸੋਫੀਆ ਕੋਵਾਲੋਵਸਕੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਹਾਨ ਗਣਿਤ
ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਜੋਂ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ- ਬਾਰੇ ਮੁਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ।1850
ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅੰਨਾ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਪਿਤਾ ਵਲੋਂ ਹੰਗੇਰੀਅਨ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦਾ
ਹੈ।ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੀ ਤੌਹੀਨ
ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਨਾ ਦੇ ਜ਼ਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਕੱਟੜ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਾਂਗ
ਉਹ ਵੀ ਮਹਿਜ਼ 16-17 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਰੂਸੀ ਨੇਹਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਮੈਂਬਰ
ਹੈ। ਹਾਇਰ ਮੈਥੇਮੈਟਿਕਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣੇਗੀ। ਗਣਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ
ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸ ਫਰੈਂਚ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ ਸਾਇੰਸ ਤੋਂ ਇਨਾਮ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ
ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਹਿਜ਼ 40 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਸਾਲ 1891 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ
ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਸਾਲ 1983 ਵਿਚ ਡੌਨ ਕੈਨੇਡੀ ਵਲੋਂ ‘ਲਿਟਲ ਸਪੈਰੋ : ਏ
ਪੌਰਟਰੇਟ ਆਫ ਕੋਵਾਲੇਵਸਕੀ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨੀ ਬੇਹਦ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਾਹਿਰ
ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ।
ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਆਹ ਲਈ ਕਿੰਝ ਤਜਵੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਮੁੱਕੀ
ਯਾਰਮੋਲਿੰਸਕੀ ਨੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 201 ਤੋਂ 205 ਤਕ ਬੜੇ ਰੌਚਿਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ
ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ; ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲੀਆ ਏਜੰਡੇ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਹੋਰ
ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅੰਨਾ ਦੇ ਨਾਂਹ ਕਹਿ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦਾ ਦਿਲ ਤਾਂ ਟੁੱਟੇਗਾ; ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਬਥੇਰੀ ਵਾਰ
ਟੁੱਟਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਹਾਰੇਗਾ ਨਹੀਂ। ਯਾਰਮੋਲਿੰਸਕੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ 211 ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਦਰਜ਼ ਇਕ
ਹਵਾਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬੇ ਵਲੋਂ ਸਾਲ 1866 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਆਪਦੇ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਲਿਖੀਆਂ
ਸਤਰਾਂ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਇਹ ਨਾ ਸਮਝ ਲਿਓ ਕਿ ਮੈਂ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ-ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੇ ਅਨੇਕ
ਪਲ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਆਸ ਦਾ ਪੱਲਾ ਮੈਂ ਕਦੀ ਵੀ ਛੱਡਿਆ ਨਹੀਂ। ਮਸੂਮ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ,
ਕਿਸੇ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤਮਈ ਲਹਿਜੇ ‘ਚ ਉਚਰੇ ਚੰਦ ਬੋਲ ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਖਿੜਦੇ ਵੇਖਣਾ
- ਜਿਉਣ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਚਾਹਤ ਲਈ ਕੀ ਏਨੀਆਂ ਕੁ ਗੱਲਾਂ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲੇ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਫਿਓਦਰ ਮਹਾਨ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨੁਕਤੇ ਤੇ
ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਡਾ ਮਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਸੁਹੱਪਣ ਦੇ ਮੇਲੇ ਨੂੰ
ਨਿਹਾਰਨ ਦੀ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਸੀਮ ਲੋਚਾ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਉਸ
ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਮਨ
ਅੰਦਰ ਅਜਿਹੀ ਲੋਚਾ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖਾਂ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਅਤੇ
ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ‘ਮੁਹੱਬਤ‘ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸਾਡੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਇਕ ਰਾਤ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਸੁਣਾਇਆ ਸੀ ਕਿ
ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਬੈਠੇ ‘ਦਰਸ਼ਕਾਂ‘ ਦੀ ਅਸ਼ ਅਸ਼ ਕਰਵਾ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ
ਬਚਪਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਕੰਵਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ‘ਗੈਂਬਲਰ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਿਟ ਦਾ ਪਾਠ ‘ਕਰਾਮਾਜ਼ੋਵ
ਭਰਾਵਾਂ‘ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਓਦਣ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬੇਹਦ ਮਨਮੋਹਕ ਸ਼ਾਮ ਸੀ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਗੋਲ
ਮਾਰਕੀਟ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਮਿਲ ਗਏ। ‘ਗੈਂਬਲਰ‘ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੰਮਾ
ਜਾਦੂਮਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੁਸਲੋਵਾ ਅਤੇ
ਉਸਦੇ ਨਾਵਲਿਟ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਖੁਲ੍ਹਦੇ ਚਲੇ
ਗਏ ਸਨ। ਸੋਫੀਆ ਕੋਵਾਲੇਵਸਕੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਓਦਣ
ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਸੀ।
...
...ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਦੀ ਆਸ ਨੂੰ ਸਚੀਂ ਹੀ ਬੂਰ ਪਿਆ। ਉਹ ‘ਜੁਰਮ ਅਤੇ ਸਜਾ‘ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ
ਤਿਆਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਾਨਲੇਵਾ-ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਬਾਜੀ ‘ਚ ਤਾਂ ਮਾਤ ਖਾ ਗਿਆ,
ਉਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਜੂਏ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਹਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ‘ਗੈਂਬਲਰ‘ ਨਾਂ ਦਾ
ਨਾਵਲਿਟ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਸੱਚਾ ਸਾਲ 1867 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ
ਦੂਸਰੇ ਮਹੀਨੇ ਅੰਨਾ ਗਰੀਗੋਰੀਏਵਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਅਸੀਮ ਅਸ਼ਾਂਤ
ਸਮੁੰਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਮਤ ਦਾ ਮੀਂਹ ਬਰਸਾਉਣ ਲਈ ਐਤਕਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ‘ਮਰ ਜਾਣੀ‘ ਸੁਸਲੋਵਾ ਵਰਗੀ
ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਚਰਨਜੀਤ (ਇੰਦਰਜੀਤ/ਇਮਰੋਜ) ਵਰਗੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰੂਹ ਵਾਲੀ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਭੇਜੇਗਾ
ਜੋ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬਕੌਲ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਧੀ, ਭੈਣ, ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮਾਂ- ਫੋਰ-ਇਨ-ਵੰਨ
ਹੋਵੇਗੀ। ਅਜੀਬ ਇਤਫ਼ਾਕ ਹੈ ਉਮਰ ਅੰਨਾ ਦੀ ਵੀ ਉਹੋ 20 ਸਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ
ਖੁਆਬਾਂ ਵਿਚ ਭੁਚਾਲ ਲਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨਮੂਦਾਰ ਹੋਈ ਸੀ।
ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਹੀ ਬਾਬੇ ਫਿਰ ਵਿਆਹ ਲਈ ਤਜਵੀਜ਼ ਕਰਨਗੇ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਹਾਰ
ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣੀ ਪਵੇਗੀ।...ਅੰਨਾ ਗਰੀਗੋਰੀਏਵਨਾ ਤਜਵੀਜ਼ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ
ਅਤੇ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਸੋਚੇ ਬਗੈਰ ਤੁਰੰਤ ਹਾਂ ਕਹਿ ਦੇਵੇਗੀ। ਵਿਸਥਾਰਤ ਵੇਰਵੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ
ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚਲਾਂਗੇ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕਥਾ ਤੇ ਕੌਤਕ ਦਾ ਪਤਾ
ਹੀ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮਰੀਨਾ ਸਵੇਤੇਵਾ ਦੀ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡੀ ਜੀਵਨ
ਕਥਾ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਜਾਵੇ। ਮਾਨਵੀ ਭਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਤ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ
ਵਲੋਂ ਬਖਸ਼ੀ ਇਕੋ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਰੰਗ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਤੜਪ ਦੇ ਮਾਮਲੇ
ਵਿਚ ਮਰੀਨਾ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਭੈਣ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ਲੀਲਾ
ਅਗਾਊਂ ਸੁਨਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤ੍ਰਭਕ ਨਾ ਜਾਵਣ।
...
ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਮਰੀਨਾ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ
ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ਛਪ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਕਰੀਮੀਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੌਕਟੇਬਲ ਵਿਖੇ ਮੈਕਸ ਵੋਲੋਸ਼ਿਨ ਦੀ ਮਾਂ
ਦਾ ਘਰ ਜੋ ਕਿ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਮਾਨੋ ਮੱਕਾ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਸਾਲ 1911 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਦੇ ਖਾਤਮੇ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਥੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਉਸਦਾ ਵਾਹ, ਆਪ ਤੋਂ ਇਕ ਵਰ੍ਹਾ ਛੋਟੇ, ਜਾਨੀ
17 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੋਨ ਨਾਂ ਦੇ ਦੁਬਲੇ, ਪਤਲੇ, ਸੰਗਾਊ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਤਿਅੰਤ
ਨਿਰਛਲ, ਪਿਆਰੇ ਅਤੇ ਬੇਹੱਦ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਦੋਵਾਂ
ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਇਹੋ ਹੀ ਲਗਦਾ
ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਯੁਗਾਂ ਯੁਗਾਤਰਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਹੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵਣ।
ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੋਨ ਦੀ ਮਾਂ ਇਲੈਜਾਵੇਤਾ ਦੂਰਨੋਵੋ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਯਕੋਵ ਏਫਰੋਨ- ਦੋਵੇਂ ਉਚ ਕੁਲੀਨ
ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਹਨ ਅਤੇ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਰੂਸ ਦੀ ਉਸੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਨੇਂਹਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਹੱਕ, ਸੱਚ, ਇਨਸਾਨ ਦੇ
ਆਦਰਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ
ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਲੇਜਾਵੇਤਾ ਦੂਰੋਨੋਵੋ ਜ਼ਾਰ ਨਿਕੋਲਸ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ
ਪਾਤਰ ਐਡਜੁਟੈਂਟ ਦੀ ਧੀ ਹੈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲਾਡਾਂ ਪਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਪਾਲੀ ਹੋਈ। ਉਹ ਮਾਸਕੋ ਟੈਕਨੀਕਲ
ਕਾਲਜ ਨਾਂ ਦੇ ਵਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਵਿਚ ਉਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਸੰਪਰਕ
ਯੋਕਵ ਏਫਰੋਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਮਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦੋਂ 22-23 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ
ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਅੰਡਰਗਰਾਊਂਡ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ। 26 ਫਰਵਰੀ 1879 ਨੂੰ ਯਕੋਵ ਨੇ
ਰੀਨਸਟੀਨ ਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਾਰ ਦੀ ਖੁਫ਼ੀਆ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਹਤਿਆ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਜੁਲਾਈ
1880 ‘ਚ ਇਲੈਜਾਵੇਤਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਕਿਸੇ ਗੁਪਤ ਅੱਡੇ ਤੇ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਫੜੀ
ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਪੀਟਰ ਐਂਡ ਪਾਲ ਕਿਲੇ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿਤਾ
ਗਿਆ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਕੈਦ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਰੂਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ
ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।ਤਿੰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋਏ।ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੰਤਹਾਈ
ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਭਰੀ ਸੀ। ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੋਨ ਸਾਲ 1895 ‘ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਜਾਂ
ਪੰਜਵਾਂ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਵਕਤ ਸਿਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਹੋ
ਸਕਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਸਾਲ 1900 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਉਹ ਜ਼ਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਰੀ
ਰੱਖਣ ਲਈ ਰੂਸ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ। ਦੂਰਨੋਵੋ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਤਰਸ ਦੇ ਅਧਾਰ
‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਉਸਦੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਲਟਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਲ 1905 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿੱਚ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਗਈਆਂ।
ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਰੂਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ।
ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਮਾਮੂਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ਪਿਛੋਂ ਯਕੋਵ ਏਫਰੋਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਰਿਵਾਰ
ਦੀ ਬਿਪਤਾ ਅਜੇ ਮੁੱਕੀ ਨਾ- ਦੋ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਦੂਰਨੋਵੋ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ
ਦਾ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਲੈਜਾਵੇਤਾ ਦੂਰਨੋਵੋ ਵਰਗੀ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ
ਅਤਿਅੰਤ ਸਾਹਸੀ ਆਤਮਾ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਆਖਰ ਹੌਸਲਾ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅਗਲੇ
ਦਿਨ ਹੀ ਉਹ ਫਾਹਾ ਲੈ ਕੇ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਸੋ ਇਹ ਹੈ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੋਨ ਅਤੇ ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ। ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ
ਏਫਰੋਨ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਤਰਾਸਦਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਮੋਹ ਹੈ। ਸਰਗੇਈ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ
ਵੱਧ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਮਮਤਾ ਖੋਰੀ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਵਧੇਰੇ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਸਤੰਬਰ 1912 ਵਿੱਚ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਆਲੀਆ ਨਾਂ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਬੱਚੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਰ੍ਹੇ ‘ਮੈਜਿਕ
ਲੈਨਟਰਿਨ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਰਗੇਈ ਲਈ ਉਸਦੀ ਅਸੀਮ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ। ਅਗਲੇ
ਵਰ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਦੇ ਪਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਮਰੀਨਾ ਦਾ
ਪਿਤਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਇਵਾਨ ਸਵੇਤਾਯੇਵ (ਸੁਤੇਵ) ਆਪਦੀ ਮਿਊਜੀਅਮ ਆਫ਼ ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਨਾਂ ਦੀ
ਵਿਲੱਖਣ ਕਲਾ ਸੰਸਥਾਕਾਇਮ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਜਿਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਾਰ ਨਿਕੋਲਸ ਅਤੇ ਜਰੀਨਾ
ਖੁਦ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਵੇਤਾਯੇਵ (ਸੁਤੇਵ) ਨੂੰ ਆਰਡਰ ਆਫ ਦਾ ਗਾਰਡੀਅਨ ਆਫ ਆਨਰ
ਦੇ ਖਿਤਾਬ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
...ਤੇ ਮਾਨੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ‘ਚੰਦਰੀ ਨਜ਼ਰ‘ ਲਗ ਗਈ। ਅਗਸਤ
1913 ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਵੇਤਾਯੇਵ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ
ਜਾਵੇਗੀ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰੀ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਰੀਨਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ
ਨਾਲ ਬੇਹੱਦ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ। ਸਾਈਮਨ ਕਾਰਲਿੰਸਕੀ ਦੀ ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਾਯੇਵਾ ਦੇ ਕਲਾ ਜਗਤ ਬਾਰੇ
ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਈ ਸੰਕੇਤ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਿਤਾਬ ਅਨੁਸਾਰ 7 ਮਾਰਚ, 1914
ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ:
“ਸਰਗੇਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ- ਮੇਰੇ ਦਾਇਰੇ ਦੇ
ਲੋਕਾਂ, ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਚਾਵਾਂ,
ਮੇਰੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਬਸ ਸਰਗੇਈ ਹੈ ਜੋ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ
ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਅਸਮਾਨ ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸਰਗੇਈ ਹੀ ਹੈ।”
ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਵੇਂ ਰਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਕੁਝ ਹੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤਕ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਜ਼ਾਰ ਦੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਸ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝ
ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਤੀ ਗੁਮੀਲੀਓਵ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੋਨ ਨੂੰ ਵੀ
ਮੁਹਾਜ਼ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।ਜੰਗ ਨਾਲ ਜੋ ਬਰਬਾਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ
ਛੱਡੋ।... ਆਪਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਰਗੇ ਮਹਿਬੂਬ ਪਤੀ ਨਾਲ ਸਦੀਵੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ
ਰੂਪ ਦਿੰਦਿਆਂ ਅਜੇ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿਆਹੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਕੀ ਕਿ ਨਵਾਂ ਹੀ ਚੰਦ ਚੜ੍ਹ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਰੁੱਖਾ ਮੋੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋੜ ਕਿ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸੁਸਲੋਵਾ ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦੇ ਸਾਰ
ਆਇਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕਲਾ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਪਾਠ ਦੌਰਾਨ ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਆਪ ਤੋਂ 5 ਕੁ
ਸਾਲ ਵਡੇਰੀ ਅਤੇ ਤਲਿਸੱਮੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਾਲੀ ਸੋਫੀਆ ਯਕੋਵਲੇਵਨਾ ਪਾਰਨੋਕ ਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਨਾਲ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹੋ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਬਾਬੇ
ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਖੂਬੀ ਕੈਪਚਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ:
ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਜਾਂ ਨੈਣਾਂ ਦਾ ਦਾਅ ਲਗੇ
ਕੋਈ ਬਚੇ ਨਾ ਜੂਏ ਦੀ ਹਾਰ ਵਿਚੋਂ।
ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਾਯੇਵਾ ਸੋਫੀਆ ਪਾਰਨੋਕ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਸ ਵੇਂਹਦੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਏਫਰੋਨ ਆਪ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਪਿਆਰੀ ਧੀ ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਕ
ਜੰਗ ਦੇ ਮੁਹਾਜ਼ ‘ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਐਨ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਮਰੀਨਾ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ
ਅਲੌਕਿਕ ਜੰਗ ਵਿਚ ਆਪਦੀ ਹੋਣੀ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੋਫੀਆ ਪਾਰਨੋਕ ਦੇ ‘ਟਿੱਲੇ‘‘ਤੇ ਚਲੀ
ਜਾਵੇਗੀ। ਜੰਗ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਫੌਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਲੱਕ-ਤੋੜ ਹਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਸਤ
ਵਿਅਸਤ ਹੈ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁੱਧ ਬੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ
ਅਗਲੇ ਡੇਢ-ਦੋ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਮਾਸਕੋ ਅਤੇ
ਪੀਟਰਜਬਰਗ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੱਥਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ।
ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਰੀਨਾ ਸਭ ਊਜਾਂ ਤੋਂ ਬੇਨਿਆਜ, ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ
ਹੈ। ਪ੍ਰਵਾਹ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਸੋਫੀਆ ਪਾਰਨੋਕ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਰੂਪੀ
ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਬਸਾਤ ਉਪਰ ਉਹੋ ਚਾਲਾਂ ਚਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਕਿ
ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਚਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।
ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸੋਫੀਆ ਪਾਰਨੋਕ ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਾਯੇਵਾ ਵਰਗੀ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਿਰਦੇ ਵਾਲੀ ਔਰਤ
ਨੂੰ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰਕੇ ਛਡੇਗੀ। ਉਸਦੀ ਸਵੈ-ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ
‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਸੱਟ ਲਗੇਗੀ। ਉਹ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਘੁੱਗੀ ਦੇ ਹਾਰ ਤੜਪਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ
ਵੀ ਆਖਰ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਕ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਵਾਂਗ ਉਹ ਵੀ ਹਾਰੇਗੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬੇਪਨਾਹ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਚਾਹਤ ਕਰਨ
ਲਗੇਗੀ। ਉਹ ਆਪਦੀ ਇਸ ਕਹਿਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ‘ਗਰਲ ਫਰੈਂਡ‘ (ਸਾਈਕਲ) ਸਿਰਲੇਖ
ਹੇਠਲੀਆਂ ਆਪ ਦੀਆਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਸ਼ਕਾਰ ਕਰੇਗੀ। ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸ
ਦੀਆਂ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਪਿਆਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ
ਹੋਣਗੀਆਂ।
ਹੁਣ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਚਹੁੰਣਗੇ ਕਿ ਇਹ ਸੋਫੀਆ ਪਾਰਨੋਕ ਕੌਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ
ਬੇਵਫਾਈ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਨਮੋ ਕਹਿਣ ਲਈ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ
ਸਾਡੀ ਇਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰਾ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਲਉ ਜਰਾ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ
ਹੋਰ ਸੁਣੋ:
ਪਾਰਨੋਕ ਸਾਲ 1905 ਵਿਚ 18 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਕ ਲੜਕੀ
ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਪਿਤਾ ਦਾ ਬੇਹੱਦ
ਸਖ਼ਤ ਸੁਭਾਅ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਥਣ ਨਾਲ ਭੱਜ ਕੇ ਇਟਲੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਦੋ ਕੁ
ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਈ ਅਤੇ ਘਰਦਿਆਂ ਦੇ ਰਾਮ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਕੇ ਆਖਰ ਸਾਲ
1907 ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਵਿਆਹ ਨਾ ਚਲਣਾ ਸੀ, ਨਾ ਚਲਿਆ ਅਤੇ ਦੋ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿਛੋਂ
ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਦਮਗਜ਼ੀ ਦੇ, ਸਾਲ 1909 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਤਲਾਕ ਲੈ ਕੇ
ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਏ।
ਮਰੀਨਾ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਤੂਫਾਨ ਲੰਘ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛੋਂ ਸਾਲ 1923 ‘ਚ ਪਾਰਨੋਕ ਦੇ
ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਰੋਜ਼ਜ਼ ਆਫ ਪੇਰੀਆ‘ ਅਤੇ ‘ਵਾਇਨ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਛਪੇ। ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹੀ
ਉਸਨੂੰ ਓਲਗਾ ਨਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮਹਿਬੂਬ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾ ਕੇ ਕਿ ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਰੱਜ ਆਇਆ
ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਲ 26 ਅਗਸਤ 1933 ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਨਾਲ ਮਰਨ ਤਕ ਉਹ ਉਸੇ ਨਾਲ ਰਹੀ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਸਾਲ 1930 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਲਗੀ। ਪਰ ਰੂਸ ਦੀ
ਧਰਤੀ ‘ਚ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਉਸਨੇ ਰੂਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਛਡਿਆ।
ਇਸੇ ਪਾਰਨੋਕ ਨਾਲ ਆਪਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਤੂਫਾਨ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਮਰੀਨਾ ਸੁਵੇਤੇਵਾ ਸਰਗੇਈ
ਏਫਰੌਨ ਦੀ ਯਾਦ ਕਦੀ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਮਨੋਂ ਨਹੀਂ ਵਿਸਾਰਦੀ। ਉਹ ਰੋਜ, ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਗਾ ਉਸਨੂੰ
ਪੱਤਰ ਲਿਖਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਏਫਰੌਨ ਵੀ ਮੁਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਫੁਰਸਤ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ
ਰਹੇਗਾ। ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਵਾਲਾ ਉਸਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਦੀ ਵੀ ਤਿੜਕੇਗਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਾਰਨੋਕ
ਵਲੋਂ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਤੋੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ
ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਠਾਹਰ ਬਣੇਗਾ। ਸਾਲ 1917 ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਵੇਗੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰੀਨਾ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ
ਦੇ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟ ਪੈਣੇ ਹਨ। ਘਰ ਘਾਟ ਕੋਈ ਰਹੇਗਾ ਨਹੀਂ।ਏਫਰੌਨ ਦੀ ਫੌਜ਼ੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚੋਂ ਛੁੱਟੀ
ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹਨ। ਆਮਦਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ
ਵਸੀਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਪਰੋਂ ਏਫਰੌਨ ਨੂੰ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਵਲੋਂ ਖੇਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਰਾ ‘ਰਾਜਨੀਤਕ
ਜੂਆ‘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਲਗੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ
ਆਪ ਦੀ ਸਾਰੀ ਹਯਾਤੀ ਦੌਰਾਨ ਜੂਝ ਮਰੇ ਸਨ। ਉਨ ਮਰੀਨਾ ਸੁਵੇਤੇਵਾ ਨੂੰ ਮਾਸੂਮ ਬਾਲਾਂ ਸੰਗ
ਬੇਸਹਾਰਾ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਖਾਤਰ ਰੂਸ ਦੇ ਦੱਖਣ
ਵਿੱਚ ਚਿੱਟੀਆਂ ਫੌਜ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਜਰਨਲ ਐਂਟਨ ਇਵਾਨੋਵਿਚ ਡੈਨੀਕਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਲੜਨ ਲਈ
ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਜੰਗੀ ਮੁਹਾਜ਼ ‘ਤੇ ਚਲਿਆ ਜਾਣਾ
ਹੈ।
ਸਾਲ 1918 ਮਰੀਨਾ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਕਹਿਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਹੇਗਾ। ਉਸਦਾ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਾ ਭੋਖੜੇ ਅਤੇ ਵਕਤ
ਸਿਰ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਜਾਵੇਗਾ।
1919 ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਦਿਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਰਤਦੇ ਮਲੂਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਕੁਝ
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਨਾਲ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਖਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ
ਨਫਾਸਤਾਂ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਜਮਾਂਦਰੂ ਵਰਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਖ ਯੋਰਪੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਉਹ ਮਾਹਰ ਹੈ।
ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜਰਾ ਕੁ ਰਾਹਤ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਕੇਰਾਂ ਮੁੜ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਖੇੜੇ
ਪਰਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਾਸਿਆਂ ਦੇ ਠਹਾਕੇ ਵਜਣ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਘਰੇ ਪਾਵਲਿਕ ਐਂਟੋਕੋਲਸਕੀ ਨਾਂ
ਦੇ ਹੋਣਹਾਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮੀ ਬਿਨਾਂ ਦੱਸੇ ਹੀ ਉਹ ਕਹਿਰਾਂ
ਦੀ ਮਨਮੋਹਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਾਲੀ ਸੋਨੀਆ ਹੌਲੀ ਡੇ ਨਾਂ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ
ਨਾਲ ਲੈ ਆਵੇਗਾ। ਮਰੀਨਾ ਸੁਵੇਤਾ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖੇਗੀ; ਝਿਜਕੇਗੀ - ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਬਿੱਲੀ ਤੋਂ ਡਰ
ਰਹੇ ਕਬੂਤਰ ਦੇ ਹਾਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰੇਗੀ। ਪਰ ਨਹੀਂ; ਉਸਤੋਂ ਇੰਝ ਹੋਣਾ
ਨਹੀਂ ਹੈ।ਸੋ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਉਸਤੋਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜਾਦੂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸੋਨੀਆ ਨੂੰ ਵੇਹਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਲਗੇਗਾ ਮਾਨੋਂ ਵੀਨਸ ਦੇ ਬੁੱਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂਗਰ ਨੇ ਜਾਨ
ਫੂਕ ਦਿਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਖੁਦ ਉਸਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਚਲਿਆ ਆਇਆ ਹੋਏ। ਤੁਰਗਨੇਵ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ
ਪ੍ਰੇਮ ਕਥਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਅਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ
ਨਾਇਕਾਵਾਂ, ਰੂਸੀਆਂ ਦੇ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਦੀ ਦਿਸੀਆਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਬਸ ਇਹ
ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇਹੋ ਹੀ ਤਾਂ
ਭੇਤ ਸੀ। ਉਦਾਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਹਕੀਕੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਿਆ
ਕਰਨਗੀਆਂ। ਸਾਨੂੰ ਖੁਦ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ‘ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ‘
ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਨਾਵਲਿਟ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਅਲਕਾ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਸੋਨੀਆ ਹੌਲੀ ਡੇ ਜਿਹੀ ਹੀ ਤਾਂ
ਹੈ।
ਮਰੀਨਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕਾਦਰ ਦੇ ਸੋਨੀਆ ਹੌਲੀ ਡੇ ਰੂਪੀ ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਨੂੰ ‘ਏ ਟੇਲ ਆਫ
ਸੋਨੀਯੈਕਾ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਆਪਦੀ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪਕੜਨ ਲਈ ਜਦੋਜਹਿਦ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੀ ਹੈ-
ਹਵਾਲੇ ਲਈ ਇਲੇਨ ਫਾਈਨਸਟਾਈਨ ਵੱਲੋਂ ‘ਦੀ ਕੈਪਟਿਵ ਲਾਇਨ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਉਸਦੀ
ਕਲਾਤਮਿਕ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਪੰਨਾ 86 ‘ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਕਿਸੇ ਮੰਦਰ ‘ਚ ਬਲਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਅਗਨ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਹਾਰ ਹੈ ਸੋਨੀਆ ਦੀ ਹਸਤੀ। ਉਸਦੇ ਸਮੁੱਚੇ
ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਚੰਦਨ ਦੇ ਵਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਮਹਿਕ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਰੁਖਸਾਰਾਂ ‘ਚ ਨਿੱਘੀ ਤਪਸ਼
ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਸਿਆਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਅੰਗੀਠੀ ‘ਚ ਪਾਏ ਕੋਇਲਿਆਂ ਦੇ ਹਾਰ ਮਘਦੀਆਂ
ਹਨ।...ਉਸਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਦੀ ਤਾਬ ਝੱਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਮਨ ਵਿਚ ਆਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ
ਲਿਓਨਾਰਦੋ ਦਾ ਵਿੰਸੀ ਜਦੋਂ ਮੋਨਾਲੀਜ਼ਾ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਨੂੰ ਕੈਪਚਰ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ
ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮਾਨੋ ਉਸਦੇ ਤਸੱਵਰ ‘ਚ ਚਾਰ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਨੀਆ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਆ
ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਚਿੱਟੇ ਉਸਦੇ ਦੰਦ ਮੋਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੁੱਤਾਂ - ਇਕ ਛਾਤੀ ‘ਤੇ
ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਇਕ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਲਮਕਦੀ ਹੋਈ ਵਲੇਵੇਂ ਖਾਂਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵਾਂਗ ਲਗਦੀਆਂ
ਹਨ।...ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਾਟਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਦਰਦ ਨਾਲ ਓਤ-ਪੋਤ ਅਨੰਤ ਖੁਸ਼ੀਆਂ
ਅਤੇ ਜਿਉਣ ਦੀ ਅਸੀਮ ਚਾਹਤ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਿਆਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕੋਈ
ਤਰਲਾ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਰੋਗ ਲਗ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ; ਕਿਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲਉ- ਮੈਥੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ!”
ਮਰੀਨਾ ਵੱਲੋਂ ਹੌਲੀ ਡੇ ਦੇ ਅਲੌਕਿਕ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਆਸ਼ਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜੂਝਦਿਆਂ
ਵੇਖ ਕੇ ਸਈਅਦ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਆਪਦੀ ਹੀਰ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਸੁਣੋ:
ਹੋਂਠ ਸੁਰਖ ਯਕੂਤ ਜਿਉਂ ਲਾਲ ਚਮਕਣ
ਠੋਡੀ ਸੇਬ ਵਲਾਇਤੀ ਸਾਰ ਵਿਚੋਂ
ਗਰਦਨ ਕੂੰਜ ਦੀ ਉਂਗਲਾਂ ਰਵਾਂਹ ਫਲੀਆਂ
ਹੱਥ ਕੂਲੜੇ ਬਰਗ ਚਿਨਾਰ ਵਿਚੋਂ
ਦੰਦ ਚੰਬੇ ਦੀ ਲੜੀ ਕਿ ਹੰਸ ਮੋਤੀ
ਦਾਣੇ ਨਿਕਲੇ ਸੁਰਖ ਅਨਾਰ ਵਿਚੋਂ
ਨੱਕ ਅਲਫ਼ ਹੁਸੈਨੀ ਦਾ ਪਿਪਲਾ ਏ
ਜੁਲਫ਼ ਨਾਗ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਬਾਰ ਵਿਚੋਂ
ਸੁਰਖ਼ੀ ਹੋਠਾਂ ਦੀ ਲੋੜ੍ਹ ਦੰਦਾਸੜੇ ਦਾ
ਖੋਜੇ ਖਤਰੀ ਕਤਲ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚੋਂ
ਸਈਆਂ ਨਾਲ ਲਟਕਦੜੀ ਮਾਣ ਮੱਤੀ
ਜਿਓਂ ਹਰਨੀਆਂ ਤਰੁਠੀਆਂ ਬਾਰ ਵਿਚੋਂ
ਫਿਰੇ ਛਣਕਦੀ ਚਾਓ ਦੇ ਨਾਲ ਜੱਟੀ
ਚੜ੍ਹਿਆ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਕਟਕ ਕੰਧਾਰ ਵਿਚੋਂ
...
ਸੋਨੀਆ ਨੇ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਟੂਡੀਓ ਅੰਦਰ ‘ਸਨੋ ਸਟੌਰਮ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ
ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਪਲ ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ
ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅੱਗੇ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਆਪਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਇਕਬਾਲੀਆ
ਬਿਆਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
“ਮਰੀਨਾ ਤੇਰੇ ਕਵਿਤਾ ਪਾਠ ਨੂੰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ‘ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ
ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮਨ ਉਪਰ ਤਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ।ਮੇਰਾ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ
ਰੋਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰ ਆਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਘਰੇ ਆਕੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਲਗਾਤਾਰ ਵੀ ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਤੇਰੇ
ਮੂੰਹੋਂ ਪਹਿਲੇ ਬੋਲ ਨਿਕਲਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਮੈਂ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ
ਲੱਗੀ।...ਤੈਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅਤੇ ਤੈਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਕੋਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਆਰ ਕਰਨੋਂ ਰਹਿ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਸਕਦਾ।”
ਖ਼ੈਰ ਮਰੀਨਾ ਇਹੋ ਤਾਂ ਚਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮਰਦ ਉਸਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪਿਆਰ ਕਰੇ।
ਆਪਦੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਉਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਓਸਿਪ ਮਂੈਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਜਿਸ
ਤੋਂ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ;
ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹ ਉਸਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਤੋਂ ਖੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟ
ਗਿਆ। ਮਰੀਨਾ ਇਕੱਲੀ ਹੈ।ਬੱਚਾ ਭੋਖੜੇ ਕਾਰਨ ਮਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਧੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਸੁਪਨਸਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਅਰਕੇਬਾਜੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰੇ ਦੀ ਘਬਰਾਹਟ
ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਪਤੀ ਸਰਗੇਈ ਦੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਉੱਘ-ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਹੈ।...ਤੇ ਫਿਰ
ਇਕ ਦਿਨ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਪਰਤੇ ਇਲੀਆ ਅਹਿਰਨਬਰਗ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਗੇਈ ਭਿਆਨਕ ਘਰੋਗੀ
ਜੰਗ ਵਿਚੋਂ ਬਚ ਕੇ ਪਰਾਗ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਾਲ 1922 ਦੀ ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਮਰੀਨਾ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦਿਆਂ ਪਰਾਗ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ।ਰੂਸ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ ‘ਆਖਰੀ ਵਾਰ‘ ਮਿਲ ਜਾਣ ਲਈ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਦੀ
ਹੈ।ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ
ਮਿਲਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਦੇ 70 ਵਿਚ ‘ਹੋਪ ਅਬੰਡਨਡ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਏ ਯਾਦਾਂ
ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪੰਨਾ 460-61 ਉਪਰ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜਰਾ ਕੁ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ
ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ:
“ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ
ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਖਿੜ ਉੱਠੀ।ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਤਪਾਕ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਤੋਂ
ਵਿਹਲੀ ਹੋ ਕੇ ਬੜੇ ਅਣਮੰਨੇ ਅਤੇ ਅਟਪਟੇ ਜਿਹੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ। ਫਿਰ
ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਬਿਨਾਂ ਤੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਿ ਬੱਚੀ ਸਾਡੀ ਓਪਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ
ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਉਹ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਪੈਕ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ
ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਨਾਲ ਲੈ ਗਈ! ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਅੰਦਾਜ਼
ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਤਾਂ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਈ। ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਮਹਿਸੂਸ
ਕੀਤਾ। ਪਰ ਮਰੀਨਾ ਵਰਗੀ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਦੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ! ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਵੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਆਪਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕੁਤਾਹੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਣਾ ਸੀ।
ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਹਲੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਸ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਉਸਤੇ ਤਾਂ ਜਦੇ ਹੀ ਜਾਨ ਦੇਣ ਤਕ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ- ਪਰ
ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਗੌਲਦੀ ਨਹੀਂ। ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਦੇ ਸ਼ਿਕਵੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਡੋ
ਉਸਦੀ ਆਪ ਦੀ ਢਿੱਡੋਂ ਜੰਮੀ ਧੀ ਆਲੀਆ ਦੇ ਜਰਨਲ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਇਕ ਇੰਦਰਾਜ਼ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ- ਜੋ ਕਿ
ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਵੀ ਨਾ ਆਵੇ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉਹ ਆਪ ਦੀ ਮਹਿਜ਼ 6 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਬਾਲ ਉਮਰ
ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।‘ਏ ਕੈਪਟਿਵ ਲਾਇਨ‘ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਪੰਨਾ 65 ਉੱਪਰ ‘ਮੇਰੀ ਅੰਮਾ‘ ਉਨਵਾਨ
ਹੇਠ ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਜ਼ ਹੈ:
“ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਮਾਵਾਂ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਜੇ। ਮਾਵਾਂ ਆਮ ਤੌਰ
‘ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਰੀਫ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ- ਪਰ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ।ਇਸਦੇ ਹਲਕੇ
ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਵਾਲ ਹਨ ਸਾਈਡਾਂ ਤੋਂ ਛੱਲੇ ਲਗਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਦੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹਨ, ਤੋਤੇ
ਵਰਗਾ ਤਿੱਖਾ ਨੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੇ ਇਸ ਦੇ ਹੋਂਠ ਹਨ।ਪਤਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ
ਇਕੱਹਰੀਆਂ ਹਨ - ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਬਰ ਸੰਤੋਖ
ਵਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਹੈ।ਕਦੀ-ਕਦੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਪਿਆਰ
ਵੀ ਬਥੇਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਵਕਤ ਭਜੂੰ ਭਜੂੰ ਹੀ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ
ਹੈ।ਦਿਲ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਵੀ ਲੁਭਾਉਣਾ ਹੈ।ਉਂਗਲਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ
ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਪਰੁਚੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ।ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਇਹ ਪੜ੍ਹਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ
ਅੱਖਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੀਂਦਰਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਹਰ ਵਕਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਗਲ ਦੀ ਭਾਵਨਾ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਵਜ੍ਹਾ ਫਜ਼ੂਲ ਦੇ ਸਵਾਲ ਜਾਂ ਨੋਕ ਝੋਕ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਅਤੇ ਜੇ
ਕਰ ਕੋਈ ਨਾ ਹੀ ਹਟੇ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਚਿੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”
ਸੋ ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਹੀ ਦੇਖ ਲੈਣ ਹੋਣਹਾਰ ਬਿਰਵਾਨ ਕੇ ਚਿਕਨੇ ਪਾਤ! ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ
ਕਿ ਏਨੀ ਨੰਨੀ ਬੱਚੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਸੋਚਿਆ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਖ਼ੈਰ! ਮਾਵਾਂ ਧੀਆਂ ਪਰਾਗ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਗੇਈ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠੰਢ ਪੈ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਚੈਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਲ ਕੁ ਭਰ ਲਈ ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ੀ ਦੇ ਜੁਗਾੜ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ
ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਡ ਭੰਨ ਕੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਰਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਬੋਰਿਸ
ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਬਾਰੇ ਸਾਥੋਂ ਪਿਛੇ ਦਸਣਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ
ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੈ। ਹੁਣ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੈਰਿਸ ਦੀ ਠਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ
ਦੌਰਾਨ ਖ਼ਤਾਂ/ਪੱਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪੱਤਰ
ਉਸ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਸੋਮੇਂ ਹੋਣਗੇ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਇਲੇਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ
163 ਉਪਰ 24 ਜੂਨ, 1924 ਨੂੰ ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਵਲੋਂ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਇਕ ਖ਼ਤ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਕੇਹੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੂੰ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹੈਂ; ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਦਿਆਂ ਥੋੜਾ ਦਰਦ ਅਤੇ ਨਾਲ
ਹੀ ਹਸਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਬੇਹਤਰ ਸ਼ਾਇਰਾ ਹੈਂ। ਯੂ ਆਰ ਏ
ਡਿਸਗਰੇਸਫੁਲੀ ਗਰੇਟ ਪੋਇਟ!”
ਪਰਾਗ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਹੀ ਫਰਵਰੀ 1925 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਐਤਵਾਰ ਦੇ ਦਿਨ
ਮਰੀਨਾ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਚਾਅ ਹੈ। ਉਹ ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਦੇ ਨਾਂ
‘ਤੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਬੋਰਿਸ ਰੱਖਣਾ ਚਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਸਰਿਓਜਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੀ
ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਤੇ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ - ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਕਤਈ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਹਾਉਕਾ ਜਿਹਾ ਤਾਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਗਰੀਗੋਰੀ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਏਫਰੋਨ ਨੂੰ ਕੰਮ ਢੰਗ ਦਾ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਹ
ਥੋੜਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ।ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੈਰਿਸ ਚਲਿਆ
ਜਾਵੇਗਾ।ਮਰੀਨਾ ਪੜ੍ਹਦੀ-ਲਿਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ- ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਉਨ ਬਹੁਤ
ਵਧੀਆ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।ਪਰ ਆਪਦੀ ਸਿਹਤ ਵੱਲ ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਬੱਚੇ
ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਸ਼ ਵੱਲ ਲਗਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਖੁਦ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸਦੀ
ਹਾਲਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਨਿੱਘਰ ਗਈ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਪਤੀ ਦੇ ਕਹਿਣ
‘ਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1925 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਉਹ 9 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ 12 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ
ਧੀ ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਿਸ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗੀ। ਸਮਾਂ ਔਖ ਭਰਿਆ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਲੰਘਦਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪੈਰਿਸ ਰੂਸ ਚੋਂ ਤੋਂ ਜਲਾਵਤਨ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਮੁਖ
ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਉਹ ‘ਮਾਈਲ ਪੋਸਟਸ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕੱਢ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਸਾਹਿਤਕ
ਸੰਪਾਦਕ ਪ੍ਰਿੰਸ ਡੀ.ਐਸ. ਮਿਰਸਕੀ ਨਾਂ ਦਾ ਰੂਸੀ ਮੂਲ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾ ਅਲੋਚਕ ਹੈ। ਸਾਲ
1926 ਦੀ ਬਹਾਰ ਰੁੱਤੇ ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਕਾਵਿ ਪਾਠ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਗਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਦੀ
ਕਲਾ ਦੀ ਢੇਰ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਧੰਨ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲੰਡਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੜ ਉਸਦਾ ਲੰਡਨ
ਕਿਸੇ ਅਹਿਮ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਨ ‘ਤੇ ਉਹ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦੇ
ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੰਡਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ‘ਚ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਰੂਹ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਖੇੜੇ
ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਵੇਗੀ।ਮਹਿਜ਼ ਹਫ਼ਤਾ ਕੁ ਭਰ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਕਈ ਉਚ ਪਾਏ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ
ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਰੂਮ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ।ਬਹਾਰ ਦੇ
ਮੌਸਮ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੁਸੀਨ ਰਾਤ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਜਿਹੇ ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸੰਗਤ!
ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਦੀ
ਬਜਾਏ ਉਸ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੇ ਬੈੱਡ ਵਿਚ ਹੀ ਪੈ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੇਰਾ
ਸੁਵਚਿੰਸਕੀ ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਦੀ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਦੇ ਇਸ ਉਪਹਾਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਹੁਤ
ਹੀ ਵਚਿੱਤਰ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, “ਮਰੀਨਾ ਨੇ ਕਪੜੇ ਉਤਾਰੇ ਤਾਂ
ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਦੇਹ ਔਰਤਾਂ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਈਕਲ ਐਂਜਲੋ ਦੇ ਅਪੋਲੋ ਦੇ ਸਟੈਚੂ
ਦੇ ਹਾਰ ਹੈ- ਇਕ ਦਮ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਯੁਵਕ ਦੀ ਦੇਹ ਵਾਂਗ ਤਰਾਸ਼ੀ ਹੋਈ।...”
ਵੇਰਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਤੀ ਪੀਟਰ ਸੁਵਚਿੰਸਕੀ- ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮਰੀਨਾ ਦੀ
ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹਨ।ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਉਹ ਕਾਫੀ ਦਿਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਹੀ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ।
ਮਰੀਨਾ ਦਾ ਬੇਟਾ ਗਰੀਗੋਰੀ 18 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਜਾਨ
ਹੈ।ਹੱਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖੁਦ ਵੇਰਾ ਸਮੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਕਲ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸਦਾ ਅਨੋਖਾ ਅਤੇ ਹੱਦੋਂ
ਵੱਧ ਪੁੱਤਰ ਮੋਹ ਵੇਖ ਕੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਲੇਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 179 ਉਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਏ ਦਰਜ਼ ਇਕ ਵੇਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਦਿਨ ਘਰ ਦੇ
ਲਾਅਨ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਉਹ ਧੁੱਪ ਸੇਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਚਾ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ
ਕਿ ਵੇਰਾ ਤਕ ਧੁੱਪ ਸਿੱਧੀ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਵੇਰਾ ਉਸਨੂੰ ਜਰਾ ਪਾਸੇ ਹੋਣ
ਲਈ ਕਹਿ ਬੈਠੀ ਤਾਂ ਮਰੀਨਾ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਰਿਆ ਨਾ ਗਿਆ।ਉਸਨੇ ਆਪਦੀ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਲਈ ਇਹ
ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਘੁਰਕਿਆ, “ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ।ਜ਼ਰਾ
ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਵੇਖ! ਉਹ ਤਾਂ ਖੁਦ ਸੂਰਜ ਹੈ..।”
ਇਹ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਮਾਤਰੀ
ਲਗਾਵ ਦੇ ਕਈ ਵੇਰਵੇ - ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਸ਼ਰ ਹੋਣ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ
ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਦੇ ਕਈ ਸੰਦਰਭ ਉਭਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ
ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਹੁਣ‘ ਦੇ 28 ਨੰਬਰ ਅੰਕ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਥੀਸਿਜ਼ ਜਾਂ
ਸੰਦਰਭਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਊਂ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ: ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ ਮਰ ਕੇ
ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਮੌਤ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਲੰਮੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ
ਹਨ।
ਸਮਾਂ ਆਪਦੀ ਚਾਲੇ ਬੀਤਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਗਰੀਗੋਰੀ 5 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।ਮਰੀਨਾ ਦਾ
ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਸ਼ ਤੇ ਹੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਉਸਦਾ ਕੇਂਦਰੀ
ਸਰੋਕਾਰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਇਤਫ਼ਾਕ ਅਜਿਹੇ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ ਕਿ
ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਕਾਜ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ
ਦੀ ਖਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਉਧਰ ਰੂਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨਹਿਸ਼ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਪਤੀ ਏਫਰੌਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਵਤਨ ਦਾ ਹੇਰਵਾ ਸਤਾਉਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।ਦਿਲ ਦਰਿਆ
ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਡੂੰਘੇ ਤੇ ਕੌਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।ਅਪ੍ਰੈਲ 1930 ਵਿੱਚ
ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਮਾਈਕੋਵਸਕੀ ਦੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਜਲਾਵਤਨ ਰੂਸੀ
ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਵਣ-ਵਣ ਦੀ ਲਕੜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਣ-ਵਣ ਦਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ
ਮਰੀਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗਹਿਰੇ ਸੋਗ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦਿਨੀਂ- ਲੰਮੇ ਵਕਫੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਮੁੜ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਵੱਲ ਪਰਤਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਈਕੋਵਸਕੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸੱਤ ਅਤਿਅੰਤ ਪੁਰਸੋਜ਼
ਮਾਤਮੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਲਾਵਤਨ ਰੂਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਪੈਣਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਮਾਈਕੋਵਸਕੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੇਜ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਉਸ
ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਹਿਰੇ ਸੰਦੇਹ ਨਾਲ ਵੇਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ।ਇਹ ਇਕ
ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰਾਸਦਿਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਡਾਇਲੈਕਟਿਕ ਨੇ
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਣਕਿਆਸੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਖੁਲ੍ਹਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹਿਜ਼
ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਇਸ ਪਿਆਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਕੇ ਰਖ ਦੇਣਾ ਹੈ।ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਆਪਦੀ ਇਹ ਭਿਆਨਕ ਲੀਲਾ ਭਲਾਂ
ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਭਰੀ ਬੇਰੁਖੀ ਕਾਰਨ
ਸਰਗੇਈ ਏਫ਼ਰੌਨ ਦੇ ਅਤਿ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨ ਨੂੰ ਗਹਿਰੀ ਠੇਸ ਲਗਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪਿਛਲੇ
ਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਘੋਖਣਾ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਮੁਕਤੀ ਦੇ
ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੇ ਕਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਕਾਰਥੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ
ਪਰਤਣ ਦੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਲ 1934 ਵਿਚ ਕਿਰੋਵ ਦੀ
ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾ. ਸਟਾਲਿਨ ਨੇ ਬਦਨਾਮ ‘ਮਾਸਕੋ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ‘ ਲਈ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ
ਪਿੜ ਜਦੋਂ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਪੈਣੀ ਹੈ।ਕੀਮਤ
ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਐਸੀ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਾਬਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਖੁਫੀਆ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਸੂਲ ਕਰਨੀ ਹੈ।
ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੌਨ ਨੇ ਸਾਲ 1932 ਵਿਚ ਹੀ ‘ਯੂਨੀਅਨ ਫਾਰ ਰੀਪੈਟਰੀਏਸ਼ਨ ਆਫ ਰਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਐਬਰਾਡ‘ ਨਾਂ
ਦੇ ਰੂਸ ਪੱਖੀ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਲੀਆ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ 20-22 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ
ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਲਲਕ ਉਸ ਅੰਦਰ ਬਾਪ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਤੀਬਰ ਹੈ। ਆਪਣੇ
ਪਿਉ ਨਾਲ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ‘ਲਵ-ਹੇਟ‘
ਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੋ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਾਸਕੋ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ‘ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਗੇੜ ਅਜੇ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਕਾਜ
ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮੁਕਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਣ ਵਾਸਤੇ
ਮਾਰਚ 1937 ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਭੁਲੇਖੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆਪਣੇ ਉਸ ਵਤਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਤਿਆਰ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਸਵਰਗ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੁਕੰਮਲ ਨਰਕ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰੀਆਂ ਪੂਰੇ
ਜੋਰਾਂ-ਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਉਨ
ਆਪਣੀ ਭੂਆ ਜੋ ਕਿ ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਭੈਣ ਅਨਾਸਤਾਨੀਆਂ ਕੋਲ ਰਹਿ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਕੋਰਸ ਲੈ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ- ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਇਹ ਉਹੋ ਸਮਾਂ
ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਅਡੋਲਫ ਹਿਟਲਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਚ ਕਾ.
ਸਟਾਲਿਨ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਇਨਸਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣ ਭਿਆਨਕ ਏਜੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਆਈ ‘ਤੇ
ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ।ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਆਦਮ ਬੋ, ਆਦਮ ਬੋ‘ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਹੈ।ਅਗਸਤ 1936 ਵਿਚ
ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ‘ਮਾਸਕੋ ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਾ. ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਥੀਆਂ
ਵਿਚੋਂ ਗਰੀਗੋਰੀ ਜਿਨੋਵੀਵ ਲਿਓ ਕਾਮਨੇਵ ਅਤੇ ਅਈ.ਐਨ. ਸਮਰਨੋਵ ਸਮੇਤ 16 ਪਹਿਲੇ ਪੂਰ ਦੇ
ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲ
ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਰ੍ਹਿਆਂ
ਤੋਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਦੇ ਆ ਰਹੇ ਕੁਝ ਸੋਵੀਅਤ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ
‘ਤੇ ਵੀ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇਕ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸਫਾਰਤਖਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕੰਮ ਵਾਲੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ
ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਲੁੱਕ-ਛਿਪ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਗਨੇਸ ਰੀਸ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਪਿਛਲੇ 20 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ
ਪੱਛਮੀ ਯੋਰਪ ਅੰਦਰ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਰੂਸ ਲਈ ਜਸੂਸੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਏਜੰਸੀ ਛੱਡ
ਕੇ ਭੱਜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਤੰਬਰ 1937 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਸੂਈ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੌਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ।ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪੁਲੀਸ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੋਵੀਅਤ
ਖੁਫੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀ ਚੌਕੰਨੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਰੂਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਜਾਅਲੀ ਪੇਪਰ
ਮੁਹਈਆ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਖ਼ਬਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਵਤਨ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ ਹੋਣੀ
180ਗ਼ ਦਾ ਮੋੜ ਕਿੰਝ ਕਟਦੀ ਹੈ।ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਏਫਰੌਨ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਉਹ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ
ਵਾਸਤੇ ਉਨ ਸਾਰਾ ਪੰਗਾ ਲਿਆ ਹੈ।...ਅੱਗੋਂ ਵੇਖਣਾ ਹੁਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਸਵਰਗ
ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਰੀਝਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿੰਝ ‘ਸਾਕਾਰ‘ ਕਰਦਾ ਹੈ।
“ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪਤਾ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪੁਲੀਸ ਫੜ
ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਕੱਖ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ
ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਇੰਤਹਾਈ ਪੀੜ ‘ਚੋਂ ਅਜਿਹੀ ਚੀਕ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ
ਵੀ ਕੰਬ ਉਠਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਖੁਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵਕਤ
ਉਸਨੂੰ ਰਿਹਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਕਿ ਇਹ ਸਟਾਲਿਨ ਦਾ ਰੂਸ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ
ਫਰਾਂਸ ਹੈ।
ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ , ਜਾਨੀ ਅਕਤੂਬਰ 1937 ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਰਹਿਨੁਮਾ ਮਾਰਕ
ਸਲੋਨਿਮ ਜਿਸਦੇ ਘਰੇ ਕਿ ਕਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਮਰੀਨਾ ਅਤੇ ਸਰਗੇਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ - ਅਚਾਨਕ ਪੁਛ ਪੁਛਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ
ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਮਹਿਜ਼ 45 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ 75 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਵਾਂਗ
ਮੁਰਝਾ ਗਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇੰਤਹਾਈ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸੁੰਨ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤਕ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ - ਆਖਰ ਕਹਿਣ ਸੁਣਨ ਲਈ ਬਾਕੀ ਕੁਝ ਰਹਿ
ਗਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਯੂਰੀਪੀਡਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਤਰਾਸਦੀ ਦੀ ਤਾਂ ਅਜੇ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਝਾਕੀ ਹੈ।
ਇਲੇਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 237 ਉਪਰ ਸਾਲ 1974 ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ਮਾਰਕ ਸਲੋਮਿਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਇਸ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ; ਮਰੀਨਾ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ:
“ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਮਰਨਾ ਚਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਬੇਟੇ ਦੀ ਖਾਤਰ ਜਿਉਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।
ਸਰਗੇਈ ਅਤੇ ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।”
...
ਮਰੀਨਾ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਪੁੱਤਰ 13 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਦੀ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ
ਖਬਰ ਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੇ ਇਕੋ ਧੁਨ ਸਵਾਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ‘ਵਤਨ‘ ਵਾਪਸ
ਪਰਤਿਆ ਜਾਵੇ- ਵਤਨ ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੀ ਉਨ ਵੇਖਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਧਰ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਸਾਲ 1938 ਦੇ
ਪਹਿਲੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੀਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੌਨ ਦੀ
‘ਗਦਾਰੀ‘ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਇਸ ਕਾਇਨਾਤ ਅੰਦਰ ਪੂਰੀ
ਬੇਯਾਰੇ ਮਦਦਗਾਰ ਹੈ। ਜਲਾਵਤਨ ਰੂਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਸਾਜਿਸ਼ੀ, ਕਾਤਲ ਅਤੇ ਹੋਰ
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਕਹੀ ਅਤੇ ਸਮਝੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਇਸੇ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਲੰਘ ਜਾਦਾ ਹੈ।
ਉਧਰ ਹਿਟਲਰ ਦੀਆਂ ਧਾੜਾਂ ਚੈਕੋਸਲੋਵਾਕੀਆ ਨੂੰ ਦਰੜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਲ 1939 ਵਰ੍ਹੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮਾਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਧੀ ਆਲੀਆ ਦਾ ਭੇਜਿਆ
ਨਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭ ਇਛਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਡ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਆਤਮਾ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਇਕ ਵਾਰ
ਮੁੜ ਚੰਗੇਰੇ ਦਿਨ ਪਰਤਣ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਨਾਲ ਚਹਿਕ ਉਠਦੀ ਹੈ। ਆਖਰ ਆਲੀਆ ਦੀ ਸਮਝ, ਸਿਆਣਪ
ਅਤੇ ਸਲੀਕੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹੀ ਫ਼ਖ਼ਰ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤੀ ਸਰਗੇਈ ਨਾਲ ਮੋਹ ਤਾਂ ਕਦੀ ਘਟਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਹੈ।
ਸੋ ਇਹ ਹੈ ਉਹ ਪਿਛੋਕੜ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ 31 ਮਈ 1939 ਦੇ ਦਿਨ ਖੁਦ ਵਤਨ ਵਾਪਸੀ ਖਾਤਰ ਵੀਜੇ ਲਈ
ਅਰਜ਼ੀ ਜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜੂਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਉਹ ਮਾਰਕ ਸਲੋਨਿਮ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਖਰੀ
ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਵਾਕਫਾਂ ਦੀ ਉਂਜ ਈ ਉਹ ਇਕੋ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ
ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦੁਰਭਾਗ ਨੂੰ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ।
15 ਜੂਨ 1939 ਨੂੰ ਮਾਂ ਪੁੱਤਰ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਮਾਸਕੋ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਰਸਾ
ਦੇ ਰਸਤੇ 18 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਬੋਲਸ਼ੇਵੋ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਧੀ ਆਲੀਆ ਅਤੇ
ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਮੂਲੀਆ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਰੀਨਾ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ
ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ ਹੈ। ਆਲੀਆ ਗਰਭਵਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਿਆਰਾ ਸਰਗੇਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹੀ ਦਿਨੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਕੋਲ ਹੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਅਨਾਸਤਾਸੀਆ ਬੇ ਬੁਨਿਆਦ ਝੂਠੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਫੜੀ ਜਾ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਉਹ
‘ਗੁਲਾਗ‘ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਹਰ ਹੁਣ ਕਾ. ਸਟਾਲਿਨ ਦੇ ਫੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆਉਣਾ
ਹੈ।
ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਦਰ ਦੀ ਮਿਹਰ ਕਿ ਜਿਸਨੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤੇ
ਹਨ।ਪਰ ਇਹ ਮਿਹਰ ਜਿਆਦਾ ਟਿਕਾਊ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹਿਜ਼ 2 ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ 22 ਜੂਨ 1937 ਨੂੰ
ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਅਚਾਨਕ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਉਹ ਮਨਹੂਸ ਘੰਟੀ ਖੜਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਲੱਖਾਂ
ਹੀ ਬੇਗੁਨਾਹ/ਬਦਨਸੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਖੜਕ ਚੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਉਹ ਜਾਸੂਸੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਫੜਨ ਆਏ ਹਨ- ਜਿਸਦੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸਜਾ ਉਸਨੂੰ 15
ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਅਨਾਸਤੇਸੀਆ ਦੇ ਕੋਲ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ
ਜਾਵੇਗਾ। ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਮੁਲਾਜਮਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਗਿਆਂ ਆਲੀਆ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ- ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉਪਰ
ਅਲੌਕਿਕ ਆਭਾ ਹੈ- ਕੋਈ ਮਲਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਕਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਓ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਰੀਨਾ ਆਪਦੀ ਡਾਇਰੀ
ਲਿਖਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧੀ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇ ਪਲਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਇੰਦਰਾਜ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਇਹ ਕੀ ਮਾਜਰਾ ਹੈ ਆਲੀਆ? ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਤਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ?- ਉਨ ਜਾਂਦਿਆਂ
ਜਾਂਦਿਆਂ ਸਿਰ ਘੁਮਾ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਭਰ
ਆਏ ਹਨ- ਉਹ ਬਸ ਮੋਢਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਗ ਕਰਕੇ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਤੁਰ ਗਈ ਹੈ। ਕੇਹਾ ਅਸੀਮ
ਦਰਦ ਹੈ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ!”
...ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਹਿਜ਼ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਹਰਾਮੀ ਦੋਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਈਸਾ ਵਰਗੀ
ਆਤਮਾ ਵਾਲੇ ਉਸਦੇ ਪਿਆਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਘਰ ਵਿਚੋਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਸਰਗੇਈ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਭੇਜਣ ਦੇ ‘ਜ਼ੋਖਮ‘ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ- ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ
ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ‘ਜਹੰਨਮ ਰਸੀਦ‘ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਿਚਾਲੇ ਅਜੇ ਕੁਝ
ਸਮਾਂ ਹੈ- ਤੇ ਮਰੀਨਾ ਆਪਣੇ ਰੱਬ ਵਰਗੇ ਮਿੱਤਰ ਬੋਰਿਸ ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਦੇ ਘਰੇ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਉਹ
ਆਪਣੀ ਦੂਸਰੀ ਓਲਗਾ ਇੰਵਨਸਕਾਇਆ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਮਦਦ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਦੀਆਂ ਤਰੇਲੀਆਂ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ
- ਨਿਕਲ ਸਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਤੋਂ
ਅੱਧੀ ਉਮਰ ਦੀ ਉਸਦੀ ਜਵਾਨ ਪਤਨੀ ਓਲਗਾ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਰਾ ਤਨਜ਼ੀਆ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਇਹ ਕਹਿਣੋ ਰਹਿ
ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਯਾਦ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸੁਵੇਤੇਵਾ ਦੇ ਖਾਵੰਦ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਨੇ ਪਿਛੋਂ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਦੀ ਦੋਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਕਦੀ ਵੀ ਮੁਕਤ
ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣਾ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਬੋਰਿਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ੇ
ਅਨੁਸਾਰ ਏਨੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜੁਅਰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਸੰਪਾਦਕ
ਵਿਕਟਰ ਜਾਰਜੀਅਨ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਜਾਰਜੀਅਨ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ
ਤਰਜ਼ਮੇ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕਵੀ ਬਾਦਲੇਅਰ ਦੀਆਂ
ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਤਰਜ਼ਮੇ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਸਰਗੇਈ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਪਿਛੋਂ ਮਰੀਨਾ ਕੋਲ ਸਿਰ ਲੁਕਾਵੇ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੁੱਤਰ ਦੇ
ਨਾਲ ਕੁਝ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਆਪਦੀ ਛੋਟੀ ਨਣਦ ਅਲਿਜਾਵੇਤਾ ਏਫਰੋਨ ਦੇ ਘਰ ਕੱਟੇ। ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਬੇਹੱਦ
ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਘਰ ਅਲਾਟ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸੋਵੀਅਤ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ
ਫੈਦੇਯੇਵ ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੌਰ ਦੀ ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਇੰਦਰਾਜ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ ਜੋ ਕਿ ਇਲੇਨ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ
ਪੰਨਾ 251 ‘ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਜ਼ ਹੈ:
“ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਾਂ? ਹਰ ਕੋਈ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਮਰਦਾਂ ਵਰਗਾ ਸਾਹਸ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਰੂ ਇਨਸਾਨ ਕੋਈ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ
ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ; ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ, ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਆਹਟ ਤੋਂ
ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ- ਆਪਣੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ; ਮੇਰੀਆਂ
ਸੋਚਾਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਹਕੀਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਹੋ ਮੇਰੀ
ਜਾਨ ਦਾ ਖੋਹ ਹਨ - ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਪਲ, ਤਿਲ-ਤਿਲ ਕਰਕੇ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ
ਹਰ ਵਕਤ ਕਿਸੇ ਠੁੰਮਣੇ ਨੂੰ ਭਾਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਠੁੰਮਣਾ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ
ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
ਪਿਛਲੇ ਪੂਰੇ ਇਕ ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਮੈਂ ਮੌਤ ਦਾ ਸਿਰਾ ਢੂੰਡ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਮਨ ਨੂੰ
ਦਹਿਸਤਜ਼ਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।...ਮੈਂ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਕੇ
ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਮਰਨਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ- ਪੂਰਨ
ਸਹਿਜ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ...। ਹਾਏ ਰੱਬਾ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰਾ ਜਿਉਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਬਕਵਾਸ ਹੈ। ਪਰ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।...ਪਰ, ਖੁਦਾਇਆ, ਮੈਂ
ਕਿੰਨੀ ਅਦਨੀ ਸ਼ੈਅ ਹਾਂ- ਖੁਦਾਇਆ ਕਾਸੇ ਜੋਗੀ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਮੈਂ...।ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ
ਕੀ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦੀ ਹਾਂ।”
ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਆਪਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ
ਬੇਟੇ ਮੂਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਉਸਦੀ ਲੋੜ ਹੈ - ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਬੇਟਾ ਕਦੋਂ ਦਾ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ
ਸੰਕੇਤ ਦੇਣੋ ਹਟ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਆਪ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ
ਸਕੂਲੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।...ਤੇ ਦੋ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾਤਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ
ਤਰਜ਼ਮੇ ਦਾ ਸਿਆਪਾ ਤਾਂ ਨਿਰੀ ਲਾਅਣਤ ਹੈ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ 1940 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਤਾਂ ਨਰਕ
ਤੋਂ ਵੀ ਭੈੜੇ ਹਨ; ਕਿੰਨੀ ਇਕੱਲੀ ਹੈ ਉਹ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਦਰਦ ਹੈ ਉਸਦਾ! ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਰਾਈਟਰਜ਼
ਯੂਨੀਅਨ ਕਲੱਬ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵਕਤ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਂ ਪੁੱਤ
ਨੂੰ ਉਥੇ ਮਾੜਾ ਚੰਗਾ ਟੁੱਕਰ ਵੀ ਜੁੜੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮਾਰਚ 1940 ਵਿਚ ਗੋਲਿਟਜਿਨੋ ਕਲੱਬ
ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਖਾਣੇ ਲਈ ਉਪਰਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਫੁਰਮਾਨ ਸੁਣਾ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ
ਕਰ ਸਕਣਾ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਸਿਰ ਲੁਕਾਵੇ ਤੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਹੋਣਾ
ਪੈਣਾ ਹੈ।
ਕੋਈ ਮਿੱਤਰ ਦੋਸਤ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਦੇ ਦਸਣ ਤੇ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਮਿਲਣ ਆਈ
ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਖੁਦ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਕੋਈ
ਬਹੁਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਖੁਦ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਖੌਫ਼ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਿਰੰਤਰ
ਲਟਕਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਵਾਲਾ ਹੀ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਦੇਜ਼ਦਾ
ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਹਾਲੀਂ ਰੂਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੀ
ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੇ ਦਿਨ ਕੱਟ ਰਹੀ ਹੈ।
ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਖੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਨੇ ਧੱਕੀ ਹੋਈ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਫੋਨ ਤੇ
ਕਾਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਿਥੇ ਆਵੇ? ਮਰੀਨਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ
ਮਾਸਕੋ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੋ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੀ ਉਸ ਕੋਲ
ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਕਟਰ ਆਰਡੋਵ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਹੈ। ਮਰੀਨਾ ਉਸਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ
ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦੂਸਰੀ ਨਾਲ ਤੁਅਰਫ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੀ ਦਾ
ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬੜੇ ਤਪਾਕ ਨਾਲ ਮਿਲੀਆਂ। ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਰਨਣ ਇਲੇਨ ਨੇ ਆਪਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 254-55 ਉਪਰ ਲੋੜੀਂਦੇ
ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਮਰੀਨਾ ਚੈਨ ਦਾ ਜ਼ਰਾ ਸਾਹ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਕਈ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖ
ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਈ ਰਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਪਤਾ
ਲੱਗਣ ‘ਤੇ ਹੋਈ ਕਿ ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਆਲੀਆ ਦਾ ਗਰਭਪਾਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।
ਪਤੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰੀ ਦੀ ਨਜਾਇਜ਼ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਲਈ ਇਹ ਨਵਾਂ ਸਦਮਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਸਾਲ 1941 ਦੀ ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਮਰੀਨਾ ਦਾ ਆਲੀਆ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਪੱਤਰ- ਜੋ
ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਸਭ ਜੁੱਗ ਗਰਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਚਿਆ ਰਹਿ ਗਿਆ- ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ
ਹੈ।ਮਰੀਨਾ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਂਦਰੂ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਸੁਭਾਵਕ ਫਿਲਾਲੋਜਿਸਟ ਵੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਉਸਨੇ ‘ਚਰਾਗਾਹ‘ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵੀ ਪਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਰਤ
ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਇਸ ਪੱਤਰ ਪਿਛੋਂ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਆਲੀਆ ਦਾ ਖ਼ਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ 12 ਮਾਰਚ 1941
ਨੂੰ ਜੋ ਉਹ ਮੋੜਵਾਂ ਖ਼ਤ ਆਪਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦਾ ਸਰੋਕਾਰ ਦਰਦ ਅਤੇ ਮਮਤਾ
ਡੁਲ੍ਹ-ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
...
22 ਜੂਨ 1941 ਨੂੰ ਹਿਟਲਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਟਾਲਿਨ-ਹਿਟਲਰ ਬਦਨਾਮ ਸੰਧੀ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ
ਉਡਾਉਂਦਿਆਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਉਪਰ ਤਾਬੜ ਤੋੜ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਮਾਸਕੋ ਵੱਲ ਵੱਧਣਾ
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮਰੀਨਾ ਨੇ ਨਵੇਂ ਸੰਦੇਹਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਾ
ਹੈ; ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਦਤਰੀਨ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਖੜੇ ਪੈਰ ‘ਜਾਨ
ਬਚਾ ਕੇ‘ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ - ਉਸ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚੋਂ- ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ
ਨੇ ਅਜੇ ਕੋਈ ਢਾਈ-ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਟੂਣੇ ਹਾਰ ਨਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਕਦੀ
ਉਸਨੂੰ ਅਸਮਾਨ ‘ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ; ਜਿਸ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚ ਕਿ ਉਸਦੇ ਬਾਪ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਫਾਈਨ
ਆਰਟਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮੰਦਰ ਨੁਮਾ ਮਿਉਜੀਅਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਜਿਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਦੀ ਰੂਸੀ
ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪ ਆ ਕੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਮਾਸਕੋ ਵਿਚੋਂ ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਮਿੱਤਰ ਬੋਰਿਸ ਪਾਸਤਰਨਾਕ
ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਮਾਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਦੁਰਾਡੇ ਕਸਬੇ ਚਿਸਟੋਪੋਲ ਜਾਂ
ਕਾਮਾ ਦਰਿਆ ‘ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਅਰਧ
ਖੁਦਮੁਖਤਾਰ ਤਾਤਾਰ ਲੇਖਕ ਰੀਪਬਲਿਕ ਦੇ ਬੇਲਾਬੂਬਾ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਅਜਨਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਸਿਰ
ਲੁਕਾਵੇ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ। ਉਹ ਤਾਤਾਰ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਮੁਖੀ ਅਸੀਵ ਕੋਲ ਜਾਂ ਕੇ ਤਰਜ਼ਮੇ ਦੇ
ਕੰਮ ਲਈ ਤਰਲਾ ਮਾਰੇਗੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਸੀਵ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਕੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਜੋਖ਼ਮ ਉਠਾਉਣ ਤੋਂ ਤੋੜ
ਕੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦੇਵੇਗਾ।
ਅਸੀਵ ਦੇ ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਉਸਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇਗੀ।ਕਮਰੇ ‘ਚ ਲੜਕੇ, ਮੂਰ
ਕੋਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਦਰਿਆ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣੇ ਬੈਂਚ ਉਪਰ ਕਈ ਘੰਟੇ - ਕਦੀ
ਬੈਠ ਕੇ ਅਤੇ ਕਦੀ ਲੰਮੇ ਪੈਂਦਿਆਂ - ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦੇਵੇਗੀ।
30 ਅਗਸਤ, 1941 ਦਿਨ ਸਨਿਚਰਵਾਰ, ਸ਼ਾਮ ਡੂੰਘੀ ਉਤਰ ਆਈ ਹੈ। ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮੂਰ ਦਾ
ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ,...ਘਰੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ, ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਬੇਟਾ ਉਸਦੇ ਗਲ ਪੈ
ਜਾਵੇਗਾ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ੋਰੀਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਆਖੇਗਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਾਰੀ
ਬਰਬਾਦੀ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਉਹ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ
ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੇਗੀ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਹਾਰ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਮੂਰ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਆਪਣੇ
ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਬਿਪਤਾ ਤੋਂ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਸੁਰਖਰੂ ਕਰਨ ਦੀ
‘ਲੰਮੀ ਸੋਚਦਿਆਂ‘ ਅਤੇ ਮਾਨੋ ਇਹ ਚਿਤਵਦਿਆਂ-
(ਲਉ) ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਚੁਕਾ ਦਿਤੀ ਜੇ
ਇਹ ਜੋ ਅਸਾਂ ਮੌਤ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਘੜੀ ਉਧਾਰੀ ਲੀਤੀ!!
ਉਸੇ ਰਾਤ ਹੀ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਵੇਗੀ ।ਅੱਗੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਇਹ ਵੇਖੋ ਕਿ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਸਿਰੇ
ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸਹੇੜਦਿਆਂ ਮੂਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰੇਗੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ
ਪਿਤਾ ਦੇ ਖੁਆਬਾਂ ਦੇ ‘ਰੂਸ‘ ਦੀ ਜਰਮਨ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ
ਫੌਜ਼ ਵਿਚ ਨਾਵਾਂ ਲਿਖਵਾ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮਾਸਕੋ ਦੇ ਮਹਾਜ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ
ਬਾਜੀ ‘ਤੇ ਖੇਡ ਜਾਵੇਗਾ।
ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 2 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਲੀਆ ਪੂਰੇ 16 ਵਰ੍ਹੇ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਪਿਛੋਂ
ਬਾਹਰ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਬੋਰਿਸ ਪਾਸਤਰਨਾਕ ਤੇ ਉਸਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪਤਨੀ ਇਵਿਨੰਸਕਾਇਆ ਦੇ ਘਰੇ ਰਹੇਗੀ-
ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਜਦੋਂ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਵਲੋਂ ‘ਡਾ. ਜਿਵਾਗੋ‘ ਬਾਰੇ ਬੇਲੋੜਾ ਕੋਹਰਾਮ ਮਚਾ ਦੇਣ ‘ਤੇ
ਖੁਦ ਉਸ ਦੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
ਹੁਣ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਮਾਂ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰ ਰੋਸਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ- ਆਲੀਆ ਆਪਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਉਮਰ ਦੌਰਾਨ
ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨਾਮੱਤੀ ਕਾਵਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਕਤਈ ਕੰਦਲਾ
ਵਾਲਾ ਪੈਂਤੜਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ।
...
ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਤਰਾਸਦਿਕ ਕਥਾ ਦੇ ਭੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੋਈ ਹੋਰ
ਪੁਰਾਣਾ ਕਿੱਸਾ ਸੁਨਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਜਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਗੱਲਾਂ
ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ- ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦਮਿਤਰੀ ਮਿਰਸਕੀ ਦੀ ਹੋਣੀ ਸਾਨੂੰ
ਮਰੀਨਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹਾਂਟ ਕਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਲ 1926 ਦੀ ਬਹਾਰ
ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਮਰੀਨਾ ਸੁਵੇਤੇਵਾ ਪ੍ਰਿੰਸ ਨਾਲ ਲੰਡਨ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ
ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਕ ਰਾਤ ਉਨ ਪ੍ਰਿੰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਖ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਪਾਠਕ ਜਾਨਣਾ ਚਹੁਣਗੇ ਕਿ ਮਰੀਨਾ ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ‘ਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋਈ ਇਹ ਪ੍ਰਿੰਸ ਕੌਣ ਸੀ। ਸੋ ਲਉ
ਜ਼ਰਾ ਉਸਦੀ ਵੀ ਸੁਣੋ:
ਰੂਸੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ 19ਵੀਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪੁਸ਼ਕਿਨ, ਹਰਜਨ, ਟਾਲਸਟਾਏ,
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ, ਸੋਲੋਵੀਯੋਵ, ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਅਤੇ ਸਕੰਦਰ ਸੋਲਜੇਨਿਤਸਨ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਨਹੀਂ
ਬਲਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ-
ਅਤੇ ਉਹ ਇਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਲਾਸਾਨੀ ਸਨ। ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਮਨ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਪ੍ਰਿੰਸ ਦਮਿਤਰੀ ਮਿਰਸਕੀ ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਾਫਲੇ ਦਾ ਸਿਰਮੌਰ ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ/ਸਰਬਾਲਾ
ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ- ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਾਂਗੇ ਨਹੀਂ। ਸਮੇਤ ਟਾਲਸਟਾਏ, ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ, ਪਲੈਖਾਨੋਵ,
ਮਾਰਤੋਵ, ਲਿਓਨ ਟਾਲਸਟਾਏ, ਬੁਖਾਰਿਨ, ਵੇਰਾ ਯਾਸੂਲਿਚ, ਨਿਕੋਲਾਈ ਬਰਦੇਯੇਵ, ਨਦੇਜ਼ਦਾ,
ਮੰਡਲਸ਼ਟਾਮ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ - ਸਾਰੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ,
ਸ਼ਹਿਜਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਜਾਦੇ ਹੀ ਤਾਂ ਸਨ।
1890 ਵਿਚ ਉਹ ਉਸੇ ਸਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਅੰਨਾ, ਮਰੀਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਨਾਮੀ
ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ 5-6 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ
ਮਾਸਕੋ ਅਤੇ ਪੀਟਰੋਗਰਾਦ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਉਹ
ਰੂਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕੁਲੀਨ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ
ਰੂਸੀ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਵਕਤ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ
ਇਨਕਲਾਬ ਸਮੇਂ ਦਮਿਤਰੀ ਮਿਰਸਕੀ 26-27 ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਸੀ।ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਪਤੀ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੌਨ ਵਾਂਗ
ਹੀ ਉਹ ਫਰਵਰੀ 1917 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਤਾਂ ਸਮਰਥਕ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਕਤੂਬਰ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਇਨਕਲਾਬ
ਉਸਨੂੰ ਨਜ਼ਾਇਜ ਰਾਜ ਪਲਟਾ ਲੱਗਿਆ। ਘਰੇਲੂ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਏਫਰੌਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹ ਵੀ
ਚਿੱਟੀਆਂ ਫੌਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਰੂਸ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਮੁਹਾਜ਼ ‘ਤੇ ਲੜਨ ਲਈ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਵੇਂ ਨਾ
ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਖੂਨੀ ਭੇੜ ਵਿਚੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਚਿੱਟਿਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਲੰਡਨ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਥੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਜ਼ੁਬਾਨ
ਸਿਖੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਉਸਦੀ ਅਲੋਕਾਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾ
ਦਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨਦਿਆਂ ਆਲਡਸ ਹਕਸਲੇ, ਟੀ. ਐਸ. ਇਲੀਅਟ - ਸਾਰੇ ਉਸਦੇ ਮਿੱਤਰ ਬਣ ਗਏ;
ਬਲੂਮਜ਼ਬਰੀ ਸਰਕਲ ਵਾਲੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਧਾਰ ਤੋਂ ਖੌਫਜ਼ਦਾ ਸਨ। ਡੀ. ਐਸ. ਲਾਰੰਸ ਦਾ ਉਹ
‘ਪੂਅਰ ਲਾਰੰਸ‘ ਕਹਿ ਕੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੋਲੈਂਡ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਜ਼ੁਬਾਨ
ਨੂੰ ਜੋਜਿਫ ਕੋਨਾਰਡ, ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਲੀਨੋਵਸਕੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਈਜੈਕ
ਡੌਸਚਰ ਵਰਗੇ ਤਿੰਨ ਅਜਿਹੇ ਸਸ਼ੱਕਤ ਵਾਰਤਾਕਾਰ ਦਿਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਅੰਗਰੇਜੀ ਨਹੀਂ
ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਅੰਗਰੇਜੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ
ਕਮਾਲਾਂ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਤਾਂ ਪਿਛੋਂ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਨੋਬੋਕੋਵ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ - ਪ੍ਰੰਤੂ
ਜੋ ਮਹਿਮਾ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਵੀ
ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। 1926 ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੀ ਕਾਵਿ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਿਤ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ।
ਫਿਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ‘ਰੂਸੀ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਦੋ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ
ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆ ਗਿਆ - ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਕਿ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਤਕ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਸੱਜਣ,
ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਉਸ ਤੋਂ ਬੇਹਤਰ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਉਸਨੇ ਰੂਸੀ ਅਤੇ
ਅੰਗਰੇਜੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸੰਕਲਨ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ 19ਵੀਂ
ਸਦੀ ਦੇ ਰੂਸ ਅੰਦਰ ਜਾਰਸ਼ਾਹੀ ਨਿਜ਼ਾਮ, ਪੱਛਮੀ ਖੱਪਤ ਸਭਿਅਤਾ ਜਾਂ ਕੈਪੀਟੇਲਿਜ਼ਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ
ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਲਾਵੋਫਾਈਲ/ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਜਮੂਹਰੀਅਤ ਪਸੰਦ - ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਪਿਛੋਂ ਆ ਕੇ ਕੈਡਿਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਕਈ
ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਤਰਜ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਧੇਰੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ।
ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਪਤੀ ਏਫਰੌਨ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਚੁਕੇ ਹਾਂ। ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ।
ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਸਾਲ 1930 ਵਿਚ - ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਪਗ ਉਸੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ
ਵਾਂਗ ਹੀ ਜ਼ਹੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰੂਸ ਵਿਚੋਂ ਬਚ ਕੇ ਦੌੜੇ ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਨੂੰ ਕਾਰਲ
ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਮਿਲਿਆ - ਕਿਸੇ ਅਹਿਮ
ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ‘ਲੈਨਿਨ ਐਂਡ ਰਸ਼ੀਅਨ ਸੋਸ਼ਲ ਹਿਸਟਰੀ‘ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਪੁਸਤਕ
ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਦੇਣ ਲਈ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ। ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ;
ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਹੈ - ਅਨੇਕਾਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ ਉਸਦੇ ਮਹਿਜ਼ ਇਕ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੇ ਉਸ
ਅਗੇ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕ ਕੰਮ ਵਿਚ ਉਹ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਹੀ
ਸਿਖਰਾਂ ਛੂਹ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਚੈਨ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼
ਆਪ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦੇ ਫਿਕਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਕਾਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।...ਅਤੇ ਉਪਰ ਦਸੀ ਪੁਸਤਕ ਦੀ
ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਲਿਖਦਿਆਂ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਗਰੀਬ ਰੂਸੀ ਅਵਾਮ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ‘ਡਾਇਲੈਕਟੀਕਲ ਤਰਕ‘ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ‘ਨਾਗ ਵਲ‘ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ ਕਿ ਬਸ ਉਸੇ ਦਾ ਹੀ ਹੋ ਕੇ
ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ
ਕੀਮਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਪਿਆਰੇ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਤਰਲੇ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣੇ ਹਨ।
ਵੇਖੋ ਕਮਾਲ, ਇਹ ਉਹੋ ਹੀ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਰੀਨਾ ਦੇ ਪਤੀ ਸਰਗੇਈ ਏਫਰੌਨ ਦੇ ਪਤੀ ਸਰਗੇਈ
ਏਫਰੌਨ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਛੱਡ ਕੇ ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਬਦਨਾਮ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਰੂਸ ਵਿਚ ਕਾਮਰੇਡ ਸਟਾਲਿਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ
ਵਿਚ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ ਨਾਲ ਸਹਾਈ ਹੋਣ ਲਈ ਰੂਸ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।...ਤੇ ਰੂਸ ਵਿਚ
ਜਲਦੀ ਹੀਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਜੋ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ (ਇਹ ਉਹੋ ਮੈਲਕਮ ਮਗਰਿੱਜ ਹੈ
ਜੋ ਸਿਮਲਾ ਵਿਖੇ ਆਪਦੀ ਠਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ ਦਾ ਕਰੀਬੀ ਮਿੱਤਰ ਬਣਿਆ) ਮੈਲਕਮ
ਮਗਰਿੱਜ ਦਾ ਸਾਲ 1934 ਦਾ ‘ਏ ਰਾਈਟਰ ਇਨ ਮਾਸਕੋ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਤਰਾਸਦੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜਲਵਾ ਸਾਲ 2000ਵਿਚ ਛਪੀ ਜੀ. ਐਸ. ਸਮਿੱਥ ਦੀ ‘ਡੀ. ਐਸ. ਮਿਰਸਕੀ:ਏ
ਰਸ਼ੀਅਨ-ਇੰਗਲਿਸ਼ ਲਾਈਫ‘ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਾਲ 1939 ਦੇ ਸ਼ੁਰੁ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ
ਮਨਘੜਤ ਤੇ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਦੋਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਬੇਹਦ ਭਿਆਨਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਵਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਲੀਆ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਖੇਤਰ ਅੰਦਰ ਗੁਲਾਗ ਦੇ ਕਿਸੇ
‘ਵਗਾਰੀ ਕੈਂਪ‘ ਅੰਦਰ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋਵੇਗਾ
ਅਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਅਤਿਅੰਤ ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਬੇਬਸੀ ਦੇ ਹਾਲੀਂ ਕੈਂਪ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਬੈਂਚ ਉਪਰ ਬੈਠਾ
ਬੈਠਾ ਉਹ 6 ਜੂਨ, 1939 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ - ਉਮਰ ਦੇ 50ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਰੂਸੀ ਪਿਤਰੀ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਆਪਦਾ ਕਰਜ਼ ਚੁਕਾ ਕੇ ਸੁਆਸ ਤਿਆਗ
ਜਾਵੇਗਾ।
...
ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਵੀ ਰੂਸ ਦਾ ਹੀ ਜੰਮਪਲ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ
ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭੱਜ ਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ
ਇਹ ਮਹਾਨ, ਅਤਿਅੰਤ ਸਤਿਕਾਰਤ ਯਹੂਦੀ ਚਿੰਤਕ ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ -
ਦੋਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਮਰ ‘ਚ 20 ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟਾ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਅੰਨਾ ਦੀ
ਕਲਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਤਸੱਵਰ ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਲ 1945 ਦੇ ਆਖਰੀ
ਮਹੀਨਿਆ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਮਾਸਕੋ ਸਥਿਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਦੂਤਾਵਾਸ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋ ਕੇ
ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਸਬੱਬ ਜਦੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ- ਉਹ 36 ਵਰ੍ਹਿਆਂ
ਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਨਾ ਉਮਰ ਦੇ 56ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਹੈ।ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਉਹ ਮਿਲਦੇ ਹਨ - ਉਸ
ਵਿਚ ਖੁਫੀਆ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਗੁਪਤ ਯੰਤਰ ਪੂਰੀ ਚਤੁਰਾਈ ਨਾਲ ਫਿੱਟ ਕੀਤੇ
ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਵਾਦ ਜਾਂ ਹਰਕਤ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋਣੋ ਰਹਿ ਨਾ ਜਾਵੇ।
ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰੰਗ ਵੇਖੋ ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅੰਨਾ ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ- ਅੰਨਾ ਨੇ ਵੇਂਹਦਿਆਂ
ਸਾਰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੋਂ ਨਿਛਾਵਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਆਪਸੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਕਿ
ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਿਲਦੇ ਸਾਰ ਉਹ ਰੂਸ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਮਾਹੌਲ ਜਾਂ
ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਵਿਵਾਦਤ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਾਹਿਤ; ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਅਤੇ
ਹਰਜਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਜਦੋਂ ਹੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਅਤੇ ਤੁਰਗਨੇਵ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ‘ਤੇ ਆ
ਜਾਵੇਗੀ। ਅੰਨਾ ਤੁਰਗਨੇਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਪਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੂੰ ਖੁਦਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।
ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਨੂੰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨਾਲ ਏਨੀ ਚਿੜ੍ਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ
ਨਾਂ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਤਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਹਰਜਨ ਅਤੇ ਤੁਰਗਨੇਵ ਨੂੰ ਖੁਦਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।
ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇਹ ਅਸੀਮ ਅਤੇ ਅਜ਼ੀਮ ਮੁਹੱਬਤ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਆਪਣੀ
ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ‘ਪ੍ਰੇਮ ਕਥਾ‘ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਨਾ ਬਾਰੇ
ਫਾਈਨਸਟਾਈਨ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜੋ ਕਿ ਮਾਈਕਲ ਇਗਨਾਟੀਏਫ ਨੇ
ਵੀ 2000 ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ‘ਲੈਨਿਨਗਰਾਦ 1944‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ
ਕਾਂਡ 13 ਦੇ 150 ਤੋਂ 169 ਪੰਨਿਆਂ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੁਲਾਕਾਤ
ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਬਰਲਿਨ ਨੇ ਵਾਪਸ ਚਲਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ
ਸ਼ਿਦਤ ਅਤੇ ਸਕੂਨ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਲਈ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈਣੀ ਹੈ ਜਾਂ ਖੁਫੀਆ
ਪੁਲੀਸ ਦੇ ‘ਸਾਵਧਾਨ‘ ਕੌਮੀਸਾਰਾਂ ਹੱਥੋਂ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤਾਪ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ
ਪੈਣਾ ਹੈ; ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਕਾਫੀ ਲੰਮੀ ਹੈ ਕਦੀ ਫੇਰ ਸਹੀ।
...
ਉਪਰ ਦੱਸੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਮਹਿਜ਼ 2-3 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਿੰਸ, ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰੂਸ
ਵਿਚੋਂ ਗਈ ਹੋਈ ਗੋਲਡਾਮਾਇਰ ਨਾਂ ਦੀ ਯਹੂਦੀ ਮਹਿਲਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂ ਸਾਲ 1948 ਵਿੱਚ ਇਸਰਾਈਲ
ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਜਦੂਤ ਵੱਜੋਂ ਮਾਸਕੋ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੋਲੋਟੋਵ ਕਾਮਰੇਡ ਸਟਾਲਿਨ ਦਾ ਸਭ
ਤੋਂ ਕਰੀਬੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਵਫਾਦਾਰ ਸਾਥੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਪਿਆਰੀ ਪਤਨੀ ਪੋਲੀਨਾ ਮੋਲੋਟੋਵਾ ਦਾ ਵੀ
ਸਟਾਲਿਨ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਵਾਂਗੂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਦੋਵਾਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ
ਕੋਲੋ-ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੋਲੀਨਾ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ
ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਅਹਿਮ ਅਹੁਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪਰ ਮਹਾਨ ਆਗੂ ਦੇ
ਮਨ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਜਾਸੂਸ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਦੇਹ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਯਹੂਦੀ ਹੈ।
ਉਸਦੀ ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਿਕਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ
ਕੋਲੋਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਹੁਣ ਵਰਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣੀ ਅਤੇ ਮੋਲੋਟੋਵਾ ਅਤੇ ਗੋਲਡਾਮਾਇਰ ਦੀ
ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਇੰਟਰਪਰੈੱਟ ਕਰਦਿਆਂ
ਗੋਲਡਾਮਾਇਰ ਨਾਲ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਵਾਚ ਹੋ ਸਕੇਗੀ।...ਹੁਣ ਉਹ ਬਚੇਗੀ
ਨਹੀਂ- ਉਸਨੂੰ 8 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਗੋਲਡਾਮਾਇਰ ਨਾਲ ਹਾਸੇ ਦੀ
ਸਾਂਝ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗੀ ਪਵੇਗੀ। ਮੋਲੋਟੋਵ ਕਾਮਰੇਡ ਸਟਾਲਿਨ ਅੱਗੇ ਉਭਾਸਰ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਸਕੇਗਾ।
ਪੋਲੀਨਾ ਮੋਲੋਟੋਵਾ ਆਖਰ ਮਾਰਚ 1953 ‘ਚ ਸਟਾਲਿਨ ਦੇ ਸਦਾ ਦੀ ਨੀਂਦੇ ਸੌਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਕਾਮਰੇਡ ਲੇਵਰੈਂਟੀ ਬੇਰੀਏ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਕੈਦ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਸਕੇਗੀ ।
ਪੋਲੀਨਾ ਦੇ ਛੁਟਕਾਰੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਮੋਲੋਟੋਵ ਨਾਲ ਸੁੱਖੀਂ ਸਾਂਦੀਂ ਘਰ ਵਾਪਸੀ ਦਾ
ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦਰਦਨਾਕ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕਈਆਂ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ
ਸਾਨੂੰ ਸਾਈਮਨ ਸੇਬਾਗ ਮੌਂਟਫਿਓਰੀ ਦੀ ‘ਸਟਾਲਿਨ - ਕੋਰਟ ਆਫ ਰੈੱਡ ਜ਼ਾਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ
ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪੰਨਾ 651-52 ਉਪਰ ਦਰਜ਼ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਰੌਚਿਕ ਲਗਾ ਹੈ। ਮੌਂਟਫਿਓਰੀ ਦੇ
ਦਸਣ ਅਨੁਸਾਰ 9 ਮਾਰਚ 1953 ਵਿਚ ਸਟਾਲਿਨ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮਾਂ ਸਮੇਂ ਮੋਲੋਟੋਵ ਬੇਰੀਆ ਅਤੇ
ਖਰੁਸਚੋਵ - ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਭਾਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪੋਲੀਨਾ ਮੋਲੋਟੋਵ ਬਦਨਾਮ ਲੁਬਿਆਂਕਾ
ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ, ਜਾਨੀ 10 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਬੇਰੀਆ
ਮੋਲੋਟੋਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਕਾਮਰੇਡ ਮੋਲੋਟੋਵ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ-
ਉਧਰ ਐਨ ਇਸੇ ਵਕਤ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਕਾਮਰੇਡ ਬੇਰੀਏ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਪੋਲੀਨਾ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੇਰੀਏ
ਨੂੰ ਮੋਲੋਟੋਵ ਦੀ ਪੋਲੀਨਾ ਨਾਲ ਗਹਿਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੋਲੋਟੋਵ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਪੋਲੀਨਾ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਇਕ ਨਾਇਕਾ! ਇਕ ਨਾਇਕਾ!!‘ ਆਖਦਿਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ
ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਧਰ ਪੋਲੀਨਾ ਪਹਿਲਾ ਬੋਲ ਹੀ ਇਹ ਬੋਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਕਾ: ਸਟਾਲਿਨ ਕਿਵੇਂ
ਹਨ‘...ਤੇ ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਮਰਗ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਮੂਰਛਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਹੋਸ਼ ਵਿਚ
ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਕਾਮਰੇਡ ਮੋਲੋਟੋਵ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਕਾਮਰੇਡ ਬੇਰੀਆ
ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਕੇ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ!!
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵ ਅਤੇ ਮਰੀਨਾ
ਸੁਵੇਤੇਵਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਾਂ ਆਉਣਾ ਹੀ ਆਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਆਈਜਿਆ ਬਰਲਿਨ, ਪ੍ਰਿੰਸ ਮਿਰਸਕੀ
ਅਤੇ ਆਲੀਆ ਦਾ ਭੋਗ ਵੀ ਪੈ ਜਾਣਾ ਸੀ।- ਪ੍ਰੰਤੂ ਐਹ ਪੋਲੀਨਾ ਮੋਲੋਟੋਵ ਵਾਲੀ ਜ਼ਰਾ ਵਧੀਕੀ ਹੋ
ਗਈ ਹੈ- ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।
ਸੋ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਤੇ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਕਹਾਣੀ ਵੱਲ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਵਾਪਸ
ਪਰਤਿਆ ਜਾਵੇ।
ਮਰੀਨਾ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਲੀਆ ਅਤੇ ਕੰਦਲਾ ਦੇ ਆਪ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਤਬੀਅਤ
ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਵੱਲ ਰਵਈਏ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ
‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਅਤੇ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਵਲੋਂ ‘ਹੁਣ‘ ਦੇ ਸਾਲ 2014 ਦੇ ਆਖਰੀ ਅੰਕ
ਵਿਚ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ:ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਮੌਤ‘ ਵਾਲੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵੱਲ ਪਰਤ
ਗਿਆ ਹੈ।
‘ਹੁਣ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 116 ਉਪਰ ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
ਸਾਹਿਤਕ ਇਕੱਠਾਂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। (ਅਖੇ)
ਕੰਦਲਾ ਅਤੇ ਨਵਰਾਜ ਦੀ ‘ਨਾਗਮਣੀ ਸ਼ਾਮ‘ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਉਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਲੱਗਦੀ।...ਪਰ ਹੁਣ
ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਗੱਲ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਹੁਣ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ
‘ਗੱਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਖੇੜੇ ਨੇ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਇਕ ਓਪਰੇ ਬੰਦੇ ਵਲੋਂ
ਮੱਲ ਲਏ ਜਾਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਦੁਬਿਧਾ, ਰੋਸ, ਗਿਲਾਨੀ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਕੰਡਿਆਲੀ
ਝਾੜੀ ਬੀਜ ਦਿਤੀ ਜੋ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਧ ਕੇ ਸੂਲਾਂ ਭਰਿਆ ਬਿਰਛ ਬਣ ਖਲੋਤੀ।...ਮੋਹ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ
ਦੀ ਇਹ ਇਕਪਾਸੜਤਾ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਣ ਅਤੇ ਪੱਕ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ
ਵਿਚ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਲਿਆ ਸੀ, ਮੰਮੀ, ਕੀ ਮੈਂ ਸਾਹਿਰ ਅੰਕਲ ਦਾ
ਬੇਟਾ ਹਾਂ?”
ਨਾਵਲ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਪੰਨਾ 42 ਉਪਰ ਦਰਜ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਡੱਬਾ ਫੜਾਉਣ ਅਚਾਨਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ
ਆ ਟਪਕੀ ਪੁਨੀਤ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਪੱਟਾਂ ‘ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਰੋਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ
ਨਿਰਛਲ ਬੱਚੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਸੀ ‘ਮੰਮੀ ਮੰਮੀ, ਅੰਕਲ ਦਾ ਕੀ ਦੁਖਦਾ
ਹੈ, ਇਹ ਰੋਈ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਨੇ?” ਵਾਲਾ ਸਵਾਲ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਹੀ
ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸਦੀ ਦੋਹਰ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ - ਕਿਉਂ ਕਿ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ
ਕਲਾਸਿਕ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚਲੇ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਸੁਨੇਹੇ ਦੀ ਗਿਰੀ ਦੋਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
‘ਮਸੂਮ ਸਵਾਲਾਂ‘ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ/ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਘਾਲ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਕਾਂਟੇ ਹੇਠ ਲਿਆਉਣ
ਲਈ ਜਾਂ ਕਹੋ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਕਟਿਹਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜੀ ਕਰਕੇ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਉਸਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ
ਮਿਸਮਾਰ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਨਾਵਲਕਾਰ/ ‘ਕਾਜੀ‘ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਦਾ ਕੇਸ ਖੜਾ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਤਾਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ਹੈ।
ਮਸਲਨ ਜਗਦੀਪ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਨਮਾਨੀ ਕਰਦਿਆਂ ਚਰਨਜੀਤ ਨਾਲ ਬੰਬਈ ਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਫਿਰ ‘ਮੱਛੀ
ਦੇ ਪੱਥਰ ਚੱਟ ਕੇ ਮੁੜਨ ਵਾਂਗ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗੀ‘ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਨਿਮੋਸ਼ੀ ਭਰੀ ਹਾਲਤ
ਵਿਚ - ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਵਰਗੇ ਜੁਗਤੀ ਸੱਜਣ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਸ. ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ
ਦੇਵਤਾ ਸਰੂਪ ਪਤੀ ਦੇ ਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣਾਂ ਪਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗਿਲਾਨੀ ਨਾਲ ਮਰੇਗੀ!
ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉਤਮ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਮਾਣਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖਿੱਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 151 ਉਪਰ ਬਾਈ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“(ਇਨੀ ਦਿਨੀਂ) ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੁਕਾਨ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।...ਉਹ ਇਕੱਲੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ
ਇਕੱਲ ਵਿਚ ਗਰਕਣ ਲਗਦੀ...ਉਸਦਾ ਆਪੇ ਵਿਹਾਜਿਆ ਅਤੀਤ ਮੁੜ ਮੁੜ ਮਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਗੇ ਉਭਰਦਾ
ਤੇ ਉਸਦੇ ਚੈਨ ਨੂੰ ਹਰਾਮ ਕਰਦਾ। (ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ) ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਉਹਦੇ ਪੱਟਾਂ ਉਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ
ਕੇ...ਰੋਣ ਲਗਦਾ...”
ਫਿਰ ਜਗਦੀਪ ਆਪ ਦੇ ਪਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰੀ ਹੋ ਕੇ ਚਰਨਜੀਤ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ
ਭਾਗ 11 ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਕਾਂਡ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਤੋਂ ਘਰ ਆਉਣ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪਿਤਾ
ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਓਪਰੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਬੇਟੇ
ਗੁਣੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਪੁਨੀਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਕਹਿ
ਰਿਹਾ ਹੈ “ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਥਾਈਂ ਮੰਮੀ ਤੇ ਪਾਪਾ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸੌ ਫੀ ਸਦੀ
ਸ਼ੱਕ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਗੜਬੜ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ।”
ਤੇ ਅਗੋਂ ਜ਼ਰਾ ਪੁਨੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਾਲਾ ਪਹਿਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਗੁਣੀ, ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ, ਤੇਰਾ ਸ਼ੱਕ ਸੱਚਾ ਹੋਊ!” ਪੁਨੀਤ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।
“ਇਹ ਅੰਕਲ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।” ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਮੁੱਦਤਾਂ ਦਾ ਭੁੱਲਿਆ
ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਫਿਰ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਮੰਮੀ ਦੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਰੱਕ ਕੇ ਰੋ ਰਹੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅੰਕਲ
ਲਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਡੱਬਾ ਲੈ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੁਣੀ ਨੂੰ ਦਸੇ ਤਾਂ ਕੀ ਦਸੇ।”
...
ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ, ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ...ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਪੱਟ ਤਾਂ
ਮਾਨੋਂ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਮਸਤਕ ਅੰਦਰ ਕਿਧਰੇ ਡੂੰਘੇ ਧਸ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ; ਉਨ ਅਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਮੁਹਾਰਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੀ ਜਾਣੀ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦਾ 14ਵਾਂ ਭਾਗ ਪਹਿਲੀ ਸਤਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬੇਹਦ ਸਸ਼ੱਕਤ ਅਤੇ ਰੌਚਿਕ ਹੈ। ਘੱਟ ਦਿਲਚਸਪ ਤਾਂ
ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਦੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਰਜਨੀਸ਼ ਦੇ ੴ
ਸਤਿਨਾਮ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵਾਲਾ ਕਾਂਡ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿਸ ਜੁਗਤ ਨਾਲ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ
14ਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਥੀਸਿਜ ਨੂੰ ਰੂੜ ਕਰਨ ਲਈ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਵੀਨਾ ਸਚਵਾਲ ਨੂੰ ਮਾਂ
ਸਹਿਜਮੂਰਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਉਹ ਤਾਂ ਕਮਾਲ ਹੀ ਹੈ। ਉੱਤਮ ਗਲਪ ਰਚਨਾ
ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਇਸੇ ਭਾਗ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਕਾਂਡ ਦੇ ਪੰਨਾ 319 ਉਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਟੁੱਟ ਤੇ ਹਾਰ
ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਜਗਦੀਪ ਮਾਂ ਸਹਿਜਮੂਰਤੀ ਕੋਲ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ :
“(ਅਖੇ) ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ ਨੇ।(ਪਰ)
ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੈਂ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਤੁਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਰਹੀ, ਰੱਬ ਵਿਚ ਉਤੇ ਹੀ ਸਾਂ। ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ
ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਪਾਠਕ ਸਾਂ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ
ਹੇਠ ਵਿਛਣ ਲਗਿਆ - ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਚੱਕੇ ਗਏ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ
ਰੋਂਦਾ..।”
ਨਾਵਲ ਦਾ ਭਾਗ 16 ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।ਇਸਦਾ ਗਹਿਨ ਵਿਰੇਚਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਤਾਂ ਕੋਈ
ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੀ ਕਰੇਗਾ ਜਿਸਨੇ ਚਹੁੰ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ
ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀਕਰਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ‘ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਵਚੇਤਨ‘
ਪਕੜਨ ਦੀ ਜਾਚ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਰਾ ਵਖਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਕਾਂਡ ਤਕ ਗੁਰਮੁਖ
ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ
ਜਗਦੀਪ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਘਰ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਿਰੋਂ
ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਭਗਵੰਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ
ਪ੍ਰਥਾਏ ਨਾਵਲ ਦਾ ਪੰਨਾ 367 ਜਰਾ ਗਹੁ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਹੈ।
ਉਹ ਕਾਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਦਿਆਂ ਭਗਵੰਤ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ:
“(ਅਖੇ) ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਜਗਦੀਪ ਸੀ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਹੀ। ਕੋਈ ਵਲ-ਛਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਸਗੋਂ ਕਹੀਏ
ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਭੋਲੀ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਸੁਭਾਅ ਨੇ
ਉਸਨੂੰ ਵੇਲ ਵਾਂਗ ਬਣਾ ਛੱਡਿਆ। ਜੋ ਬ੍ਰਿਛ ਠੀਕ ਲਗਿਆ ਲਿਪਟ ਗਈ।” ਉਹ ਆਪਣੀ ਧੀਮੀ (ਖਚਰੀ)
ਹਾਸੀ ਹੱਸੇ, “ਭਗਵੰਤ ਇਹ ਤਾਂ ਸ਼ੁਕਰ ਹੀ ਕਰੋ, ਨਵਰੰਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਟਿਕ ਗਈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ
ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਦੇਖੋ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲਾਇਆ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ
ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ। ਜੇ ਉਸੇ ਰਾਹ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਨਾਂ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ।...ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਏ, ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਸਾਹਿਰ ਨੂੰ ਛਡ ਕੇ ਸਭ
ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਝੂਠੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਆਖਦੀ ਰਹੀ।...”
ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਥਾ ਇਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਓ ਜਰਾ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿਚ
ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ਬਿਆਨ ‘ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀਏ:
ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਦਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਜਿਗਰੀ ਯਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਰੁਪਾਣਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ
ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਘਰੇ ‘ਨਾਗਮਣੀ ਸ਼ਾਮ‘ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇ
ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕ ਹੈ ਪਰ ਰੁਪਾਣਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ:
“ਓਇ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਕੋਈ ਸੱਦਾ ਪੱਤਰ ਨਹੀਂ ਭੇਜਦੀ। ਬਸ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਬਾਰ ਖੋਲ੍ਹ ਰਖਦੀ ਹੈ।
ਸਭ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ! ਨਾਲੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਉਂ ਰੁੱਖਾ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀ। ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਔਰਤ
ਹੈ, ਮਿੱਠ ਬੋਲੜੀ ਤੇ ਮੋਹਖੋਰੀ!..”
ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਸੀਂ ਕਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੇਹੱਦ
ਪਿਆਰੇ ਅਜ਼ੀਜ਼/ਮਿੱਤਰ ਨਰਿੰਦਰ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਤੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ
ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ “ਬੱਲ ਯਾਰ ਤੈਨੂੰ ਕਦੀ ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ
ਮਿਲਾਉਣਾ - ਅਖੇ ਤੂੰ ਮੰਨ ਜਾਵੇਂਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਵੀ ‘ਜੋਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ‘ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ
ਹੈਗੇ।” ਦੋਸਤਾਂ, ਮਿੱਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਨਰਿੰਦਰ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਏ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਲੱਗੀ
ਨਹੀਂ ਸੀ (ਜੋਰਬਾ ਦਾ ਗਰੀਕ ਜੋ ਸੀ)।
‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਭੁਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਪ ਤੋਂ ਵੱਡੀ
ਉਮਰ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੀਮਾਂ ਮਿਥ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਰੁਪਾਣਾ ਟਿਚਰੀ ਸੀ, ਉਹ
ਅਕਸਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਮਖੌਲ ਦੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਖੁਲ੍ਹ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ -
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਕਦੀ ਬੁਰਾ ਮਨਾਇਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜਰਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਰੌਂਅ
ਵਿਚ ਸੀ ਅਤੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਆਪਣੀ
ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਉਨਵਾਨ ਉਸਨੇ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ
ਦਿੱਤੀ ਟਿੱਪਣੀ ‘ਤੇ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦਿਆਂ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਰਖ ਦੇਣਾ ਸੀ।
ਬਾਈ ਜੀ ਅਗਾਂਹ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਇਸ ਟਿੱਪਣੀ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਮੁਰਾਦ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਉਸਤੋਂ ਕੀ ਅਰਥ ਲਏ- ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਨਣ। ਇਸ ਟਿੱਪਣੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੀਕਾ
ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਉਹ ਵਾਪਰਿਆ ਜੋ ਤੂੰ
ਲਿਖਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੇਂਗੀ ਤੇ ਜੋ ਤੂੰ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੇਂਗੀ ਤੇ ਜੇ ਲਿਖਣਾ ਤੈਨੂੰ ਵਾਰਾ ਖਾਣਾ ਹੈ,
ਉਹ ਏਨਾ ਥੋੜਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ ਦੇ ਪੁੱਠੇ ਪਾਸੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਜੋਗਾ ਹੈ।”
ਬਦਕਿਸਮਤੀਵਸ ਨਰਿੰਦਰ ਭੁੱਲਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਕਦੀ ਰੁਪਾਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਨਾ
ਸਕਿਆ। ਉਸਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਸ ਚਾਹਤ ਦਾ ਸਦਾ ਚੇਤਾ ਰਿਹਾ -ਪਰ
ਚਾਹੁਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਦੀ ਨਾ ਬਣਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਕੇਸ ਨੂੰ ਉਸ
ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ
ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਨਰਿੰਦਰ ਦੀ ਉਸੇ ਚਾਹਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਯਾਦ ਆਈ। ਪਰ ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਿੰਝ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਕ
ਹੋਰ ਸਾਧਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਵਰਗੇ ਯਾਰ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਗੱਜਣਵਾਲਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਨਰਿੰਦਰ ਵਰਗਾ ਹੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਫੋਨ ਬਾਬੇ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸੀ। ਉਨ ਦਸਿਆ
ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਫੋਨ ਖੜਕਾ ਦਿਤਾ। ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ
ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਇਸ਼ਕਾਂ ਵਾਲੇ ਉਸੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਭਗਵੰਤ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਰੁਪਾਣਾ ਜੀ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਇਸ ਕਥਾ ਵਿਚ ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਖੁਦਗਰਜ਼
ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੋਏ ਪਤੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦੜੇ ਹਾਲ ‘ਤੇ ਦਾਬ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਖਰ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਉਹ ਕਿੰਝ ਕਰਦੀ ਸੀ - ਇਸਦਾ
ਸੰਤੁਲਤ ਉਲੇਖ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਕਈ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ
ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਰਵਿੰਗ ਸਟੋਨ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ - ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਾਨਗਾਗ,
ਮਾਈਕਲ ਐਂਜਲੋ, ਡਾਰਵਿਨ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਸਿਗਮੰਡ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਰਗਰਦਗੀ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਾਵਲ
‘ਪੈਸ਼ਨਜ ਆਫ ਮਾਈਂਡ‘ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਪੈਸ਼ਨਜ ਆਫ ਮਾਈਂਡ‘
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਰਵਿੰਗ ਸਟੋਨ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲਗਿਆਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਫਰਾਇਡ
ਦੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਲੱਭਤਾਂ ਦਾ ਭੋਰਾ ਭੋਰਾ ਗਿਆਨ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੇ
ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ। ਮਾਈਕਲ ਐਂਜਲੋ, ਵਾਨਗੈਗ ਅਤੇ ਡਾਰਵਿਨ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ
ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੋਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚਲੋ ਇਹ ਤਾਂ
ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਰਵਿੰਗ ਸਟੋਨ ਵਾਲਾ ਏਜੰਡਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਲਟਾ
ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ
ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੀਕੇ ਜਾਂ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਸਵਾਸ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਦੀ ਭਗਵੰਤ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ‘ਖਚਰੀ‘ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਜਗਦੀਪ ਦੀ
ਹਲਕੀ ਇਸ਼ਕੀਆ ਤਬੀਅਤ ਸੰਬੰਧੀ ਦਿੱਤੇ ਬਿਆਨਾਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਨਣ ਦਾ ਸੀ।
ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸਿੱਧੀ ਟਿੱਪਣੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ
ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੋ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਚੌਪਟ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੀ ਲਵੇ
ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਚਾਰ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਚੌਂਕੜੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਕੋਈ ਹਲਕੀ ਗੱਲ ਕਰੇ।ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾੜਾ ਹੀ ਲਗੇਗਾ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਸੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬੇਦਾਗ਼ ਸੀ
ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਮਨਘੜਤ ਸ਼ੁਰਲੀਆਂ ਛੱਡਦੇ ਰਹੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ਾਇਰੇ ਆਜ਼ਮ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ
ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਤਂੋ ਕਈ
ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਿਕਾ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਕਿਧਰੇ ਛਪਿਆ ‘ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਕਟੋਰਾ‘
ਉਨਵਾਨ ਹੇਠਲਾ ਲੇਖ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੋ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਕੈਸੀ ਸੀ। ਰੁਪਾਣਾ ਬਾਬੇ ਦਾ ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਪੂਰਾ
ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੁਰਤ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ
ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਖੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੀਮੀ ਸੁਰ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸੀ - ਅਜੀਿਤ ਕੌਰ ਕਥਿਤ
ਬੇਬਾਕੀ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੂੰਹ ਪਾੜ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ
ਅੰਦਰ ਜਦੇ ਹੀ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ, ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਹੁੰਦੀ
ਸੀ- ਦੀ ਸੋਬਰ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੀ ਟਿੱਪਣੀ ਉਭਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਰੁਪਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਠੀਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ; ਮੇਰਾ ਖੁਦ ਆਪ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਵੀ ਕੁਝ ਐਸਾ ਹੀ
ਹੈ। ਅੱਜ ਤੋਂ 25-26 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਲ 1989 ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋ. ਸਤੀਸ਼ ਵਰਮਾ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸਾਡਾ ਅਜ਼ੀਜ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਕਿਸੇ ਸੀਨੀਅਰ
ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਜੋਨ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ‘ਸਮਾਜਕ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ‘ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਨ ਦੇਣ ਲਈ ਅਜੀਤ
ਕੌਰ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਰਿਹਾ
ਹਾਂ। ‘ਫਾਲਤੂ ਔਰਤ‘, ‘ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ‘ ਉਸਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਹੁਸੀਨ ਨਵੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ‘ਪੰਜ
ਰੁਪਏ ਵਾਲਾ ਕੰਮ‘ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਜਾਇਕਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਯਾਦਾਂ ਅੰਦਰ ਮੁੰਦਰੀ ਵਿਚ ਕੀਮਤੀ ਨਗ ਦੇ ਹਾਰ ਸਾਂਭਿਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ। ਔਰਤ-ਮਰਦ ਵਿਚਾਲੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੇਵਾ ਡਾਇਲੈਕਟਿਕ ਬਾਰੇ
ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਨੰਬਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ‘ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ‘ ਦਾ
ਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਲਿਖਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਾਦੂਮਈ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਸਦਕਾ ਅੱਜ ਤਕ ਛਾਉਣੀਆਂ ਪਾਈ ਰਖੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ‘ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਨਵੇਲਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਦਿਗ਼ੰਬਰ ਕਥਾ ਲੇਖਕ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਹਾਨ ਦੀ ‘ਸ਼ਵੈਤਾਂਬਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ‘
ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਬਕੌਲੇ ਫਰੈਂਜ ਕਾਫਕਾ ਆਤਮਾ ‘ਚ ਛੁਰੇ ਵਾਂਗ ਲਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ।
‘ਸਾਵੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 223 ਤੋਂ ਉਂਜ ਹੀ ਦੋ ਚਾਰ ਸਤਰਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ।
ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਦਸ ਰਹੀ ਹੈ:
“ਤਰਕਾਲਾਂ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਰਾਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਚੰਨ ਦੂਰ ਦੁਮੇਲ ਤੋਂ
ਰਤਾ ਕੁ ਉੱਤੇ ਸੀ ਬਸਗਿੱਠ ਕੁ।
ਤਾਰੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਕੇ ਬਹੁਤ ਨੀਂਵੇਂ ਜਾਪ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੰਝ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਪੜਸਾਂਘ ਲਾ ਕੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤੋੜ ਕੇ ਝੋਲੀ ਭਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਬਹੁਤ ਨੀਂਵੇਂ ਤੇ ਬਹੁਤ
ਚਮਕੀਲੇ, ਬਹੁਤ ਸ਼ਫਾਫ! ਬਹੁਤ ਮੁੱਦਤ ਹੋ ਗਈ, ਕਦੇ ਸ਼ਾਮ ਇਤਨੀ ਹੁਸੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗੀ। ਅੱਜ
ਇਹ ਤੇਰੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਜਾਦੂ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਪਾਸੇ ਫੈਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸ ਜਾਦੂਈ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਪਿੰਡਾ ਜਿਵੇਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖੁਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।” ਕਿਸੇ ਰੈਸਟ ਹਾਊਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਠਹਿਰ ਦੌਰਾਨ
ਨਾਇਕਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਰਵਈਏ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦਾ
ਹੁਸੀਨ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਕਿਆ ਸੋਹਜਾਤਮਿਕ ਕੰਟਰਾਸਟ ਹੈ!
ਕੋਈ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਰਚਨਾਵਾਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅਮਾਨੀ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ
ਮੁਆਫ ਕਰਨਾ ਸਾਡੀ ਤਬਾਅ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ‘ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕਾਵਾਂ ਰੌਲੀ‘
ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ।
ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਪਿਛੋਂ ਸੁਖਜੀਤ ਨੇ ‘ਅੰਤਰਾ‘ ਅਤੇ ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ ਨੇ ਜਰਾ ਹਟਵੇਂ ਕੋਨ ਤੋਂ
‘ਪੈਂਜੀ ਦੇ ਫੁੱਲ‘ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਸਦਾ
ਹੀ ਨਮੋ ਵੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀਆਂ ਉਪਰ ਦੱਸੀਆਂ ‘ਪਿਆਰ‘ ਕਥਾਵਾਂ
ਨੂੰ ਛੱਡਿਆਂ ਸਾਡਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਕਥਾ-ਜਗਤ ਦਾ ਕੀਮਤੀ ਹਾਸਲ ਹਨ।
ਕੀ ਲੇਖਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਦੂ ਦਾ।
ਸੋ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਸੰਵੇਦਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਉਸਦਾ ਭਾਸ਼ਨ
ਸੁਣਨ ਗਏ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਸਰਕਾਰੀ ਹਿੰਸਾ ਵਿਰੁੱਧ ਬੋਲਕੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ
ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਉਠਦਿਆਂ ਸਾਰ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸ਼ੋਰੀਲੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਉਨ
ਆਪਦੇ ਰਾਗ ਦਾ ਅਲਾਪ ਲਿਆ, ਸੁਣਦਿਆਂ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਰਮ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦਾ
ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਮੇਰੇ ‘ਮਿੱਤਰ‘ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਸ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹੀ
ਦਿਨੀਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਮਾਨੋ ਅੰਨ੍ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ- ਨੇ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਆਖ ਦਿੱਤੀ। ਕਿੰਤੁ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਦੀ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਜਮੇਰ ਨੂੰ ਲੈਕਚਰ ਦੀ ਕਾਪੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਆਪਣੇ ਪਾਰਟੀ
ਮੈਗ਼ਜੀਨ ‘ਜਨਤਕ ਪੈਗਾਮ‘ ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਲਈ। ਲੈਕਚਰ ਟਾਈਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ। ਬਸ ਅਜੀਤ ਕੌਰ
ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੱਥ ਝਰੀਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।50-60 ਪੰਨੇ ਸਨ - ਬੜੇ ਤਰੱਦਦ ਨਾਲ ਵਰਮਾਂ ਹੋਰਾਂ
ਨੂੰ ਆਖ ਕੇ ਗੋਲ ਮਾਰਕੀਟ ਦੀ ਫੋਟੋ ਸਟੈਟ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਟ ਲੈ ਕੇ ਸਾਥੀ
ਨੂੰ ਦਿਤੇ ਗਏ। ਅਜਮੇਰ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਦੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਜਾਂ
ਕਥਨ ਨੂੰ ਸੰਦੇਹ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ
ਫਰਕ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਕੋਡ ਹੀ ਐਸਾ ਸੀ।ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਚੱਜ ਨਾਲ ਜਿਉਣ
ਦੀ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਇਸ ਫ਼ਿਤਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ।ਫਿਰ ਵੀ
ਮਨੋ-ਮਨੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਹ ਤੌਖ਼ਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾੜ
ਏਨਾ ਗਹਿਰਾ ਹੈ ਕਿ...ਕਿਧਰੇ ਕਿਸੇ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਜਾਹ ਜਾਂਦੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਖ਼ੈਰ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਵੱਲ ਪਰਤੀਏ। ਇਹ ਯਾਦਾਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ
ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਲੈਣ ਕਿ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਰੁਪਾਣਾ ਜੀ ਦੀ ਜੱਜਮੈਂਟ ਨਾਲ ਮੇਰੀ
ਸੰਮਤੀ ਕਿਸ ਕਦਰ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ।
ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਹੋਰੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰ ਹਨ। ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ, ਉਹ
ਤੇ ਬਾਬਾ ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾ ਟਰਾਂਟੋ ਤੋਂ ਟ੍ਰਿੰਟਨ ਆਪਣੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਮਿੱਤਰ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਨੂੰ
ਮਿਲਣ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦਿਆਂ
ਹੁੰਦਿਆਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵੱਲ ਮੁੜ ਗਈਆਂ।ਦਮਦਮੀ ਨੇ ਬੜਾ ਹੁੱਬ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵਾਲੇ
ਉਸ ਮਜਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਉਹ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ
ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਨਾ ਦੱਸੀ। ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦਿਆਂ ਗੱਲਾਂ ਫਿਰ ਉਸੇ
ਟਾਪਿਕ ‘ਤੇ ਹੀ ਚਲ ਪਈਆਂ। ਦਮਦਮੀ ਸਾਹਿਬ ਦਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਅਜੀਤ
ਕੌਰ ਦਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਰਟਸ ਕੌਂਸਲ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਵਰਗੇ ਕੁਝ
ਪਤੰਦਰ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਅਗਾਊਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਲੈ ਆਏ। ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ.
ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਸਾਰ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਭਾਂਬੜ ਵਾਂਗ ਭੜਕ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਭਰੀ ਸਭਾ
ਵਿਚੋਂ ਵਾਕ ਆਊਟ ਕਰ ਗਈ। ਅਖੇ ਯਾਰ ਹੋਰੀਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਸਨ।...ਇਹ
ਸੁਣਦਿਆਂ ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਸ਼ਨ ਗੈਲਰੀ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਸੀ -
ਅਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸੀ, ਸਤਹੀ ਸੀ, ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਕੂੜ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਏਜੰਡੇ
ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ
ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਰਾ ਵੱਖਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਕਿਹਾ ਉਹੋ ਹੀ ਜੋ ਰੁਪਾਣਾ ਬਾਈ ਜੀ ਨੇ
ਮੈਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵਿਚਾਲੇ ਅੰਤਰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਾਰਗਰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਰਾਏ ਹੋ
ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ।ਉਸਤੋਂ ਖਾੜਕੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਤੋ ਬਾਅਦ
ਕਿਵੇਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ- ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਡਾ
ਸਰੋਕਾਰ ਉਸਦੇ ‘ਪਾਇਨੀਅਰ‘ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛੋਂ ਰਾਜਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ
ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੇਖਾਂ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਹੈ - ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ
ਆਦਮੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਲੇਖ ਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਸੱਜਣ ਜਰਾ ਗਹੁ
ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤਾਂ ਵੇਖੇ। ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੀਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਮਾਇਆ‘ ਬਾਰੇ
ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਅਸੀ ਵੀਂ ਦੁਰਯੋਧਨ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਕੋਡ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ
ਸੀ।ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੇ 10 ਦਿਨ ਫੌਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ ਰੱਖਣ ਪਿਛੋਂ
ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਕੇ ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਸੇਜ਼ ‘ਤੇ ਪਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਕਰਨ ਨੇ
ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੈ।ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਸਭ ਨੂੰ ਹੈ।ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਉਸਨੂੰ ਭਟਕਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ
ਹਨ।ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ।ਉਹ ਤਾਂ ਖੁਦ ਪਾਂਡਵਾਂ
ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਭਾਗ ਦਾ ਵਾਲੀਵਾਰਸ ਉਨ ਹੀ
ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਗ਼ਲਤ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਐਵੇਂ ਲੜੀ ਕਿਉਂ ਜਾਦੈਂ। ਪਰ ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਕਹਿੰਦਾ, ਬਸ ਚੁੱਪ ਹੀ ਕਿਉਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ!!
ਖ਼ੈਰ ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਰਾਤ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਮੈਨੂੰ
ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਲ 1976 ਵਿਚ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ, ਫਿਰ 1980-81
ਵਿੱਚ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰੇ ਦੋ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਚਿਹਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਾਰਜ਼
ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ - ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ
ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ
ਸਹੇਲੀ ਸਾਰਾ ਸ਼ਗੁਫਤਾ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਤਰਜ਼ਮਾਉਣ ਸਮੇਂ ਉਹ ਕਈ ਦਿਨ ਉਸ
ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।...ਅਤੇ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਸਾਦਗੀ, ਸੁਹਿਰਦਤਾ, ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ
ਅਤੇ ਬੇਗਰਜ਼ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਵਾਲੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਰਾਏ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ?
ਘੱਟ- ਘੱਟ ਸਾਥੋਂ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਹੁਣ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ
ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸੋਵੀਅਤ ਨਾਵਲਾਂ
ਦੀ ਧਾਂਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਗੋਰਕੀ ਦੇ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲੇ‘ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹੀਂ ਕੁ ਹੀ
ਦਿਨੀਂ ਸਬੱਬ ਨਾਲ ‘ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ‘ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਰ ਤਾਂ
ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਦੇ ਹੋਰ
ਅਨੇਕਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਤਾਂਘ ਪੈਦਾ
ਹੋ ਗਈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਂਘ ਜਿਸਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਕਿ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ‘ਹੁਣ‘ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਾਇਰ ਅਮਿਤੋਜ ਦੀ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਵਿਚ ਖਿਚਿਆ ਹੋਇਆ
ਹੈ।
ਸੋ ਮੈਂ ਵੀ ਸਾਲ 1976 ਵਿਚ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਹੀਨੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਹੌਜ਼
ਖਾਸ ਉਸਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਾਂਗ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੀ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਹੀ
ਖੋਲ੍ਹਿਆ।ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਪਾਕ ਨਾਲ ਉਹ ਉਪਰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਕੱਪ ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਨੇ
ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬੁਲਾਇਆ। ਮੇਰੀ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ
ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਛਪੀ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ
ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਥੋੜਾ ਨਰਵਸ ਸਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਆਪਦੀ ਆਮਦ ਦਾ ਤਰਕ
ਕੀ ਦੇਵਾਂ। ਗੱਲ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਤੇ ਫਿਰ ਚਾਹ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਰਨ ਲਈ
ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਅਤੇ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ ਕੁਝ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇਣ ਦੀ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਹ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਫਕਾ ਦਾ ‘ਟਰਾਇਲ‘ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੀ ਗੱਲ
ਵਿਚਾਲਿਓਂ ਹੀ ਕਟਦਿਆਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ‘ਪਲੇਗ‘ ਵੀ
ਪੜ੍ਹੋ- ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਖ ਦਿਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਆਏ ਹੋ ਜੀ ਸਦਕੇ- ਪਰ
ਅੱਗੋਂ ਜੇ ਕਦੀ ਆਉਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰੇ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫੋਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲੈਣਾ। ਨਰਵਸ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੀ ਸਾਂ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕ ਸੁਣ ਕੇ ਇਕ ਦਮ ਹਤਾਸ਼ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦੇਰ
ਨਾ ਲਗੀ।‘ਪਲੇਗ‘ ਕਾਮੂੰ ਦਾ ਨਾਵਲ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਕਾਫਕਾ ਦੇ
ਨਾਂ ਨਾਲ ਟਾਂਕ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਰਕਰੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ
ਅਗਾਊਂ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਦੀ ਤੌਹੀਨ ਮੰਨਿਆ।ਇਮਰੋਜ਼ ਘਰ ਆਏ ਛੋਟੇ
ਵੱਡੇ ਹਰੇਕ ਮਹਿਮਾਨ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਚਾਹ ਵਿਸ਼ੇਸ
ਕੁੜੱਤਣ ਦਾ ਜਾਇਕਾ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਿਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ
ਮੈਨੂੰ ਕੱਪ ਫੜਾਇਆ- ਮਨ ‘ਚ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਲੀਕੇ ਦਾ ਦੇਣ ਕਦੀ ਵੀ ਕਿੰਝ ਦਿੱਤਾ
ਜਾ ਸਕੇਗਾ।
ਖ਼ੈਰ ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਚਾਹ ਦਾ ਆਖਰੀ ਘੁੱਟ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ‘ਖਿਮਾ ਕਰਨਾ, ਮੈਂ ਚਲਦਾ
ਹਾਂ‘ ਆਖ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਲਈ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਇਕ ਦਮ ਹੈਰਾਨੀ
ਜਿਹੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਜਾਂ
ਡੀਲ-ਡੌਲ ਕਾਸੇ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਉਸ ਤੱਕਣੀ ਵਿਚ ਮਾਨੋ
ਕੋਈ ਗਹਿਰੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ; ਜਾਨ ਸੀ- ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਉਥੇ ਖੜੇ ਖੜੇ, ਇਕ ਦਮ ਹੀ ਮੇਰੇ
ਮਨ ‘ਚ ਆਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਨਿਗਾਹਾਂ ਦੀ ਇਸੇ ਰਹੱਸਮਈ ਗਹਿਰਾਈ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਪ੍ਰੋ.
ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਚਹੁੰਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ
ਤਰਲੇ ਮਾਰਦੇ, ਡੁਬਦੇ ਤਰਦੇ ਰਹੇ ਹੋਵਣ!
ਇਸ ਤੋਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਫੱਕਰ ਸ਼ਾਇਰ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿਚ ਕੇਰਾਂ
ਮੁੜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਿਆ- ਪਰ ਉਦੋਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ‘ਰਾਸ਼ੀ‘
ਮਿਲ ਨਾ ਸਕੀ।
ਟ੍ਰਿੰਟਨ ਯਾਤਰਾ ਸਮੇਂ ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਅਤੇ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਅਪਣੱਤ
ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅਯਾਮ ਖ੍ਹੋਲੇ
ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਵਿਸਰੀ ‘ਚੱਕ ਨੰਬਰ ਛੱਤੀ‘ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਬਾਰੇ
ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।...ਮੈਂ ਉਥੇ ਬੈਠਿਆਂ ਪਟਿਆਲੇ ਆਪਣੇ ਅਜ਼ੀਜ
ਧਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਦੀ ਕਾਪੀ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ
ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਗਏ ਹੋਏ ਮਿੱਤਰ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਝਬੇਲਵਾਲੀ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ
ਸਨੇਹਾ ਲਗਾਇਆ। ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੱਧ ਜਿਹੇ ਵਿਚ ਝਬੇਲਵਾਲੀ ਨਾਵਲ ਦੇਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੇ
ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਤਰੱਦਦ ਦੀ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਖੁਦ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ‘ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ‘ ਅਤੇ ‘ਪਿੰਜਰ‘ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਯਾਦ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਵੱਡੀ ਤਸੱਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਪਟਿਆਲੇ
ਤੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮਿੱਤਰ ਨਾਗਰ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਰਘਬੀਰ ਦੇ ਹੱਥ ਭੇਜੇ ਕਰਨਲ
ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਇਮਰੋਜ਼‘ ਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਅਤੇ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ
ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਲੇਖ ਵਾਲੇ ‘ਹੁਣ‘ ਦੀ ਕਾਪੀ ਵੀ ਉਹ ਦੇਣ ਗਿਆ।
ਖ਼ੈਰ ਅਸੀਂ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਗਦੀਪ/ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਕਟਿਹਰੇ ਵਿਚ ਖੜੀ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਬਿੰਬ
ਨੂੰ ਨੇਸਤੋ ਨਬੂਦ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚਤੁਰ ਵਕੀਲ ਦੇ ਹਾਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਵਿਆਕੁਲ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨਾਲ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਕੇ ਪਿੜ ਬੰਨਿਆ
ਹੈ- ਓਨਾ ਜ਼ੋਰ ਤਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਕੋ ਸਾਹੇ ‘ਹਿੰਦੂ-ਹਿੰਦੂ‘ ਆਖ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਅਤੇ ‘ਵੱਖਰਾ ਘਰ‘ ਲੈ ਕੇ ਦੇਣ ਲਈ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਵਰਗੇ
‘ਸਿਰੇ ਦੇ ਜਿਦੀਏ‘ ਘਾਗ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਲਗਾਉਣਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ।
ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ/ਜਗਦੀਪ ਨਾਲ ਚਲੋ ਜੋ ਹੋਈ ਸੋ ਹੋਈ- ਨਾਵਲ ਰੂਪੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਇਸ ਫਾਇਲ
ਅੰਦਰ ਚਰਨਜੀਤ/ਨਵਰੰਗ, ਇੰਦਰਜੀਤ/ਇਮਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਸਖ਼ਤ ਰਗੜਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ।ਮਸਲਨ ਉਹ
‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਅੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿਰੇ ਦੀ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀ ਦਾ ਕੇਸ ਤਿਆਰ
ਕਰਦਿਆਂ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ‘ਹੌਜ਼ ਖਾਸ‘ ਵਾਲੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਇਮਰੋਜ਼‘
ਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਨਾ ਲਗੀ ਅਤੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਕਲਾ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾ
ਹੋਈ...‘ਸ਼ਮਾਂ‘ ਵਾਲਾ ਕਲਾਸਰੂਪ ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਕਵਰ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇਮਰੋਜ਼ ਬਣ ਕੇ
ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।- ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਜਰਾ ਹੋਰ ਤਿੱਖਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੱਗਦੇ
ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ‘ਸਾਡੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੂਚਨਾ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਆਰਟ ਸੈਕਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਗਿਆਨ‘ ਦੀ ਇੰਦਰਜੀਤ
ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਟਾਂਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ
ਪੰਨਾ 380 ਉਪਰ ਆਪਣੇ ਮੰਦੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਨ ਦੋਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਪਿੰਜੀ ਹੋਈ ਜਗਦੀਪ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ
ਬੇਟਾ ਗੁਣੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਵੇਖੋ ਜ਼ਰਾ ਕਿੰਝ ਫੋਲਦਾ ਹੈ:
(ਅਖੇ) “ਇਹ ਕੋਈ ਤੈਥੋਂ ਓਹਲੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੁਨੈਣੀ, ਮੰਮੀ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨੋਂ
ਖੁਦਗਰਜ਼ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇੰਟਰੈਸਟ ਬਿਨਾ ਇਹਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਇਮਪਾਰਟੈਂਸ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਕਿੰਨਿਆਂ ਦੀ ਦੋਸਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੰਬਈ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਜਦੋਂ ਰਸਾਲਾ
ਕੱਢਿਆ ਆਰਟਿਸਟ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ। ਸੋਚਿਆ, ਏਨੇ ਪੈਸੇ ਕਿਉਂ ਦੇਣੇ ਨੇ। ਫਿਰ ਟਾਂਕਾ ਜੋੜ ਲਿਆ।
ਇਹ ਚਰਨਜੀਤ ਨਾਂ ਦਾ ਆਦਮੀ ਮੰਮੀ ਦੇ ਜਲੌਅ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੰਧਿਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ਼ਾਰਾ
ਕੀਤੇ ‘ਤੇ ਭੱਜਿਆ ਆਇਆ।...
...ਰਸੋਈਆ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਕਪੜੇ ਧੋਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕੀਟ ਤੋਂ ਸੌਦਾ ਪੱਤਾ
ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡੂ ਵੀ ਇਹੋ ਹੈ। ਬਸ ਇਕ ਚਿੱਟੀ ਵਰਦੀ ਤੇ ਟੋਪੀ ਦੀ ਕਸਰ ਰਹਿ ਗਈ, ਸ਼ੋਫਰ
ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਵੀ ਵਧੀਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਆਖਰ ਵਿਚਾਰਾ ਝਾੜੂ-ਪੋਚੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਕਦੀ ਤੂੰ ਵਾਈਪਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸੇ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਫੜਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਰਟ ਵਾਲਾ
ਬੁਰਸ਼।...ਮੰਮੀ ਕੋਈ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਚਿਰਾਗ ਦੇ ਜਿੰਨ ਨੂੰ ਭਜਾ ਦਿੰਦੀ ਜਾਂ
ਭਜੌਣ ਦਿੰਦੀ।”
“ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਲੇਖਕ ਲੱਭ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ
ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਵਾਉਂਦੀ।...ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮੁਣਸ਼ੀ ਆਖਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਸਾਡੀ ਰਾਮਪੁਰਾ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਡੇ ਅੱਧੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਪੁੱਛਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ
ਪਾਂਧੇ ਉਦੈ ਭਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਕਪਿਲ ਇਹ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ
ਉਹਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਪਿਲ ਤਾਂ ਛਾਂਗਿਆ ਹੀ, ਸਤੀਸ਼ ਦਾ ਸ਼ ਵੀ ਛਿੱਲ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਉਹ ਸਤੀ
ਕੁਮਾਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਇਕ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦੇਸ਼
ਦੇ ਦੂਤਾਵਾਸ ਨੂੰ ਆਖ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭਿਜਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਅੱਗੇ
ਸਵੀਡਨ ਜਾ ਵਸਿਆ। ਸਤੀ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਰਾਮਪੁਰੇ ਵਾਲੀ ਪਾਂਧੀ,
ਸਤੀਸ਼ ਦੀ ਮਾਂ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨੇ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਸੱਚੇ ਝੂਠੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਖੜਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਮੈਨੂੰ
ਹੈਰਾਨੀ ਵੀ ਹੋਈ, ਹਾਸਾ ਵੀ ਆਇਆ ਪਰ ਆਖਰ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਵਿਚਾਰੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਉਤੇ
ਪ੍ਰਦੇਸ ਦੀ, ਉਮਰ ਦੀ ਅਤੇ ਚੰਦਰੀ (ਕੈਂਸਰ ਦੀ) ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਮਾਰ ਪੈ ਗਈ ਹੈ।”
ਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਮਜਾਹੀਆ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ
ਵਿੱਚ ਵਿਸਕੀ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਪੈੱਗਾਂ ਦਾ ਜਾਇਕਾ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਰੁਪਾਣਾ
ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਕਸ਼ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਸੂਦ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਕੁਤਕੇ ਦਾ ਵਾਰ
ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਬਦਲਿਆ। ਅਸੀਂ ‘ਰੋਂਦੇ‘ ਮੂਲ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿਰਫ ‘ਸੂਦ‘ ਹੈ,
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੀ ਕੱਟੇ-ਜੋੜੇ! ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਵਾਨ ਦਾ ਜਾਂਘੀਆ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ
ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਪੱਠੇ ਨੂੰ ਪੱਠਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਸੂਦ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਦਾ ਮੁਣਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ।”
ਇਮਰੋਜ਼ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ‘ਫਿਕਰ‘ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਹਤਰ ਹੈ
ਕਿ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਵਾਲਾ ਕਦਾ ਜ਼ਰਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਪਟਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ
ਸਮੇਂ ਸਾਨੂੰ ‘ਫ਼ਿਲਹਾਲ‘ ਗੁਰਬਚਨ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਇਸ ਜਹਾਨੋਂ ਤੁਰ ਜਾਣ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ‘ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ:ਅਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਪੌਨੀ ਟੇਲ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਗਪਗ ਉਸੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ
ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਚਰਚਿਤ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਵੀ ਨੋਟਿਸ ਲੈਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।
‘ਪੌਨੀ ਟੇਲ‘ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਜਰਾ ਵੇਖੋ:
‘ਗਲੇ ਦੀ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਹੈਰਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨ
ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾ...।
...ਜਿਸ ਭੋਇੰ ਤੋਂ ਟੁੱਟਣ ਨੂੰ ਉਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ (ਮਰਨ ਵੇਲੇ) ਉਹੋ ਭੋਇੰ ਉਸਨੂੰ
ਬੜੀ ਯਾਦ ਆਈ।
(40-50 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ) ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ (ਉਸੇ) ਬਣਤ ਨੂੰ ਬੋਝੇ ਵਿਚ ਤੁੰਨੀ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਇਕ
ਦਿਨ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਵਾਲੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਤੀ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਪੁਜਾ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਲਈ
ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਸਤਿਤਵ ਲਘੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ (ਰਹਿਮ ਨਾਲ) ਬੁਲਗਾਰੀਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੋਫੀਆ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਨ ਇਵਾਂਕਾ
ਨਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ। ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਪਤਨੀ ਸਮੇਤ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਆ ਲੱਥਾ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਸਤੀ+ਇਵਾਂਕਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਇਕੱਲੇ ਸਤੀ ਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ
ਸਤੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹਦੇ ਤੇਵਰ ਕਿਦਾਂ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ? ਇਹ ਜੋ ਇਵਾਂਕਾ ਹੈ,
ਜਿਹਨੂੰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਕਹਿੰਦਾ, ਇਹ ਉੱਕਾ ਹੀ ਵਿਪਰੀਤ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ
ਮੂੰਹੋਂ ਬਾਰ ਬਾਰ ਨਿਕਲਦਾ “ਏਸ ਗੱਲ ‘ਚ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਫਾਇਦਾ?” ਤਾਂ ਇਵਾਂਕਾ ਪੁਛਦੀ ‘ਫਾਇਦਾ‘
ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ ਹੈ? ...ਤੇ ਪ੍ਰਛਾਵਿਆਂ ਦਾ ਨ੍ਰਿਤ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ।
---ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਗਲੇ ਦੀ ਕੈਂਸਰ ਪਤਨੀ ਇਵਾਂਕਾ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਚੋਂ ਉੜਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ।
ਇਵਾਂਕਾ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਮੈਂ ਸਟਾਕਹਾਮ ‘ਚ ਧੌਣ ਸੁਟੀ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਿਰ
ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਦੀ ਸੂਰਜ ਨਾ ਵੇਖਿਆ।”
ਇਵਾਂਕਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਇਕ ਮਿਸਾਲ:
ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੂੰ
ਆਪਣੇ ਕਿਚਨ ਗਾਰਡਨ ‘ਚ
ਧਨੀਏ ਤੇ ਪੁਦੀਨੇ ਵਿਚਕਾਰ
ਉਗਾ ਲੈਣਾ ਸੀ
ਇਕੋ ਥਾਵੇਂ
ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਿਰ ਸੁਟੀ
ਮੈਂ ਗਰਮੀਆਂ ਲੰਘਾ ਦਿੰਦਾ।”
ਆਓ ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਵੇਖੀਏ ਜਰਾ ਇਹ ਸੱਜਣ ਕਰਦੇ ਕੀ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਤੇ ਬਦਜ਼ੌਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ
ਫਤਵੇ ਕਿੰਝ ਨਾਰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਮਸਲਨ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ
ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਠ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤੀ ਭਰਪੂਰ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ।ਇਹ ਉਨਾਂ
ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ: “ਅਕਸਰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ
ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਨਾਵਲੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਕੇ ਵਿੱਤੋਂ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਇਧਰ ਉੱਧਰ ਹੱਥ
ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।(ਅਖੇ) ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਵਿਹਾਰ ਨਾਲ ਉਹ
ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਦੁਜੇ ਪਾਸੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਨਿਘਾਰ ਦੀ ਦੁਹਾਈ
ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।” ਇਹ ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਕੁਤਕਾ ਉਹ
ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ-ਸੰਕੇਤ ਸਾਫ਼ ਹੀ ਹੈ। ਚਰਚਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਦੋਵਾਂ ਗੁਰਬਚਨ ‘ਭਰਾਵਾਂ‘ ਨੇ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਮਿਸਮਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸਾਲਾ ਜਿਆਦਾ
‘ਹੁਣ‘ ਦੀ ਉਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਜੋ ਕਿ ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਪਦਾ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ
ਸਮੇਂ ਅਕਤੂਬਰ 2005 ਵਿਚ ਖੁਦ ਸਟਾਕਹਾਮ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛਪੀ ਉਹ ‘ਹੁਣ‘
ਜਨਵਰੀ-ਅਪ੍ਰੈਲ 2006 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿਚ ਸੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਉਦੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ
ਅਵਤਾਰ ਹੋਰੀਂ ਪਟਿਆਲੇ ਸਾਡੇ ਘਰੇ ਵੀ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਲਾਜਵਾਬ ਇੰਟਰਵਿਊ
ਲੈਣ ਅਤੇ ਛਾਪਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਲੰਮੇ ‘ਫੀਚਰ‘ ਨੂੰ ‘ਹੁਣ‘ ਨੇ
ਹੁਣ ਤਕ ਬਾਦਸਤੂਰ ਜਾਰੀ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਹਿਮ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ
ਇੰਟਰਵਿਊਜ਼ ਵੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਨੇ ਛਾਪੀਆਂ ਪਰ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਪਿਛੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ
ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰਵਾਈ ਹੋਵੇ।
ਸਾਡਾ ਮੁਖ ਇਤਰਾਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ‘ਵੀਰਾਂ‘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਿੜ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਈ ਗੱਲ ਉੱਚੀ ਸੁਰ
ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਛੁਟਿਆ
ਦਿਤਾ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਵਾਜਬ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ। ਆਖਰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ
ਉਥੋਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦਾ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ‘ਡੇਰੇ‘ ‘ਤੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ
ਸਕੱਤਰ ਸੀ।
ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਅੰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ ਲੰਮਾ
ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਲੇਖ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੋਹਜਪੂਰਨ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ‘ਕਾਵਿ
ਸ਼ਾਸਤਰ‘ ਬਾਰੇ ਉਸ ਲੇਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਰੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਉਸ ਪਾਏ
ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲਿਖਤ ਨਜ਼ਰੀਂ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਦੀਆਂ
ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ।ਪਰ ਉਹ ਏਨੇ ਕੱਚੇ ਹਨ ਕਿ
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕੋਫਤ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ। ‘ਨਿੰਮ ਦੇ ਪੱਤੇ‘ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੈ। ਗਾਰਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਪ੍ਰੀਤਮ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ‘ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸਾਲ 1943 ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ 44 ‘ਚ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ‘ਚ ਕੋਈ
ਮੇਲਾ ਸੀ। ਹਰ ਖੇਮੇ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਵੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਨਵਤੇਜ ਨੇ
ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਬਸ
ਏਨੀ ਕੁ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਸ ਵਿਚ ਕੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਦੂਸਰਾ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਉਸਦਾ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛੋਂ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ
ਦੇ ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾਉਣ ਦੇ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ
“ਮੈਂ ਜੋ ਹਾਂ, ਸੋ ਹਾਂ - ਬਸ ਮੈਂ ਏਦਾਂ ਦੀ ਹਾਂ।” ਗਾਰਗੀ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਬੁਲਗਾਰੀਅਨ ਕੁੜਤੀ ਤੇ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਨ ਜੀਨ ਦੀ ਪੈਂਟ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ
ਅਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਸਿਗਰਟ ਸੀ।”
ਇਸ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਣ ਦੀ ਸੋ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ
ਗੱਲ ਬਣਦੀ ਨਹੀਂ। ਅਗਲਾ ਸਾਰਾ ਵੇਰਵਾ ਪਹਿਲੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਬਕਬਕਾ ਅਤੇ ਨੀਰਸ
ਹੈ।
ਇਸਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੇ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਲਗਪਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ‘ਰੇਖਾ
ਚਿੱਤਰ‘ ਤਾਜਗੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ‘ਵੈਰੀ ਨਾਗ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ‘ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਹਾਰ ਸੀ,
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮਜ਼ਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਵਿਚਲੇ ਕੇਵਲ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕੁਝ ਵੇਰਵੇ ਧੁੰਦਲੇ
ਜਿਹੇ ਯਾਦ ਹਨ ਕਿ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਨਾਵਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੇਪਰ ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਸਿੱਟੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।। ਪਰ
ਉਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸੋਹਜ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਵੀ ਜੀਅ ਕਰਦੈ ਕਿਤੋਂ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਹੀ
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਸਤੀ ਨੇ ‘ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ
ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਤਰ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲਿਟ ਲਿਖਿਆ ਸੀ - ਜੋ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬੇਹਦ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ
ਨਵੇਲਾ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਸੂਚਕ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਖੁਦ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ
ਕਿ ਸਤੀ ਪਿਛੋਂ ਆ ਕੇ ਆਪਦੀ ਉਸ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਆਸ਼ਕਾਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ।
‘ਐਮ.ਏ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਿਹਲਾ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ‘ ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਿਹਣਾ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ
ਅਨੇਕਾਂ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ
ਛੂਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਕ ਛਾਣਦੇ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਗੁਰਬਚਨ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ‘ਭੇਤ‘ ਵੀ
ਬੜਾ ਹੁੱਭ ਕੇ ਖੋਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ
ਫੇਰ ਗਿਆ। ਠੀਕ ਹੈ; ਤਣਾ ਤਣੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਉਨ ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਹੋਰਾਂ ਅੱਗੇ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਇੰਟਿਰਵਿਊ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸਤਰਾਂ ਕਈ ਥਾਈਂ ਹਨ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਤਰ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਲਗੀ ਪਾਠਕ ਉਸਨੂੰ ਜਰਾ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ
ਤਾਂ ਵੇਖਣ:
“ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ: ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੁੱਝ ਉਹੋ ਜਿਹਾ
ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ‘ਚ ਬ੍ਰਹਮਨੰਦ ਸਹੋਦਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦੈ। ਯਾਨੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਬ੍ਰਹਮ
ਦੇ ਮਿਲ ਜਾਣ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੰਦ ਉਸਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਮਾਣਿਆ ਹੈ।”
ਸਾਡਾ ਨਹੀਂ ਖਿਆਲ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਦੇਹ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ।
ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰੀਂ ਸਤੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਾਂਧੇ ਜਾਂ ਪਾਂਧੀ
ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਆਖਦਿਆਂ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਝੂਠੇ ਜਾ ਸੱਚੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ
ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜਾ ਕਰ ਲੈਣ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਦੱਸ ਚੁੱਕਿਆਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਇੰਟਰਵਿਊ
ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਵਰਣ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਚੰਗੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖਣਾ ਚਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਪਟਿਆਲੇ ਆਪਣੇ ਅਜੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ
ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਲਭ ਨਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਮੈਨੁੰ ਭੇਜ ਨਾ ਸਕੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਨੈੱਟ ਤੋਂ
ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ।ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ। ਸਤੀ ਦੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਸ਼ਿਕਵੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ ਉਹ ਕੁਝ ਨਰਾਜਗੀ ਨਾਲ ਪਰ ਕਾਫੀ ਧੀਮੀ ਸੁਰ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਗਿਲੇ ਜਾਇਜ ਵੀ ਹਨ। ਆਖਰ ਆਪਦੀ ਮਹਿਬੂਬ ਪਤਨੀ ਇਵਾਂਕਾ ਨੂੰ
ਆਪਦੀ ‘ਰਹਿਨੁਮਾ‘ ਦੇ ਘਰੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ
ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਉਸੇ ਪਹਿਲ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਰਵਈਏ ਦੀ ਤਵੱਕੋ ਤਾਂ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ
ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਫੀ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।ਇਵਾਂਕਾ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਸਤੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸਤੀ ਇਕ ਪਲ ਲਈ
ਵੀ ਇਵਾਂਕਾ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਅੱਗੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਵੀ
ਬੇਹੱਦ ਪੋਜੈਸਿਵ ਹੈ। ਆਖਰ ਉਸਦਾ ਸਤੀ ਤੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਰੋਮਾਨੀਆ, ਹੰਗਰੀ, ਬੁਲਗਾਰੀਆ ਵਗੈਰਾ ਦੇਸਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ
ਸਾਂਝ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਦਸ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਪਰਪੱਕ ਉਨ ਖੁਦ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਪੂਰੇ ਇਖਲਾਕੀ
ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਸਤੀ ਦੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਲੋਕ ਉਸਦੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਜਿਸਮਾਨੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਵਜੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ- ਉਹ ਕਤਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਠੀਕ
ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪੁਜੇ ਲੋਕਾਂ - ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ
ਕਰਨੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵੀਰ ਸਾਨੂੰ ਦਸਣ ਤਾਂ ਸਹੀ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਤਿਕੜਮ ਨਾਲ ਸਾਬਤ ਆਖਰ
ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਰਹੀ ਗੱਲ ਈਰਖਾ ਜਾਂ ਉਪਰਾਮਤਾ ਦੀ - ਵੇਖੋ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਸਿਖਰ ਤੇ
ਐਕਸਪੀਰੀਐਂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋਚਾ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੋਕ - ਔਰਤਾਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮਰਦ ਪੋਜੈਸਿਵ ਹੁੰਦੇ
ਹੀ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮਾਨਵੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਯੁੱਗਾਂ-ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਤਰਾਸਦੀਆਂ ਵੀ ਵਾਪਰਦੀਆਂ
ਰਹੀਆਂ ਹਨ- ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਪ੍ਰੀਤਮ ਬੇਹੱਦ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਅਤੇ ਪੋਜੈਸਿਵ ਸੀ। ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਇਵਾਂਕਾ ਨੂੰ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਵਿਚ ਜੇਕਰ
ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦਾ ਸਿਰੇ ਦਾ ਭੋਣਾਪਣ ਸੀ। ਉਹ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਇਵਾਂਕਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਵਿਚਾਲੇ - ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਸਰੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਇੰਜ਼ਰ ਕਰੇ ਬਗੈਰ ਤਵਾਜਨ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖ ਸਕਦਾ
ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਡਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਪੜ੍ਹਤ ਤਾਂ ਦੱਸਦੀ
ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਵਾੜਾ ਵੱਧੋ-ਵੱਧ ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿਚ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ - ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਧੰਨ
ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਸਬਰ ਦਾ ਕੜ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਟਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਦੇ ਸਬਰ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ‘ਤੇ ਹੈਰਤ ਹੈ।ਸੋ ਹੋਰ ਦੱਸੋ!
ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰਾਸਦੀ ਦਾ ਰੈਸ਼ਨੇਲ ਜਿਵੇਂ ਬੁਣਿਆ ਹੈ- ਨਿਸਚੇ ਹੀ
ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਿਰੇ ਦੀ ਕਾਵਿਕ ਤੇ ਹੁਸੀਨ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇਸ ਇਕੇ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਉਹ ਇਹ
ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਸਿਰੇ ਦਾ ਕੱਚ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇਵਾਂਕਾ‘ ਸੋਹਣੀ ਬਹੁਤ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ
ਉਮਰ ਮੁਕਬਲੇ ‘ਤੇ ਢਾਲੇ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ - ਉਸਨੂੰ ਇਵਾਂਕਾ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ
ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਆ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜੇ ਇਵਾਂਕਾ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ
ਤਾਂ ਵੀ ਉਨ ਏਦਾਂ ਹੀ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਤੇ
ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਨਾ ਆਖਮਾਤੋਵਾ ਅਤੇ ਮਰੀਨਾ ਸਵੈਤਾਯੇਵਾ
ਦੇ ਪਿਆਰ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਓਸਿਪ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਆਪਦੀ
ਰੱਬ ਵਰਗੀ ਪਤਨੀ ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਮੈਂਡਲਸਟਾਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਦੋਂ ਮਰੀਨਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ
ਤਾਂ ਉਨ ਅਗੋਂ ਨਦੇਜ਼ਦਾ ਨੂੰ ਕੇਹੀ ਬੇਰੁਖੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸੋਲਾਂ ਕਲਾ ਸੰਪੂਰਨ
ਵਾਲੀਆਂ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ, ਸਮਝਦਾਰ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ਪੋਜੈਸਿਵ ਹੋਣ ਦੇ ਅਮਲੇ ਵਿਚ ਤਾਂ
ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀਆਂ ਸਕੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਹੀ ਹਨ-ਸਗੋਂ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਾਧੂ ਹਨ।ਤਾਂ
ਫੇਰ...
ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਆਪਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਚ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਸਕਣ ਦੇ ਅਮਲੇ
ਵਿਚ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਮਾਰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਥੇ ਵੀ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੇ ਇਵਾਂਕਾ ਲਈ ਅਮਰੂਦ ਲੈ ਕੇ
ਆਉਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸ ਭਲੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਬੇਬਸੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬੇਹੱਦ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਇਹ
ਆਖ ਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ:
‘ਇਮਰੋਜ਼ ਇਵਾਂਕਾ ਦੀ ਖਾਤਰਦਾਰੀ ਸੁੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਰਵੇਸ਼ ‘ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ
ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਮਰੂਦਾਂ ਨੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ
ਜ਼ਰੂਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ।‘
ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕਿ ਇਹ ਐਨ ਉਵੇਂ ਹੀ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਸਾਲ 1976 ਵਿਚ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਰਵਈਏ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੁਦ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਹੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ
ਇਮਰੋਜ਼ ਦਾ ਜੈਸਚਰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਨਾ ਕਾਰੇਨਿਨਾ, ਸੁਸਲੋਵਾ,
ਆਖਮਾਤੋਵਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਜਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਸ਼ੇਰਗਿਲ ਵਰਗੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀ ਹੁਸਨ
ਜਾਂ ਖਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਗਜਾਂ ਨਾਲ ਮਾਪਾਂਗੇ। ਇਹ ਕੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ -
ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਪਾਂਧੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਇਹ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੇਹਣਾ ਹੈ। ਕਾ. ਸਟਾਲਿਨ
ਭਲਾਂ ਕੀਹਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਜਾਂ ਮਾਰਲਿਨ ਮਨਰੋ ਕਿਸਦੀ ਧੀ ਸੀ - ਇਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ!
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਖਾਹ ਮਖਾਹ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਵੀ ਦੇ
ਗਿਆ ਹੈ, ਅਖੇ ‘ਮੂਰਤਾਂ‘ ਵਿਚ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ
ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਵਾਹ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ
ਵਿੱਚੋਂ ਗੱਲ ਕਦੀ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖੁਦ ਇਹ ਵਾਕ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਹੀ
ਪਟਿਆਲੇ ਆਪਣੇ ਦਿਗ਼ੰਬਰ ਦੋਸਤ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਤੁੰਗ ਕੋਲੋਂ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਇਸ ਦੰਤ-ਕਥਾ ਦੇ
ਸੋਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦਰਿਆਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਤੁੰਗ ਸਾਹਿਬ 70ਵਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ
ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਪਟਿਆਲਾ ਇਕੱਠੇ
ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਖੁਦ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਦਾਰੂ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ
ਸੀ। ਪਿਛਲੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਕਰੰਪ ਦੀ ਨਾਮੁਰਾਦ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ - ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦਾ ਘਰ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਆਉਣ ਨਾਮਾਤਰ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਜਿਉਂਦਾ ਜਾਗਦਾ,
ਚਲਦਾ ਫਿਰਦਾ ਮਹਾਂ ਕੋਸ਼ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਫੋਨ ਮਿਲਾਉਂਦੇ
ਸਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ
‘ਮੂਰਤਾਂ‘ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਚਾਲਿਓਂ ਹੀ ਟੋਕ ਕੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗੱਪਬਾਜੀ
ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਤਾਂ
ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ‘
ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਡਾ. ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਦਰਿਆ‘ ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਲਈ ਕਢੀਆਂ।
ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾ. ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਗੁਰੂ
ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ‘ਨੌਂ ਸੁਪਨੇ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਨਜ਼ਮ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ
‘ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ‘ ਵਿਚ ਭੰਡੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਬੇਕਿਰਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ
ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਹ ਖੁਦ ‘ਸ਼ਰਮਸਾਰ‘ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਾਨਸ਼ਵਰ ਸੱਜਣ ਨੇ
ਕਾਲਮ ਨਵੀਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜਿਆ ਕਿਉਂ ਨਾ।
ਤੁੰਗ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪਣੇ
ਸਮੇਂ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰੇ ਆਜ਼ਮ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਉਨ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ
ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨਾਲੋਂ
ਉਹ ਉਮਰ ਵਿਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ 10 ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਜਦੋਂ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ
ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਸ਼ਾਇਰ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਆਭਾ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਉਸਦੇ
ਬਹੁਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਫ਼ਿਦਾ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਨੇੜਤਾ ਦੀ ਚਾਹਤ ਉਹ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੀ
ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ
‘ਨੀ ਅੱਜ ਕੋਈ ਆਇਆ ਸਾਡੇ ਵਿਹੜੇ‘
ਵਾਲਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੀਤ ਉਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਉਸਦੇ ਘਰੇ ਆਮਦ ‘ਤੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 4-5
ਹੋਰ ਉਸਦੇ ਗੀਤ ਪੂਰੇ ਹੀ ਸੁਣਾ ਦਿਤੇ ਜਿਹੜੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੇ ਸਨ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿੱਜੀ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਸਿਆ ਕਿ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਮਲੰਗ ਆਦਮੀ ਸੀ - ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਉਸ ਵਲੇ ਉਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਝੁਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ‘ਹੁਣ‘ ਵਾਲੀ
ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਚ ‘ਮੂਰਤਾਂ‘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਆਭਾ ਮੰਡਲ
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਵੇਖੋ ਇੰਝ ਕਰਦਾ ਹੈ:
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਝੱਲ ਜਾਂ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਮੂਰਤਾਂ‘ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ
ਰੇਖਾ ਚਿਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ “ਲਾਹੌਰ ਨਿਸਬਤ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਚਾਹ ਪੀਂਦਿਆਂ
ਇਕ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੀਚੀ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ
ਮਾਰੀ। ਇਸਦਾ ਸੀਰਸ਼ਕ ਸੀ ‘ਉਂਗਲੀ ਕੋਈ ਰੰਗੀਨ‘ ਅਖੇ ਇਸ ਚੀਚੀ ਦਾ ਖੁਮਾਰ ਕੋਈ ਲਾਹ ਸਕਦੈ -
ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਰਮਰੀ ਪੋਟਿਆਂ ਦੀ ਛੂਹ ਨੇ ਅਮਰ ਬਣਾ ਦਿਤੈ।”
ਤੁੰਗ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵੀ ਇਹੋ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਨੀ ਗੱਲਾ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਹੋਰੀਂ ਅਕਸਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਅਲੱਗ
ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੀ। ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਕਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਟਾਂ
‘ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਰੋਣ ਕੀ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਬਲਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਸਿੱਧੀ ਹੀ
ਕਿਰਦਾਰਕੁਸ਼ੀ ਹੈ!
ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਤੁੰਗ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਹਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ -
ਪ੍ਰੰਤੂ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਪਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭੁੱਲਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਮਜਲਿਸਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ
ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਇਹ ਕੰਮ
ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ, ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਮਖੌਲ
ਉਡਾਉਣ ਲਈ ‘ਸ਼ਬਦ ਸ਼ੋਭਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਕੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ
ਇਸੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਕਸਵੱਟੀ‘ ਰਖ ਕੇ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਛਪਵਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ
‘ਪ੍ਰੀਤ ਲੜੀ‘ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਛਾਪਿਆ ਵੀ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲਈ
ਸੀ।
ਪ੍ਰੋ. ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਤੁੰਗ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੀ ਢਾਣੀ ਵਿਚੋਂ
ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸਲ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨੇ ‘ਆਰਸੀ‘ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਗੋਦ
ਲਈ ਧੀ ਕੰਦਲਾ - ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਕੁਝ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹਲਾ ਰਖਿਆ ਸੀ - ਬਾਰੇ
‘ਹਕੀਕਤ ਉਜਾਗਰ‘ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ। (ਅਖੇ) ਵੇਖੋ ਭਾਪੇ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ‘ਆਰਸੀ‘ ਦੀ ਸਹਿ
ਸੰਪਾਦਕ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਐ ਬਲਕਿ ਆਰਸੀ ਨੂੰ ਚਲਾਇਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਦੁੱਗਲ
ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਭਾਪਾ ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਛਪਵਾਉਣ ਲਈ ਅੜ ਗਿਆ ਅਤੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀਵਸ ਉਸੇ ਵਕਤ ‘ਆਰਸੀ‘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਘਰ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।
ਕੰਦਲਾ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਵਾਵੇਲਾ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਕਿ
ਕੰਦਲਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਈਰਖਾ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਜਰਾ ਦੇਖੋ:
ਪੰਜਾਬੀ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਲੋਂ ‘ਮੇਰੀ ਸਾਹਿਤਕ ਜੀਵਨੀ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਛਾਪੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ
ਪੰਨਾ 88-89 ਉਪਰ ਆਪਣੇ ਇਨਾਮਾਂ-ਸਨਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਗਿਨਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦਸਦੇ
ਹਨ:
“ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਗਿਆਨਪੀਠ ਦੇ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,
ਮੇਰੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ - “ਗਿਆਨਪੀਠ ਐਵਾਰਡ ਸੜਕ ਤਾਂ ਠੀਕ ਪੈ ਗਿਆ ਪਰ
ਜਿਹੜੀ ਗਲੀ ਪਹਿਲੇ ਆਈ ਉਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਵੜ ਗਿਆ।” (ਅਖੇ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦਾ ਕਿਸ
ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।”
ਸੋ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪੰਨਾ 367 ਤੇ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਭਗਵੰਤ ਨੂੰ ਜਗਦੀਪ ਬਾਰੇ ਦਸਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਇਹ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ “ਇਹ ਤਾਂ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰੋ, ਨਵਰੰਗ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਟਿਕ ਗਈ...ਜੇ ਉਸੇ ਰਾਤ ਚਲਦੀ
ਰਹਿੰਦੀ...“ ਕਥਨ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਜੁੜੀਆਂ ਕਲਪਿਤ
ਕਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਿੰਨੀਆਂ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
‘ਹੁਣ‘ ਦੇ ਅੰਕ 28 ਦੇ ਪੰਨਾ 183 ਉਪਰ ਅਮੀਆ ਕੁੰਵਰ ਦੇ ‘ਮੋਹਣਜੀਤ ਦੀਆਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ
ਗੱਲਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਪੰਨਾ 183 ਉਪਰ ਉਸਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਦਾ ਉਹ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਵਾਕ
ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਹੂ-ਬਹੂ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ:
ਬਸੂਰਤ ਤੇ
“ਜਦੋਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਬੜੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੀਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਕੁੱਖ ਹਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤਾਂ
ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਨਿਖਸਮੀ ਔਲਾਦ ਮੁਤਬੰਨੀ ਕਰ ਲਈ।”
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰੀਂ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਬਦ
ਸੋਭਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਦੀ ‘ਨੰਗ‘ ਕਹਾਣੀ ਛਪਣ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ
ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੇਖੋ ਜ਼ਰਾ ਕਿੰਝ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਧਰ ਜਾਂ
ਉੱਧਰ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ।...ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸੋਂ ਛੁੱਟੀ ਆਇਆ
ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਡਾ.ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸਨ।(ਅਖੇ) ਉਹ ਬਣੀ ਬਣਾਈ ਕਹਾਣੀ
ਸੀ।‘ਕਸਵੱਟੀ‘ ਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖ ਕੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ।ਛਪੀ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ
ਵੀ ਪੜ੍ਹੀ, ਹੋ ਗਿਆ ਝੰਜਟ! ਉਹਨੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਤੋਂ ਰੋਸ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਵਾਈ ਤਾਂ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ
ਨੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ,ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਹੀਂ
ਦਿੱਸੀ, ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਦਿਸ ਜਾਵੇਗੀ? ਫਿਰ ਉਹ ਨਰਮ ਨਾ ਪਈ।...ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਕੇ ਖਰੀ
ਖੋਟੀ ਸੁਣਨ ਦੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਠੀਕ ਰਾਹ ਇਹੋ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ‘ਨਾਗਮਣੀ ਸ਼ਾਮ‘
ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ।”
ਨਾਂ ਥਾਂ ਬਦਲੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਭੈਅ ਸੀ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਉਹਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜੇਗੀ ਤੇ ਉਹ
ਬੁਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਨਾਵੇਗੀ।
ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਕਹਿਰ ਅਤੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾਨਸ਼ਵਰਾਂ ਦੇ ਸੋਹਜ ਦਾ ਜ਼ਰਾ ਮਿਆਰ ਵੀ ਵੇਖੋ ।ਬਾਬੇ ਉਸੇ
ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ:
“ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਪਤਾ ਸਭ ਨੂੰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ‘ਨਵਯੁੱਗ‘
ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ।ਭਾਪਾ ਜੀ ਕਈ ਵਾਰ ਮਖੌਲ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਣੂੰਆਂ ਦੀ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗਦੇ।ਬੋਲੇ, ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲਾਵਾਂ।” ਉਹ
ਹੱਸੇ, ਲਉ ਜੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਪੌੜੀ ਸਾਂਢੂ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿ
ਸਕਦਾ ਹਾਂ!” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਬੱਚਾ, ਇਹ ਸਾਂਢੂਪੁਣੇ
ਦਾ ਪਾਪ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਨਾ ਚਾੜੋ.. ਨਾਲੇ ਆਪਾਂ ਸਾਂਢੂ ਲੱਗੇ ਕਿਧਰੋਂ? ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਪਾ ਜੀ
ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ, “ਤੇ ਇਹ ਪੌੜੀਂ ਸਾਂਢੂ ਕੀ ਹੋਇਆ?” ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ ਮੁੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਸੇ,
“ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜਨੀਆਂ ਵਰਜਿਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਵਰਜਿਤ ਨੇ।” ਭਾਪਾ
ਜੀ ਨੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ, “ਇਹਦੀ ਗਤੀ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੁਹਾਡੀ ਗਤੀ ਤਾਂ,
ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ, ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਗਿਆਂ ਮਿਲੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ।” ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ
ਕਹਿੰਦੇ, “ਭਾਪਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਿਧਾਨ ਹੋ, ਸਭ ਕਰਨ-ਕਰਾਵਣਹਾਰ ਹੋ, ਕਰੋ ਕੋਈ
ਹੀਲਾ!” ਤੇ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸ ਪਏ।
(ਅਖੇ)ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ, ਭਾਪਾ ਜੀ ਦੀ ਵੀ ਦੁੱਗਲ ਸਮੇਤ ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ ਦੇ ਪੌੜੀ ਸਾਂਢੂ
ਬਣਨ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆ ਗਈ।
ਉਹ ਵਾਰੀ ਕਿਤਰਾਂ ਆਈ ਅਸੀਂ ਦੱਸ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪਦੇ ਮਿੱਤਰਾਂ
ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ‘ਸ਼ਬਦ ਸ਼ੋਭਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਮੁੱਦਤ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀ
ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅਜੇ ਵੀ ਸੰਭਾਲੀ ਪਈ ਹੈ। ਬੇਹੱਦ ਬੈਡ ਟੇਸਟ ‘ਚ ਲਿਖੀ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ, ਡਾ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤੀ ਦਾ
ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣ ਲਈ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਹੈਰਾਨੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਲੇਪਣ
‘ਤੇ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆੳਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ‘ਅਸ਼ਲੀਲ‘ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ੀਲ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਤੁਲੇ
ਹੋਏ ਹਨ... ਸਾਡੀ ਜਾਚ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਅਸ਼ਲੀਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ‘ਨਾਗਮਣੀ
ਸ਼ਾਮ‘ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਬਦ ਸ਼ੋਭਾ‘ ਲਿਖਣਾ ਕੱਤਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਸੀ
ਦਿੰਦਾ।ਇਹੋ ਗੱਲ ਆਪਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਤੁੰਗ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਹੁਣ ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਹੀ ਵੇਖ ਲੈਣ ਕਿ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ, ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ
ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ, ਭਾਪਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਤੇ ਪਿਛੋਂ
ਡਾ.ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸਮੇਤ ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ- ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਵੈਰ
ਕਿੰਝ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ- ਤੇ ਫਿਰ ਪਿਛੋਂ ਇਸੇ ‘ਬਦਜ਼ੋਕ ਮੁਹਿੰਮ‘ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ
ਨੂਰੇ ਬਾਬੇ ਵਾਲੀ ਢਾਣੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਤੇ ਗੁਰਬਚਨ ‘ਭਰਾਵਾਂ‘ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਤੋਂ
ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਹੁਣ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ
ਜਾਵੇ।
ਵੇਖੋ ਇਹ ਸੁਧੀ ਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਤੀ ਜੋ ਬਣਿਆ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਬਣਾਇਆ ਬਣਿਆ।ਸਾਡਾ ਪੱਕਾ
ਇਤਕਾਦ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਉਹ ਬਣਿਆ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਬਣ ਸਕਣ ਦੇ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ/
ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਮਰੱਥ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਕਈ ਖੂਬਸੂਰਤ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਪਰ ਸਾਡਾ ਇਤਕਾਦ ਹੈ ਕਿ
ਸਤੀ ਨੂੰ ਨਮੋ ਕਹਿਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਇਵਾਂਕਾ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਜਿਸ ਇਬਾਦਤ ਅਤੇ ਦਰਦ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਲ
ਗ਼ੁਜਾਰੇ ਹੁਸੀਨ ਦਿਨਾਂ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ- ਮਹਿਜ਼ ਉਹ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਬਿਆਂ
ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਉਸ ਇਵਾਂਕਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਮਾਇਣ ਵਰਗੇ ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ
ਮਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਬੁਲਗਾਰੀਅਨ ਵਿੱਚ ਤਰਜ਼ਮਾਏ- ਇਹ ਕੀ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਉਸ ‘ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਬੁਲਗਾਰੀਅਨ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ
ਵਿੱਚ ਤਰਜ਼ਮਾਇਆ ਸੀ- ਉਹ ਕਮਾਲ ਸੀ। ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਹ ਆਪ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ‘ਚ ਆਪ
ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
ਇਵਾਂਕਾ ਨਾਲ ਸਤੀ ਨੂੰ ਇੰਤਹਾ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਹੈ- ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਰਸ਼ਕ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਸਦੇ
ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਸਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ-
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਡੋਬੂ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।... ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ‘ਫ਼ਿਲਹਾਲ‘ ਗੁਰਬਚਨ ‘ਪੋਨੀ ਟੇਲ‘ ਵਾਲੇ ਆਪਦੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਲੇਖ
ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਗਿਲਾਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਆਖਰ ਬੰਦੇ
ਦਾ ਪੁੱਤ ਕਦ ਬਣੇਗਾ!
2005 ਦੇ ਆਖੀਰ ਵਿੱਚ ਅਵਤਾਰ ਜੰਗਿਆਲਵੀ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਯਾਦਗਾਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਜਦੋਂ ਰਿਕਾਰਡ
ਕੀਤੀ ਹੈ- ਇਵਾਂਕਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤੀ ਖੁਦ ਵੀ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਨਹਿਸ਼ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਫੇਟ
ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਪਰ ਉਹ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੁਲਤ ਅਤੇ ਤਰਾਸ਼ੇ ਹੋਏ
ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਵੈ ਤਰਸ ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਲੇਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅਵਤਾਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਕਿ ਦੁੱਗਲ ਕਹਿੰਦੈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬਰਸਾਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ,
ਬਾਰੇ ਸਤੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਬੇਹਦ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ।ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੁਬਾਰਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖਣ।
ਸਤੀ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਖੁਦ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ, ਪਰ ਆਪ ਦੀ
ਪੀੜ੍ਹੀ ‘ਚ ਉਸਨੇ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੇ ਕਬੂਲਣ ਦੀ ਦੂਰ-ਦਰਸ਼ਤਾ ਵਿਖਾਈ।
ਪ੍ਰੋਗ੍ਰੈਸਿਵ ਲ਼ੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਐਲਾਨੀਆਂ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਦੋਂ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ।ਇਹ
ਦਲੇਰੀ ਨਾ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਿਖਾਰੀ ‘ਚ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।
ਕਿਤਨਾ ਪਿਆਰਾ ਸਤੀ ਦਾ ਵਾਕ ਹੈ: “ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਹਿ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੂੰ ਰੱਬ
ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਟਾਲ ਸਕਦਾ”
ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਕਈ ਖੁਬਸੂਰਤ ਪਹਿਰਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ
ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਤੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹ ੈਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ-ਜਿਸ ਦੇ
ਵਿਰੋਧ ‘ਚ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ- ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਅਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ
ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਸੀ- ਅਸਲ ਟੀਚਾ ਸੀ ਨਵੇਂ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ; ਇਹ ਸਮੂਹ ਦੇ
ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਚ ‘ਵਿਅਕਤੀ‘ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ‘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੀ।‘ਅਸੀਂ‘ ਦੇ
ਵਿਰੋਧ ‘ਚ ‘ਮੈਂ‘ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਸ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬੜੇ
ਜਾਨਦਾਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚੋਂ
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਭਾਲੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਹਜ਼ੂਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ‘ਚੂੰ ਕਾਰ‘ ਵਾਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਤੁਕ
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਹ ਸਹੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਹੈ- ਗੁਰੂੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਦੀਆਂ
ਸੈਂਚੀਆਂ ਉਸਦੇ ਘਰ, ਸਾਹਮਣੇ ਪਈਆਂ ਹਨ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਜਿਸ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਗੱਲ
ਕਰਦਾ ਹੈ- ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਰੂਹ ਨਸ਼ਿਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉਕਾਈਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਸਲਨ ਸਾਲ 1968 ਦੇ
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸਮੇਂ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਚਾਰੀ ਗਈ ਭੂਮਿਕਾ
ਨੂੰ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਜਦੋਂ ਸਤੀ ਵੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਸਾਹਸ ਦੀ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਦੱਸੀ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਅਖੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡੀਗਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ
ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਬਾਦਲੇਅਰ ਨੂੰ ਕੌਣ ਫੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਮਰੇਡ
ਸਟਾਲਿਨ ਨੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਅੰਦਰ ਸਟੇਟ ਵਿੱਰੁਧ ਮਹਿਜ਼ ਨਿੱਛ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ
‘ਬਾਦਲੇਅਰਾਂ‘ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖ ਝਪਕੇ ਜ਼ਹੰਨਮ ਰਸੀਦ ਕਰਵਾ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।) ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ
ਇਹ ਵਡਿਆਈ ਡੀਗਲ ਦੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਸਾਰਤਰ ਦੀ -ਸਤੀ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।ਉਂਝ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਡੀਗਲ
ਨੇ ਬਾਦਲੇਅਰ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਕਿਹਾ ਸੀ ਸਾਰਤਰ ਫਰਾਂਸ ਹੈ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਨੂੰ
ਕੌਣ ਫੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਬਲਕਿ ਦੰਤ ਕਥਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵਾਲਟੇਅਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਉਂਝ ਵੀ ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੇ ਅਜਿਹੇ
ਕੌਤਿਕਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਰੈਡੀਕਲ ਜਹਾਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੇ
ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਫੱਬਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਫਿਰ ਮਾਡਰਨਿਜ਼ਮ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਹ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਹੀ ਇਹ ਵਾਕ ਬੋਲ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ-‘ਇਹ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਕੁਝ ਮਾਡਰਨਿਸਟ ਕਵੀ ਟਰਾਟਸਕੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹੇ ਹਨ।‘ ਫਿਰ
ਅਗਾਂਹ ਸਕੰਦਰ ਸੋਲਜਿਨਿਤਸਿਨ ਦੀ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ‘ਗੁਲਾਗ ਤ੍ਰੈਲੜੀ‘ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਉਸ
ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਲਾਗ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਲਜਿਨਿਤਸਿਨ ਨੇ ‘ਦ ਫਸਟ ਸਰਕਲ‘
ਅਤੇ ‘ਕੈਂਸਰ ਵਾਰਡ‘ ਨਾਂਵਾ ਵਾਲੇ ਦੋ ਵੱਡ-ਅਕਾਰੀ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।‘ਗੁਲਾਗ
ਤ੍ਰੈਲੜੀ‘ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਆਪ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਅਕਤੂਬਰ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਉਹ ਇਨਸਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ
ਸਭ ਤੋਂ ਮਨਹੂਸ ਹਾਦਸਾ ਮੰਨਦਾ ਸੀ।ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਗੁਲਾਗ
ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਪਿਛੋਂ ‘ਰੈੱਡ ਵੀਲਜ਼ ਤ੍ਰੈਲੜੀ‘ ਲੜੀ ਤਹਿਤ ਲਗਪਗ 7-7,8-8 ਸੌ ਪੰਨਿਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ
‘ਇਤਿਹਾਸਕ‘ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ।ਦਾਸ ਨੇ ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਪੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।ਪਹਿਲਾਂ ‘ਅਗਸਤ 1914‘ ਤਾਂ
ਠੀਕ ਹੈ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਗਲੇ ਦੋਵੇਂ ਨਾਵਲ ਬੇਹੱਦ ਨੀਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਊ ਹਨ-ਪੜ੍ਹਨੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬੜੇ ਹਨ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ‘ਦ ਫਸਟ ਸਰਕਲ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡਾ ਨਾਵਲ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਫ਼ਲ ਕਲਾਸਿਕ
ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ ‘ਜੰਗ ਤੇ ਅਮਨ‘ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ
ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਤੀ ਦੀ ਸਮਝ ਜਾਂ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ‘ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਨਹੀਂ
ਹੈ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਰਤਰ, ਟਰਾਟਸਕੀ ਅਤੇ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ, ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਨਾਵਲ
ਉਸਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜੇ ਹੋਏ ਹਨ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੈਂਤੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਨਿਰਣਾ ਦੇਣ
ਲੱਗਿਆਂ ਕੀ ਮਹਿਜ਼ ਉਸਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ?
ਸਤੀ ਦੇ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਂ 30 ਮਾਰਚ, 2015 ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘ ‘ਚ ਛਪਿਆ
ਸਾਡੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵੀਰ ਬੀਰ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ‘ਨਿਆਰੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਸਨ ਜੱਥੇਦਾਰ ਟੌਹੜਾ‘ ਉਨਵਾਨ
ਹੇਠਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸੋਲਜਿਨਿਤਸਿਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਲਾਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਜੱਥੇਦਾਰ
ਟੌਹੜਾ ਵੱਲੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਾ ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਵਰਣਨ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਟੌਹੜਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਕੋਈ ਜੀਅ ਸਦਕੇ ਕਰੇ ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਡੰਡਾਉਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਸੰਵਰੇਗਾ? ਸਤੀ ਆਪਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਬੀਰ ਦਵਿੰਦਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਆਪਦੀ ਜਗਾ ਹੈ ਪਰ ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸਤੀ
ਵੱਲੋਂ ‘ਗੁਲਾਗ‘ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਤਿਅੰਤ ਤਰਾਸਦਿਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਚਿਹਨਕ ਦਾ ਚਲਾਊ
ਜਿਹੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਸਾਡੇ ਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਵਾਇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਖ਼ੈਰ ਇਨਸਾਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਉਕਾਈਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਨੇੜਤਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਸ਼ਲੀਲ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ
ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚ
ਜੇਕਰ ਜਾਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਖੁਦ ‘ਫ਼ਿਲਹਾਲ‘ ਗੁਰਬਚਨ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ।
ਮਸਲਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਮੋਹਨਜੀਤ ਸਾਲ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਹੁਣ‘ ਦੇ 24 ਨੰਬਰ ਅੰਕ ‘ਚ ਛਪੀ ਆਪਦੀ
ਲੰਮੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ‘ਵਿੱਚ ਨਦੀ ਅੱਗ ਦੀ ਵਗੇ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਪੰਨਾ 32-33
ਉੱਪਰ ਵੇਖੋ ਕੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ:
“ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਫਲਾਂ ਬੰਦਾ ਮਾੜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ
ਬਖਸ਼ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ (ਫ਼ਿਲਹਾਲ) ਗੁਰਬਚਨ ਨਾਲ ਹੋਈ।ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਦਿੱਲੀ ਨਹੀਂ
ਸਾਂ। ਇੱਕ ਵੇਰਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੋਂ ਦਿੱਲੀ ਗਿਆ।ਇਹ ਗੁਰਬਚਨ ਮਿਲ ਗਿਆ।ਇਹਦੇ ਕੋਲ ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ
ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੁਣ ਮੇਰੀ ਗੱਲ, ਯਾਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲ, ਮੈਂ ਉਧਰ ਜਾਣਾ
ਤੈਨੂੰ ਹੌਜ਼ ਖਾਸ ਲਾਹ ਦੇਊਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਾ ਇਹ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਹੈ!ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਰਹਿਣ
ਦੇ ਯਾਰ, ਮੈਂ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗਾ।ਮੈਨੂੰ ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੈ ਜਾਂ ਮੈਂ ਆਟੋ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ।ਪਰ
ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੀ ਜਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ ਬਹਾ ਲਿਆ। ਚਲੋ ਜੀ, ਜਾ ਕੇ ਗੇਟ ‘ਤੇ ਮੈਂ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਇਹ
ਵੀ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ
ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲਿਆ। ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਗੁਰਬਚਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ
ਰੰਗ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਮਨਾਂ! ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਕਰਾਈ ਬਸ ਖੂਹ ‘ਚ ਪੈ ਗਈ।ਹੁਣ
ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ “ਆ ਜਾ ਬਹਿ ਜਾ।” ਇਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਅਪੇ
ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸਦਾਂ... ਉਸਨੇ
ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਲਿਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ‘ਤਾ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ।ਮੈਂ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ‘ਚ
ਫਸ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਗੁਰਬਚਨ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾ ਚੱਲ, ਉਹ ਆ ਗਿਆ, ਜੇ ਆ
ਈ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਗਲਾਸ ਹੋਰ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਖੈਰ ਜੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ
ਬਹਿ ਗਈ।ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੀ, ਕਿਵੇਂ ਮੈਂ, ਕਦੋਂ ਆਇਐਂ? ਗੁਰਬਚਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਟੋਕ
ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, “ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਕਹਿੰਦੀ,
“ ਦੇਖ ਗੁਰਬਚਨ, ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਵੇਵ ਲੈੱਂਥ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਨਾਲੇ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿਣੈ, ਆਪਦੀਆਂ
ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਚੁੱਕੀ ਆਂ- ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ‘ਚ ਆਖ ਚੁੱਕੀ ਆਂ..।ਇਹਨੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਵਾਰ
ਫਿਰ ਕਿਹਾ।ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ, “ਦੇਖੋ, ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਵੀ ਕਹੋਗੇ, ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਇਹੋ ਹੀ
ਹੋਵੇਗਾ।ਬੇਹਤਰ ਹੈ,ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਮੇਰੀ ਰਾਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ
ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ”
ਫਿਰ ਅੱਗੋਂ ਮੋਹਨਜੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ,
ਉਹ ਮੈਗ਼ਜੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੈਖ ਲ਼ੈਣ- ਮਜ਼ਾ ਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਇਸੇ ਹੀ ਮੈਗ਼ਜੀਨ ਦੇ ਅੰਕ 28 ਵਿੱਚ- ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ- ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ, ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਿੰਝ ਰਿਸੀਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਕਰਨਲ ਸਾਹਿਬ ਦੱਸਦੇ ਹਨ :
“ਸਿੱਕਮ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਮੈਂ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਦੂਜੀ
ਗੱਡੀ ਫੜ੍ਹਨੀ ਸੀ। ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਸੀ।... ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਨੂੰ ਮਿਲ ਆਵਾ।... ਇਮਰੋਜ਼ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਬਾਂਹ ਮੇਰੇ ਉਤੋਂ ਦੀ ਵਲਾ
ਕੇ ਉਹ ਹੱਸਿਆ ਸੀ।”
ਅੱਗੋ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੋਰ ਵੀ ਅਕਰਸ਼ਕ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਸੀਂ ‘ਹੁਣ‘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਸਬੀਰ ਹੋਰਾਂ ਦੀ
‘ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਇਮਰੋਜ਼‘ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਲਗਪਗ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ
‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਛਪ ਕੇ ਆਈ ਹੈ।
ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਹੈ- ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਠੰਢ ਪੈਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੇਹਾ ਸਲੀਕਾ ਹੈ,
ਆਪਦੇ ਮਿੱਤਰਾਂ- ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦਾ! ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਜਰ ਹੈ:
ਇਬਾਰਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ...
ਮੈਂ ਅਮ੍ਰਿਤਾ,ਇਮਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ
ਪਰ ਜਾਣਨ ਦਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਕੀ ਦਾਅਵਾ ਹੈ?
ਮੈਂ ਤਾਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ
ਸੋਚਿਆ,ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਰਾ ਨਹੀਂ
ਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ!
ਨਾ ਇਮਰੋਜ਼!
ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਪੁਸਤਕ ‘ਲਾਲ ਵਹੀ ਦਾ ਖਾਤਾ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਪਹਿਲੇ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਕਿਹੇ ਸੁੰਦਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ- ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖਣ:
“ਹੌਜ਼ ਖ਼ਾਸ ਦੀ ਸੁਰਮਈ ਸ਼ਾਮ ਹਰੀਆਂ ਕਚੂਰ ਵੇਲਾਂ ‘ਤੇ ਫੈਲ ਗਈ।
ਇਮਰੋਜ਼ ਦੇ ਚੰਬੇ ਵਿੱਚ ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਵਧ ਗਈ ਸੀ।ਉਹਦੇ ਹੱਥੀਂ ਬਣਾਏ ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਚਿੜੀਆਂ ਤਿਨਕੇ ਚਿਣਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ।
ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬੇਪਨਾਹ ਪ੍ਰਵਾਜ਼ ਦੀ ਪਨਾਹ ਵੇਖਦਾ ਸਾਂ।
ਉਸ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਦੁੱਧ ਚਿੱਟੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਹੀ ਮੈਨੂੰ ਤੋਹਫੇ ਵਜੋਂ
ਦਿੱਤੀ।”
...
ਉਹ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਵਰ ਸੀ ਅਤੇ ਜਮਾਨੇ ਦਾ ਸਰਾਪ। ਉਸਦੇ ਦੁਆਲੇ
ਮੁਢੋਂ-ਸੁਢੋਂ ਹੀ ਸਾਜਸ਼ੀ ਹਵਾੜ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹਵਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਰਹੀ,
ਤੁਰਦੀ ਰਹੀ, ਲਗਾਤਾਰ ਤੁਰਦੀ ਰਹੀ।
...
...ਤੇ ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮਾਂ ਹੋ ਗਈ। ਫਿਰ ਉਹ
ਵੱਡੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਵਾਂਗ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਜਾਪਿਆ ਉਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਦੋਸਤ
ਹੈ।
...
ਸਰਘੀ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਪੇਤਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਬੂਹਾ ਠਕੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਟਰੇਅ ਵਿੱਚ
ਚਾਹ ਦੇ ਗਲਾਸ ਰੱਖੀਂ ਉਹ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਆਇਆ, “ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਸੀ,
ਸੋਚਿਆ, ਇਕੱਠੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਾਹ ਪੀਵਾਂਗੇ।”
ਹਾਲੇ ਅਸੀਂ ਦੋ-ਦੋ ਘੁੱਟਾਂ ਹੀ ਭਰੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਗਲਾਸ ਫੜ੍ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ
ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ, “ਮੈਂ ਭਲ਼ਾ ਇਕੱਲੀ ਬੈਠ ਕੇ ਚਾਹ ਕਿਉਂ ਪੀਵਾਂ?”
ਉਸ ਕੁਰਸੀ ਖਿੱਚ ਕੇ ਨੇੜੇ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ‘ਨੋ ਮੈਨਜ਼ ਲੈਂਡ‘ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਰ ਲਈਆਂ, “ਤੇਰਾ
ਮੇਜਰ ਅਸ਼ਰਫ਼ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰਾ ਬੰਦਾ ਏ, ਪਰ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੇ ਬੰਕਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਖੁਦ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ
ਤਾਂ ਉਸ ਚੁੱਪ ਨੇ ਸਗੋਂ ਵਧੇਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸਨ।”
‘ਨੋ ਮੈਨਜ਼ ਲੈਂਡ‘ ਦੀ ਕਾਪੀ ਰਾਤੀਂ ਸੌਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਫੜਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਪੜ੍ਹ ਕਿਹੜੇ
ਵੇਲੇ ਲਈ? ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ, “ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਤੋਂ ਇਸ
ਤੜਕੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਕੁਝ ਪਤੈ?”
...
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਜਾਗ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਈ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ
ਨਵੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਤੁਰਣ ਵੇਲੇ ਕਾਗ਼ਜ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਜੋਰ ਦੇ ਕੇ ਆਖਦੀ ਸੀ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੀਂ।
...
‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਦੇ ਕਾਲਮਾਂ ਨੇ ਅਨੋਖਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ।ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਦੀ
ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਲੇ ਫ਼ਨੀਅਰ, ਸ਼ੌਕ ਸੁਰਾਹੀ, ਚੀਨੇ ਕਬੂਤਰ, ਸਿਰ ਧਰ ਤਲੀ,
ਮੇਰਾ ਕਮਰਾ, ਮੈਂ ਤੇ ਮੈਂ, ਦੇਖ ਕਬੀਰਾ ਅਤੇ ਹੋਰ... ਸਾਰੇ ਕਾਲਮ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ
ਮੋਹਰਾ ਬਣੇ।
ਤੇ ਫਿਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੇ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਬਾ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ
‘ਸ਼ੁਰਲੀ‘ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੁਛਿਆ, “ਸੁਣਿਐਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ
ਹੈ।” ਤਾਂ ਮੇਜਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਵਾਬ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਤਹੱਮਲ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹੌਜ਼ ਖ਼ਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਪ੍ਰਮਿਕਾ ਦਾ
ਜੋੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰਾ
ਇਮਰੋਜ਼।ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਪਰ ਇਮਰੋਜ਼ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ।ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਤੱਕਿਆ, ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਹਿਚਹਾਉਂਦੀਆਂ
ਚਿੜੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀਆਂ। ਇਮਰੋਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਬਾਬਲ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ
ਸਿਰ ਪਲੋਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚਿੜੀਆਂ ਲਈ ਆਲ੍ਹਣਾ ਤਾਮੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ
ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਉਸਨੂੰ...।”
ਇਹ ਇਮਰੋਜ਼ ਕਰਦਾ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਸਾਹਿਬ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਕਿਵੇਂ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਹੀ ਵੇਖੋ:
“ਚਾਹ ਬਣ ਗਈ ਤਾਂ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ, ਪਲੇਟ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬਿਸਕੁਟ ਰੱਖੇ ਤੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ।
ਨਿੱਤ ਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਜੀਭ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਅਸਰ ਸੀ ਕਿ ਚਾਹ ਦਾ ਘੁੱਟ
ਭਰ ਸਕਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਸੀ।ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਚਾਹ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਪਰਾਂ ਸਰਕਾ ਦਿੱਤਾ, “ ਇਮ, ਤੈਨੂੰ ਤੇ
ਪਤੈ ਮੈਥੋਂ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।”
“ਵੇਖ ਮਲਿਕਾ! ਅੱਜ ਜਸਬੀਰ ਆਇਐ, ਇੱਕ ਘੁੱਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪੀ ਲੈ।”
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਬਾਲ ਵਾਂਗ ਚਾਹ ਦੀ ਘੁੱਟ ਭਰ ਲਈ।
ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਪਲੇਟ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਬਿਸਕੁਟ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ,“ਲੈ ਮਾਜ਼ਾ, ਇਹ
ਬਿਸਕੁਟ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਖਾ।”
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਉਹਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬਿਸਕੁਟ ਫੜ੍ਹ ਲਏ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਮਾਂ ਵਰਗਾ ਲੱਗਾ ਤੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਿੱਕੇ ਬਾਲ ਵਰਗੀ।
...
ਇਮਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਕਾਹਲ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਆਉਣ ਵੇਲੇ। ਉਹ ਹਰ ਛਿਣ ਨੂੰ
ਜਿਉਂ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ ਜਿਉਂ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, “ਜਸਬੀਰ ਇਕੱਠਿਆਂ
ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸਾਡਾ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸਭ
ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ।
ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਸਿਆਣੀ ਔਰਤ ਸੀ । ਜੇ ਸਾਡੇ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਕੌੜਾ-ਫ਼ਿੱਕਾ ਬੋਲਿਆ ਵੀ ਤਾਂ
ਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਨੇ ਚੁੱਪ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, “ਜੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਖੁਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੀ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।”
...
ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੀ ਦਾਦੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਸਦਾ ਕਿਤਨਾ ਫ਼ਿਕਰ
ਹੈ। ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਫਾਹੀ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਮਰੋਜ਼ ਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਨਾ ਲੱਗੀ ਤੇ
ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਕਲਾ-ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਨਾ ਹੋਈ।ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲੋਕ ੳਸੁਦਾ ਨਾਂ ਵਿਸਰ ਗਏ...।”
ਆਓ ਹੁਣ ਜ਼ਰਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਆਪਦਾ ਬਿਆਨ ਵੇਖੀਏ ਕਿ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਦੇ
ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਉਹ ਖੁਦ ਕੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ?
‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 51 ‘ਤੇ ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਜ਼ ਹੈ:
“ਇੱਕ ਦਿਨ ਇਮਰੋਜ਼ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਜੀਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰ) ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਰੋਟੀ ਦੀ
ਛੁੱਟੀ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ, ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਬੰਬਈ ਦੇ ਫ਼ਿਲਮ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਗੁਰੂੁ ਦੱਤ
ਦਾ ਖ਼ਤ ਆਇਆ ਸੀ।
ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ- ਕਿ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦੀ ਕਦਰਦਾਨੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸੁਨਾਉਣੀ ਚਾਹੀ
ਸੀ... ਰੱਬ ਜਾਣਦਾ ਹੈ... ਮੈਂ ਚੇਤੰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ
ਸੀ, ਪਰ ਉੇਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਹਿਰਾਂ ਦਾ ਹੌਲ ਪਿਆ- ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਸੇ ਬੰਬਈ ਨੇ ਮੇਰੇ
ਕੋਲੋ ਸਾਹਿਰ ਖੋਹ ਲਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਬੰਬਈ ਦੂਜੀ ਵਾਰ...
ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਸਹਿਵਨ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ
ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ
ਚਿਹਨਾਤਮਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਇੱਕ ਸਦੀ
ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੀ 20 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ ਆਪਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਸਟੇਨੋਗ੍ਰਾਫਰ
ਅੰਨਾ ਗਰੀਗੋਰੀਏਵਨਾ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਉਹ ਧੰਨ ਹੀ ਤਾਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
...
ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਤਨਾ ਕੁ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਸੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-
ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।... ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਜ਼ਰਾ ਮੁੜ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ
ਜਾਵੇ।
ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 40 ਉਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“ਸੱਤ ਅਕਤੂਬਰ 2001 ਦੇ ਪਹੁ-ਫੁਟਾਲੇ ਵੇਲੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੀ
ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਵਾਜ਼ ਵੀ। ਮੈਨੂੰ ਹੌਲ ਜਿਹਾ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਦੀਦੀ ਕੀ
ਹਾਲ ਹੈ ਸਿਹਤ ਦਾ?”
ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਜਸਬੀਰ! ਕੋਈ ਦਵਾਈ ਅਸਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ।” ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੋਲੋਂ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ
ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ।ਆਵਾਜ਼ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ। ਸਾਹ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ।ਫਿਰ ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ
ਮੈਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ। ਜਾਪਿਆ, ਉਸ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰਿਆ ਸੀ।
“ਜਸਬੀਰ, ਇਸ (ਨਾਗਮਣੀ) ਵਿੱਚ ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਮ ਛਾਪ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਉਸ
ਨਜ਼ਮ ਵਾਂਗ ਕਰੀਂ।” ਉਹ ਬੋਲੀ।
ਸੱਚ ਮੰਨਿਓਂ ਜਾਂ ਨਾ- ਤੁਹਾਡੀ ਰਜ਼ਾ ਹੈ- ਪਰ ਉਹ ਸਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਧੰਨ ਧੰਨ ਹੋ ਗਏ
ਹਾਂ ਅਤੇ ਧੰਨ ਧੰਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਗਾ ਲਿਆ ਹੈ।
ਹੈਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦੇ ਦਮ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਲਾਚਾਰ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਦਾ ਇਨਸਾਨੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਜਲਵੇ ਵਿੱਚ ਕੇਹਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਇਤਕਾਦ ਸੀ-ਅਜਿਹੇ ਸਸ਼ੱਕਤ ਇਤਕਾਦ ਨੂੰ
ਬਸ ਨਮੋ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਖੜੇ ਕਰ ਕੇ ਨਮੋ ਹੈ।
ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ‘ਤਨਾਸਬ‘ ‘ਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹੱਤਿਆ (ਜੋ ਕਿ
ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਦੇ
ਅੰਤਮ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਹੋਂਰੀ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦਰਿਆਫ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ:
ਜੇ ਸੋਚੀਏ, ਪੁਰਾਤਨ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨਾਟਕਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਅੰਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੀ।ਇਸ
ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਧਮਾਤਾ ਨੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਮਾਂ ਨੂੰ
ਸਾਹਿਰ ਅੰਕਲ ਵਾਲਾ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।
ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ‘ਚ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ
ਅਤੇ ਕਥਿੱਤ ਟੁੱਟੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ/ ਮਾੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਉਭਰ
ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਆਓ ਸਤੁਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜ਼ਰ ਨਫ਼ੀਸੀ ਦੀ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਥਿੰਗਜ਼ ਆਈ ਹੈਵ ਬਿਨ
ਸਾਇਲੈਂਟ ਅਬਾਊਟ‘ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ।ਅਜ਼ਰ ਕਮਾਲ ਦੀ ਔਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਸਵੈਮਾਨ ਦੀ
‘ਸ਼ਹਾਦਤ‘ ਉਹ ਇਰਾਨੀ ਮੌਲਾਣਿਆਂ ਦੀ ਬੁਰਛਾਗਰਦੀ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਧੜ ਚਨੌਤੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸ਼ਰੇਆਮ
‘ਰੀਡਿੰਗ ਲੋਲਿਤਾ ਇਨ ਤਹਿਰਾਨ‘ ਵਰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਲ਼ਿਖ ਕੇ ਦੇ ਹੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਅਜ਼ਰ ਦਾ ਪਿਤਾ ਅਹਿਮਦ ਨਫ਼ੀਸੀ ਤਹਿਰਾਨ ਦਾ ਮੇਅਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਦੰਤ ਕਥਾਈ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਕਾਰਨ
ਉਹ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਇਰਾਨ ਦੀ ਕੈਦ ‘ਚ ਰਿਹਾ।ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।
ਅਜ਼ਰ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਜੋ ਗਵਾਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਿਤਾ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ
ਨਫ਼ਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸੰਤ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਰੂਹ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਾਂ ਉਸਦੀ ਉਸਤੋਂ
ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਉਲਟ ਹੈ- ਹਰ ਵਕਤ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਤੇ ਈਰਖਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ਹੋਈ। ਮਾਂ ਪਿਓ ਦੀ ਇੱਕ ਪਲ
ਵੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰ ਕਦੀ ਰਲਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।... ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਪਿਤਾ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਦੂਸਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।ਅਜ਼ਰ ਕਿਸੇ ਉਪਰ ਕੋਈ ਫ਼ਤਵਾ
ਨਾਰਦ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ। ਰਮਕਦੀ ਪੌਣ ਦੀ ਲੈਅ ਦੇ ਹਾਰ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਣੀ
ਹੈ। ਉਂਝ ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਵੋਟ ਮਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਬਾਪ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ।ਪਰ
ਉਹ ਮਾਂ ਆਪਦੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ। ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਫ਼ਤਵਾ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਬਲਕਿ ਆਪਦੀ ਬੇਹਤਰੀਨ ਪੁਸਤਕ ‘ਥਿੰਗਜ਼ ਆਈ ਹੈਵ ਬਿਨ ਸਾਇਲੈਂਟ ਅਬਾਊਟ‘ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ-
ਅਹਿਮਦ ਅਤੇ ਨਜ਼ਹਤ ਨਫ਼ੀਸੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ।
ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਗਵਰਨਰ ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ ਅਤੇ
ਉੱਘੀ ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤਵਲੀਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੇਟੇ ਆਤਿਸ਼ ਤਾਸੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਵਾਂਗੇ।ਸਲਮਾਨ
ਤਾਸੀਰ ਮਹਾਨ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੇ ਸਾਂਢੂ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨ ਤਾਸੀਰ ਦਾ ਬੜਾ ਹੀ
ਜ਼ਹੀਨ ਬੇਟਾ ਸੀ। ਜ਼ੁਲਫ਼ਕਾਰ ਭੁੱਟੋ ਦਾ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਪਾਤਰ ਸੀ। ਇਹ ਆਦਮੀ 15 ਮਈ 2008 ਨੂੰ
ਪੀਪਲਜ਼ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ 4 ਜਨਵਰੀ 2011 ਨੂੰ
ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਮਲਿਕ ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਦਰੀ ਨਾਂ ਦੇ ਗੰਨਮੈਨ ਨੇ ਐਮ.ਪੀ-5 ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ
ਦੀਆਂ 27 ਗੋਲੀਆਂ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਪਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।ਉਸ ਦਾ ‘ਕਸੂਰ‘ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਸੀ ਕਿ
ਉਹ ਆਪਦੀ ਧੀ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕੁਫ਼ਰ ਦੇ ਝੂਠੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚ ਪਈ ਗ਼ਰੀਬ ਇਸਾਈ ਔਰਤ ਦੀ
ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ
ਕੁਫ਼ਰ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਸੋਧ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਕੋਈ ਬੇਗੁਨਾਹ
ਗ਼ਰੀਬ ਆਦਮੀ ਉਸਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਵੇ।
ਪੰਤੂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅੰਦਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜ ਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਕਾਰਨ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਉਦਾਰ ਵਸੋਂ ਦੀ
ਤਰਸਯੋਗ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਹਾਲ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ। ਕਾਤਲ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਹੱਕ
ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਨ ਲਈ ਫੁਕਰਿਆਂ ਦੇ ਹਾਰ 500 ਵਕੀਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮੌਲਾਣੇ
ਗਵਰਨਰ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮਾਂ ਅਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਨਾਬਰ ਹਨ।
ਖ਼ੈਰ ਵੇਰਵੇ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਹ ਗੱਲ
ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੁਲਫ਼ਕਾਰ ਭੁੱਟੋ ਦੀ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਸਾਲ 1980 ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ
ਭੁੱਟੋ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ
ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਣ ਲਈ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਪਾਸ ਕਰ ਕੇ ਆਈ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਤਵਲੀਨ
ਸਿੰਘ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਤਾਰ ਜੁੜਦੀ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਤਾ
ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਸਲਮਾਨ ਤਾਸੀਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ
ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ‘ਹਾਦਸੇ‘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਰਵਾ ਲੈਣਾ ਹੈ।ਖ਼ੈਰ ਸਲਮਾਨ ਤਾਂ
ਵਾਪਸ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।ਨੌਜਵਾਨ ਤਵਲੀਨ ਨੇ ਥੋੜੀ ਮੁੱਢਲੀ ਝਿਜਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਦੇ ਗਰਭ ਨੂੰ ਕੈਰੀ
ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਜਵਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬੁਹਤ ਹੀ ਹੋਣਹਾਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੈ।ਆਤਿਸ਼
ਤਾਸੀਰ ਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਯੁਵਕ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਰਚਿਤ ਫ਼ੀਚਰ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੰਡਨ ਵਿਖੇ
ਹੋਏ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।27 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ
ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਤੋਂ ਹੀ ਖ਼ਫ਼ਾ
ਸਨ।ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰ ਕੋਈ ਰਲ ਨਾ ਸਕੀ। ਬੰਬ ਧਮਕਿਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਤਾਂ ਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਉਹ ਵਕਤ ਵਿਚਾਰਦਿਆਂ ਜ਼ਰਾ ਸੰਜਮ ‘ਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇੱਛੁਕ ਸੀ।
ਆਤਿਸ਼ ਤਾਸੀਰ ਹੁਣ ਵੀ ਆਪ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਬਾਪ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗਾ ਬਲਕਿ ਉਹ
ਮੁਸਲਿਮ ਜਗਤ ‘ਚ ਹਾਲੀਆ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਸਟਰੇਂਜ਼ਰ ਟੂ
ਹਿਸਟਰੀ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਮੁੱਲਵਾਨ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰੇਗਾ। ਆਤਿਸ਼ ਤਾਸੀਰ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਉਸਦੀ ਵਿਸਥਾਰਤ ਚਰਚਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬਾਬਿਓ, ਅਜ਼ਰ ਅਤੇ ਆਤਿਸ਼ ਦੋਵਾਂ ਕੋਲ ਸਿਰ ਹੈ, ਅਕਲ ਹੈ, ਅਕੀਦਤ ਹੈ- ਜਿਹੜੇ ਗੁਣ ਕਿ ਕੁਦਰਤ
ਨੇ ਜੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕਿਹੜੇ ਖੂਹ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਿਆਂ ਦਰਦ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ- ਅਤੇ ਕੀ ਉਸ
ਨਾਲ ਘੱਟ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।
ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਲੜਕਾ ਸੀ ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ( ਹਰੀ ਲਾਲ ਗਾਂਧੀ) ਜਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁਝ
ਹੋਰ ਭਲਾ ਜਿਹਾ ਨਾਂ ਸੀ ਉਸਦਾ- ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।... ਜੇ ਉਹ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਲੇ ਕੌਤਕ ਕਰਨ
ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੀ ਕਰਦੇ? ਠੀਕ ਹੈ ਕੋਈ ਸੱਜਣ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਰਜ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਦਾ ਕ੍ਰੀਟੀਕ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ- ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਅ ਅਤੇ ਆਇਨਸਟਾਇਨ ਵਰਗੇ
ਐਸੇ ਬਥੇਰੇ ਲੋਕ ਸਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਸਿਰ ਫਿਰੇ ਜਾਨੂੰਨੀ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ
ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ ਯਾਦ ਕਰਿਆ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਕਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਹੱਡ-ਮਾਸ
ਦਾ ਐਸਾ ਬੇਹਤਰੀਨ ਇਨਸਾਨ ਵੀ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਲਬੇਅਰ ਕਾਮੂ
ਨੇ ਸੰਨ 1956 ‘ਚ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਦੀ ਆਪਣੀ ਤਕਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸਭ
ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਮੂ ਵਰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਇੰਝ ਕਹਿਣਾ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ
ਹੈ।ਉਂਝ ਵੀ ਕਾਮੂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਦਾਨਾ ਆਦਮੀ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਕਦੀ ਲੱਗਿਆ ਨਹੀਂ
ਹੈ।
ਇਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਫਿਓਦੋਰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੀ ‘ਕਾਰਮਾਜ਼ੋਵ ਭਰਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ
ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ।ਬੁੱਢੇ ਕਾਰਮਾਜ਼ੋਵ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਹਨ।ਦੋਵੇਂ ਪਤੀ ਦੀਆਂ
ਕਰਤੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਭੰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ‘ਚ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੁੱਢਾ ਅਜਿਹਾ ਸਕਾਊਂਡਰਲ ਹੈ ਕਿ
ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਾਏ ਦੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਛੇਤੀ ਕੀਤਿਆਂ ਜ਼ਿਹਨ ‘ਚ ਨਹੀਂ
ਆਉਂਦੀ।ਪਰ ਪੁੱਤਰ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਇਨਸਾਨ ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਲਾਂ ਕਿੰਨ
ਦਿੱਤੀਆਂ?
ਸ਼ਾਇਦ ਭਾਅ ਜੀ ਭੁੱਲਰ ਵਰਗੇ ਦਾਨਸ਼ਵਰ ਏ ‘ਜੰਗਾਲ‘ ਨਾਲ ਪਥਰਾਏ ਹੋਏ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਤਰਕ ‘ਤੇ
ਰੇਤੀ ਫੇਰਨ ਲਈ ਹੀ ਤਾਂ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਇੰਝ ਸਿਰਜੀ ਹੈ।ਤਿੰਨੇ ਭਰਾ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਹਨ-
ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਵੋਟ ਇਵਾਨ ਵੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਹਾਂ-ਪੁਰਖ ਖੁਦ ਸੰਤ
ਸੁਭਾਅ ਅਲਿਓਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਡਟ ਕੇ ਖੜਾ ਹੈ।
ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਪਿੱਛੋਂ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਿੱਲੀ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਉੱਥੇ ਕਿਧਰੇ
ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਟੇਲ ਨਗਰ ਰਹਿੰਦੇ
ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਲਈ ਚੱਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਤਖ਼ਈਅਲ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜੋ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਆਪਦੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ
ਦੇ ਪੰਨਾ 79 ਉੱਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ:
“...ਮੈਂ ਗੱਡੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਿਆ, ੳਦੋਂ ਪਟੇਲ ਨਗਰ ਤੋਂ ਉਰਲੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਰਜਿੰਦਰ ਨਗਰ
ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਕਾਮੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਰੋਟੀ ਟੁੱਕਰ ਖਾਣ ਪਕਾਣ
ਦੇ ਆਹਰ ਵਿੱਚ ਸਨ।ਥਾਂ-ਥਾਂ ਅਲਾਣੀਆਂ ਵਾਣ ਦੀਆਂ ਮੰਜੀਆਂ ਸਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਮਰਦ ਬੈਠੇ
ਹੋਏ ਸਨ, ਤੇ ਕੋਲ ਕਰਕੇ, ਦੋ-ਦੋ ਇੱਟਾਂ ਜੋੜ ਕੇ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ
ਔਰਤਾਂ ਹਾਂਡੀਆਂ ਪਕਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਰੋਟੀਆਂ ਸੇਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਨਵਤੇਜ ਨੂੰ ਕਿਹਾ- ਔਧਰ
ਵੇਖ! ਜੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਮਰਦ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲਾਣੀ ਮੰਜੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ
ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਟਾਂ ਜੋੜ ਕੇ ਰੋਟੀ ਹਾਂਡੀ ਪਕਾ ਸਕਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਦਾ ਤਖ਼ਈਅਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾਂ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਮਰਦ ਨਾਲ ਜਿਉਂ ਲੈਣਾ।
ਸੋ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸੀ, ਜੋ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਵਿਲਕ ਕੇ ਤੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਖ਼ੌਰੇ ਮੇਰਾ ਉਲਾਂਭਾ
ਸੁਣ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਉੱਠ ਕੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ
ਤੁਰ ਪਿਆ...”
ਇਹ ਉਹ ਦਿਨ ਸਨ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਲੇਡੀ ਸਾਇਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਟੇਲ
ਨਗਰ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਹੀ ਪੰਨਾ 55 ਉੱਪਰ ਅੰਿਮ੍ਰਤਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ
ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਬੇਚੈਨ ਸਨ-ਉਹ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪ੍ਰੀਤਨਗਰ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਸੀ।
ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਪਿਛੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਬੰਬਈ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ, ਉੱਥੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਮਿਲਣ ਆਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰੁੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਦਾ ਆ ਕੇ ਮੇਰਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ।
ਬੰਬਈ ਵਾਲਾ ਘਰ ਅਜੇ ਉਖੜੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਚੌਂਕੇ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਚਕਲਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ,
ਤੇ ਮੈਂ ਥਾਲੀ ਮੂਧੀ ਮਾਰਕੇ, ਵੇਲਨੇ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਵੇਲ ਰਹੀ ਸਾਂ।ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੇਖਿਆ,
ਆਖਿਆ ਕੁਝ ਨਹੀਂ,ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ- ਜੇ ਇਹ ਕਦਮ ਉਠਾਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਮੀਰ
ਆਦਮੀ ਲੱਭਦੀ...
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਤਾਂ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ‘ ਮਾਰਕਾ ਤਰਕ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਦਰਦ
ਕਿਤਨਾ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ- ਪਾਠਕ ਸਿਆਣੇ
ਹਨ- ਉਹ ਖੁਦ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜਵਾਨੀ ਵਾਰੇ ਮੋਹਨ
ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਟਾਂ ‘ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੁਖ ਮਾਨਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ
ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਅੱਖ ਮਟੱਕਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਇਹ ਸਿਰੇ ਦਾ ਘਿਨਾਉਣਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਨਾ ਕੀਤਾ- ਸਾਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ,
ਆਈਸਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ- ਅਤੇ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹਨ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਨਿਹਕਲੰਕ ਹਨ।‘ਬੀਜਾਂਡ ਗੁੱਡ ਐਂਡ ਈਵਲ‘ ਵਾਲੀ
ਕਹਾਣੀ ਹੈ।ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਹੀ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਉਸ ਕਦੀ ਵੀ ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਨਾ
ਕੀਤਾ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ ਜਾਂ ਆਈਸਾਡੋਰਾ ਡੰਕਨ ਦੇ ਆਤਿਮਕ ਹੁਸਨ, ਉਨਾਂ ਦੀ
ਰੂਹਾਨੀ ਤੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤਾਂਘ ‘ਤੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫ਼ਤਵੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ?
ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਖ਼ੁਦਾ ਸਨ ਹਜ਼ੂਰ!!
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 21 ਉੱਪਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ:
“ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ‘ਅਦਬੀ‘ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀਆਂ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਫੈਲ ਗਈਆਂ। ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾਣ
ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਸ਼ਾਇਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਕਈ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ
ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ।ਪਰ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਂ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
ਜੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ
ਨਹੀਂ।ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਸੰਜੀਦਾ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੁੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ
ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਪਰ ਦੁਆਲੇ ਪਸਰਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਤੇ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਾਂ।ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ
ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇਕ ਆਦਰ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮਨ
ਆਪਣੀ ਹੀ ਤਹਿ ਵਿੱਚੋਂ ਉਠਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਨਾਲ ਮਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਖ਼ੌਫ਼ ਜਗਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਗ਼ਲਤ ਫਹਿਮੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਮੋਹਨ
ਸਿੰਘ ਦਾ ਖ਼ਲੂਸ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਵਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।ਫਿਰ ਇੱਕ
ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮਿਲਣ ਆਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਇਦ ਡਾ. ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਸਨ ਜਾਂ ਕੋਈ
ਹੋਰ, ਹੁਣ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਮ ਲਿਖੀ ‘ਜਾਇਦਾਦ‘ ਜਿਸਦਾ
ਭਾਵ ਸੀ- ਉਹ ਬੂਹੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਖੜੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਜਾਇਦਾਦ ਵਾਂਗੂ, ਇੱਕ ਮਾਲਕ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ
ਵਾਂਗੂ...
ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਦਿਨ ਬੜੇ ਔਖੇ ਸਨ।ਨਜ਼ਮ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਮੈਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ... ਇੱਕ ਚੰਗੇ
ਭਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ, ਮੇਰੀ ਚੁੱਪ ਗ਼ਲਤ ਫਹਿਮੀ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ।ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਚੁੱਪ
ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਤੋੜਾਂ?- ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੁੱਪ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੋੜੀ।
ਇਸ ਚੁੱਪ ਦੀ ਇਕ ਆਪਣੀ ਆਬਰੂ ਸੀ, ਜੋ ਕਾਇਮ ਸੀ। ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ...”
ਇਸਤੋਂ ਵੱਧ ਸਲੀਕਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਿਆਨੀ ਭਲ਼ਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਤੀ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗਾ ਸੋਝੀਵਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸ ਵੀ ਆਪਣੀ
ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਰੋਸ ‘ਚ ਆਇਆ ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ‘ਤੇ ਤਾਂ
ਰੰਦਾ ਫੇਰਿਆ-ਪਿਛੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਨਾ।... ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ
ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਜੋ ਘਤਿੱਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਜੋੜ ਕੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ- ਉਹ
‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਹੀ ਚੁੱਕੇ
ਹਾਂ।
ਪੁਰਾਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਦਾਨੇ ਇਨਸਾਨ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਹੋਰੀਂ
ਹਨ।ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਵਾਨੀ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 59-60
ਉੱਪਰ ਅਜਿਹੇ ਸੁੰਦਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਸ਼ੁਕਰ!
ਸ਼ੁਕਰ!! ਕਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਇਨਾਤ ਵਿੱਚ ਐਸੇ ਵੀ ਲੋਕ ਹੈਗੇ!
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਅਕਾਦਮੀ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਰੰਧਾਵਾ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ-
ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਮਰ ਭਰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ, ਹੁਣੇ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਚੈੱਕ ਕੱਟ, ਮੈਂ
ਡੀ.ਐਲ. ਐਫ ਦੀ ਹੌਜ਼ ਖ਼ਾਸ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਹੀ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਤੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਟੁੱਕੜਾ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ
ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਐਵਾਰਡ ਵਾਲੇ ਪੈਸੇ ਖਰਚੀਂ ਨਾ, ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈਣੀ ਹੈ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ।”
ਫਿਰ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 85 ਉੱਪਰ ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰਾਵਾਂ ਵਰਗੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਤਨਾ
ਸੋਹਣਾ ਹੈ।
ਦੇਵਿੰਦਰ, ਮਿੰਦਰ, ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ, ਕਿਰਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ, ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ, ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ- ਜਿਹੜੇ
ਅਨੇਕਾਂ ਉਸਤੋਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਦੀਦੀ ਆਖ ਕੇ
ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਏ ਨੇ ਉਹ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਉਂਝ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ
‘ਦੀਦੀਵਾਦੀਏ‘ ਆਖ ਕੇ ਭੰਡੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ‘ਚ ਮੈਗ਼ਜੀਨ ਦੇ ਪੰਨਾ 118 ਉੱਪਰ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ
ਖਿੱਲੀ ਇਓਂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹਨ:
(ਅਖੇ) ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਮੇਰਾ ਲੱਖਣ ਹੈ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕੁਝ ਭੋਲੀ ਵੀ ਸੀ। ਚਲਾਕ
ਤਾਂ ਉਹ ਯਕੀਨਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਨਵੇਂ ਪਰ ਚੁਸਤ ਲੇਖਕ ਉਹਦੇ ਭੋਲੇ ਸੁਭਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਵੀ
ਉਠਾਉਂਦੇ। ਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕਾਹਨੂੰ ਪਈਏ, ਉਹ ਪੰਜਾਬੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗੁੜ, ਗੰਨੇ, ਬੇਰ,
ਸਾਗ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਆਖਦੇ, ਦੀਦੀ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਲਈ ਹੈ... ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਗਦ-ਗਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਤੇ
‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਦੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਈਆਂ।
‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਸਰਕਲ ਦੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇਵਿੰਦਰ, ਮਿੰਦਰ, ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ, ਕਿਰਪਾਲ
ਕਜ਼ਾਕ, ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ, ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ, ਦਲਬੀਰ ਚੇਤਨ, ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ-ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ
ਜਦੋਂ ਹੀ ਜ਼ਿਹਨ ‘ਚ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ- ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਜਗਾ ‘ਤੇ ਨਿੱਗਰ ਆਦਮੀ ਹਨ-
ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮਹਿਜ਼ ਚਾਪਲੂਸੀ ਖ਼ਾਤਰ ਭਲਾ ‘ਦੀਦੀ, ਦੀਦੀ‘ ਕੌਣ ਕਹਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ
ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਕੋੜਮੇ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਪੱਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਨੰਗਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਇਮਰੋਜ਼: ਚੇਤਿਆਂ ਦੇ ਵਰਕੇ‘ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 53 ਉੱਪਰ ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ
ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਪਣੇ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ।ਉਹਨੂੰ ਕਜ਼ਾਂਤਜਾਕਿਸ, ਆਇਨ ਰੈਂਡ, ਪਾਬਲੋ
ਨਰੂਦਾ,ਨਾਇਮੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਲੱਭ ਵੀ ਪਏ।”
ਸਾਨੂੰ ਖੁਦ ਕਜ਼ਾਨਜਾਕਿਸ ਅਤੇ ਆਇਨ ਰੈਂਡ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਬਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸਾਨੂੰ ‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਦੇ
ਪੰਨਿਆਂ ਜਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਪ੍ਰਿੰ:ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਰਾਗ-
ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਜ਼ਾਨਜਾਕਿਸ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਪੜਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ‘ਫਰੀਡਮ ਐਂਡ ਡੈੱਥ‘ ਨਾਵਲ ਦੇ ਕਈ
ਪਹਿਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਜੁਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹਨ- ਵੀ ਇਹੋ ਹੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਮਹਾਨ
ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਆਈ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਜਰ
ਭੁੱਲਰ ਹੋਰੀਂ ਵੀ ਆਪ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 71 ਉੱਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸਰੋਕਾਰ ਦੀ
ਦਸ ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ:
“ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ, ਉਹਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਲਿਖਾਂ, ਤਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ
ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੂੰ ਹੀ ਵਿਖਾਣੀ ਤਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਾਲ, ਮਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਉਹਨੂੰ ਤਕਲ਼ੀਫ਼
ਹੋਵੇ। ਜੇ ਉਹ ਹਰ ਸਤਰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਛਾਪਦੀ ਹਾਂ।
ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ, ਜੇ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਤਕਲ਼ੀਫ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ
‘ਚ ਗ਼ਲਤ ਬਿਆਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਚੰਗਾ ਹੈ।”
ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਸੱਜਣ ਦੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਨਾਲ ਅਸੰਮਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ
ਅਜਿਹੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਲੈਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ।ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਰਗ ਵਿੱਚ
ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਜੇਕਰ ਕੇਂਦਰੀ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਨ ਨਾ ਦੁਖਾਇਆ ਜਾਵੇ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 85 ਉਪਰ ਸਜ਼ਾਦ ਹੈਦਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਪ੍ਰਗਟ
ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿ ‘ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨਾਲ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ
ਹੁੰਦੀ, ਜੋ ਉਲਝਣਾ ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਫਹਿਮੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਕੇ ਹੋਈ ਹੋਵੇ।‘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ
ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਗੁਫ਼ਤਾ ਨਾਲ ਬੇਹੱਦ ਮੋਹ ਸੀ।4-5 ਮਈ 1984 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ
ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ-ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਸਨੇ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਵਿੱਚ ਬੇਹੱਦ ਉਦਾਸੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ
ਹੋਇਆ ਹੈ।
‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 45 ਉਪਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਹਨ ਇਹ ਸਤਰਾਂ:
ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਰਾਤ ਦੀ ਕੌਲੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਦ ਨਾਲ ਭਰ ਨਾ ਸਕੇ
ਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਹੋਂਠ ਕਦੀ ਉਸ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਚੱਖ ਨਾ ਸਕਣ-
ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਰਾਤ ਦੀ ਕੌਲੀ ਉੱਤੋਂ ਚੰਨ ਦੀ ਕਲੀ ਲਹਿ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਸ ਕੌਲੀ ਵਿੱਚ
ਪਈ ਹੋਈ ਕਲਪਨਾ ਕਸਰ ਜਾਏ।
ਤੇ ਫਿਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ:
ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੰਮੇ ਪੈਂਡੇ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੰਧਨ ਆਪਣੇ ਕੰਡੇ
ਖ਼ਿਲਾਰਦੇ ਰਹਿਣ, ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲਹੂ ਵਗਦਾ ਰਹੇ,
ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਉਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਖਲੋ ਜਾਵੋ ਜਿਸ
ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਰਾਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੁਲਾਵਾ ਨਾ ਦੇਵੇ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜਦੋਂ ਆਪਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲ ਗਿਣ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਜਰ ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਦੱਸਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ‘ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਮੌਲਸਰੀ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਕੋਈ
ਮਜ਼ਮੂਨ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਅਕਸ‘ ਰਸਾਲੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਬੜ-ਤੋੜ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਦੀ
ਹੈ। ਬਾਈ ਜੀ ਆਪਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਦਸਦੇ ਹਨ:
“ ਮੈਂ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਬਾਤ ਦਾ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਤਲਿਸਮੀ
ਹੁੰਗਾਰਾ ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰਿਆ।ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵਰਗੀ
ਜਾਦੂਗਰੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ-ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ।
ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਪਿਛੋਂ ਕੇ-25 ਹੌਜ਼ ਖ਼ਾਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਸਾਂ ਤਾਂ
ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੂਰੇ ਖੁੱਲ
ਜਾਂਦੇ ਸੀ।ਉਦੋਂ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਬੈਠ ਲਿਖਣ
ਲੱਗ ਪਵਾਂ।”
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 86 ਉੱਪਰ ਜਸਵੀਰ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰੀਂ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ
ਮਿਲਣ ਆਉਣਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਇਮਰੋਜ਼ ਦਾ ਰਿਸਪਾਂਸ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਜੇ ਭੁੱਲਰ ਵੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਆਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਧੰਨ ਭਾਗ।”
‘ ਚੇਤਿਆਂ ਦੇ ਵਰਕੇ‘ ਵਿੱਚੋਂ ਥੋੜੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਪਾਠਕ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨ।
ਇਮਰੋਜ਼ ਦੀ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਤੀ ਇਬਾਦਤ ਦੀ ‘ਸ਼ਹਾਦਤ‘ ਜਿਵੇਂ ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਮੈਂ
ਖੁਦ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਿਣੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾਂ ਹਾਂ।
ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਿਨਾਂ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ‘ਚ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੇ ਸਮਰਪਨ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿੰਝ
ਨਿਹਾਰਦੇ ਹਨ:
“ਇਮਰੋਜ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਦੂਸਦੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਘੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਖਲਾਅ ਵੱਲ ਝਾਕ ਰਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ।ਉਹ ਗੂੜੀ ਨੀਂਦ
ਵਿੱਚ ਲਹਿ ਗਈ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ।
ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਉਹਦਾ ਹੱਥ ਅਡੋਲ ਜਿਹੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਉੱਠਣ ਲੱਗਾ।ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ
ਫੇਰ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਇਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਪੋਟਿਆਂ
ਨਾਲ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝ ਦਿੱਤੇ।”
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਇਹ ਉਦਾਤ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪ ਦੀ ਭੂਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਚੇਤੇ ਆਈ ਜਾ
ਰਹੀ ਹੈ।ਅੱਜ ਤੋਂ 20 ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਸ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ
ਦਾਦੀ ਜਦੋਂ ਮੰਜੇ ‘ਤੇ ਡਿੱਗੀ ਤਾਂ ਸਖ਼ਤ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ ਤੇ ਭੂਆ ਸਾਡੀ ਨੇ 4-5 ਮਹੀਨੇ
ਰਾਤ ਦਿਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ- ਉਸ ਤਰੱਦਦ ਦਾ ਬਿਆਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਚ ਕਰ
ਸਕਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਭੂਆ ਸਾਡੀ ਦਾ
ਸੁਭਾਅ ਮੁੱਢੋਂ ਕੋੜ ਸੀ- ਜ਼ਰਾ ਜਿਤਨੀ ਗ਼ਲਤ ਗੱਲ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਨਾਢੂ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕਦੀ
ਜ਼ਰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੱਤ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ।ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਹੀ ਕਹਿ
ਦੇਣਾ ਕੇ ਫੁੱਫੜ ਸਾਡਾ ਧੰਨ ਸੀ ਕਿ ਮੁੱਢਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ‘ਚ ਭੂਆ ਜੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਸੁਭਾਅ
ਦੀ ਤਾਬ ਝੱਲ ਗਿਆ... ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਇਹ ਗੱਲ ਚਿਤਾਰ
ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ- ਪਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਭੂਆ ਸਾਡੀ ਨੇ ਕਦੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹੇ ਦਾ ਬੁਰਾ
ਨਾ ਮੰਨਿਆਂ- ਤੇ ਮੇਰਾ ਪੱਕਾ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਹੈ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਚ ਜਾਂ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਇਕੱਲਾ
ਮੈਂ ਹੀ ਸਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਹੱਕ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਲੜਨਾ ਜਾਂ ਬੁਰਾ ਮੰਨਣਾ ਤਾਂ
ਪਾਸੇ ਘੋਰ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਰੌਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਉਮਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਹੁਣ 80ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ 50-60 ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅੱਜ ਵੀ
ਉਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਬਣਿਆਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਪ ਦੀ ਉਸ ਧੀ ਦੇ
ਸਮੇਤ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਲੱਗੇ- ਉਸਦੀਆਂ
ਅੱਖਾਂ ‘ਚ ਮੋਹ ਤੇ ਮਮਤਾ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੀ ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰੋਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਉਂਦਾ
ਰਿਹਾ। ਭੂਆ ਸਾਡੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਮਹਿਜ਼ ਦਸ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਪਿਓ ਅਤੇ
ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੂਰ-ਪਾਰ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਲੋੜਵੰਦ ਜੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਅਕੀਦਤ ਨਾਲ ਸਦਾ
ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਨੇ ਤਾਂ ‘ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬੌਲਦ‘ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ ਦੇ
ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਮੈਨੁੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ‘ਚ ‘ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬੌਲਦ‘ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ
ਇਮਰੋਜ਼ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭੂਆ ਮੇਰੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ
ਪਿਛਲੇ 60 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਫ਼ੁਕਰਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਤਾਂ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ
ਤੱਕ ਵੀ ਅਸਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਮਰੋਜ਼ ਤੇ ਭੂਆ ਸਾਡੀ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ‘ਸਕੇ
ਭੈਣ ਭਰਾ‘ ਹੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ‘ਪਰਉਪਕਾਰ‘ ਕਰਨਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ‘ਚੇਤਿਆਂ ਦੇ ਵਰਕੇ‘
ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਹਾਂ, ਇੱਕ ਫ਼ਰਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਵਰਗੀ ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ
ਵਿਲੱਖਣ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ‘ਪੌੜੀ ਸਾਂਢੂ‘ ਵਰਗੀ ਖੁੰਡ ਚਰਚਾ ਸੁਣ ਕੇ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹ
ਕੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ ਤੇ ਭੂਆ ਸਾਡੀ ਉਸ ਮਜਲਿਸ ਦੇ ਨੇੜ-ਤੇੜ ਵੀ
ਕਿਧਰੇ ਸੁਣਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਅਤੇ ‘ਘੋੜਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ‘ ਦੇ ਮੰਦੜੇ ਹਾਲ
ਕਰ ਦੇਣੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ‘ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ‘ ਨੂੰ ਮੱਤ
ਆੳਂਦੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮਾਣਮੱਤੀ ਖ਼ੁਦਾਰ ਔਰਤ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਹੋਸ਼ ਨਾਲ ਕਰੀਦੀ ਕਿਵੇਂ ਹੈ- ਇਹ ਪੱਕੀ
ਗੱਲ ਹੈ।ਸ਼ਸ਼ੀਪਾਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਪੂਰਾ ਤਪਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਭੁੱਲਰ ਹੋਰੀਂ ਦਦਲੇਰ ਇਤਨੇ ਜਿਆਦਾ ਹਨ ਕਿ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਤੈਸ਼ੀ ਜੀ ਦਾ ਪੈੜੀ ਸਾਂਢੂ ਵਾਲਾ ਇਹੋ ਵਿਖਿਆਨ ਸਤਿਆਰਥੀ ਜੀ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਲੰਮੇ
ਅਤੇ ਮੋਹ ਖੋਰੇ ਸ਼ਬਦ ਚਿਤਰ ਦੀ ਟਰਾਂਟੋ ਦੇ ‘ਅਜੀਤ ਵੀਕਲੀ‘ ਮਈ ਵਾਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਛਪੀ
ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਮੁੜ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਤਨੇ ਹੀ ਚਾਅ ਅਤੇ ਉਮਾਹ ਨਾਲ
ਸੁਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
...
ਨਵਤੇਜ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ‘ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਚੱਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ
ਸਮਝਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ
ਮਰਦ ਸਾਥੀ ਦਾ ਉਸਦਾ ਤਸੱਵਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ
ਵਾਰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਮਰ ਜਵੇਗੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਪ੍ਰੀਤਮ
ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ, ਇਕ ਪਾਸੜ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਢੰਡੋਰਾ ਪਿੱਟੀ ਜਾਣ ਵਾਲੇ
ਪ੍ਰੋ:ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਅਪ-ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਆਪਣੀ
ਮਰਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਲ ਸੌਣ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਾਂ ਚਾਹਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ
ਕਰੇਗੀ।...ਇਸੇ ਅਕੀਦਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਹਸਤੀ ਸ਼ਾਨ ਨਿਹਤ ਹੈ।ਮਹਿਜ਼ ਇਸੇ ਇਕ ਨੁਕਤੇ
‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਉਪਰ ਨਾਵਲ ਰੂਪੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਵਿਰੁੱਧ ਖਿੰਡੇ-ਪੁੰਡੇ ਜਿਹੇ ਢੰਗ
ਨਾਲ ਜਵਾਬੀ ਦਾਅਵਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੱਖ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ
ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਆਪਦੀ ਭੈਣ ਅਜ਼ਰ ਨਫ਼ੀਸੀ ਦੇ ਹਨੀਮੂਨ ਦੀ ਅਤਿ ਮਨਹੂਸ ਰਾਤ ਪਿੱਛੋਂ
ਆਪਦੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਮਾਰਿਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਕਾਲੀਆਂ
ਐਨਕਾਂ ਲਗਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕਥਾ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।
ਮੌਤ ਦੇ ਬਿਸਤਰ ਉੱਪਰ ਪਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਨਹੀਂ ਜਿਸ
ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਗਨ ਸੰਕੇਤ ਕਿ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਤੋਂ
ਉਪਲਭਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਮਸਲਨ ਕਰਨਲ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 41 ਉੱਪਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ
ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਇਨਸਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਥਾਂ ਦੀ ‘ਸ਼ਹਾਦਤ‘ ਜਿਵੇਂ
ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਹੈ-“ਨਾਗਮਣੀ ਲਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆ ਨੇ। ਤੂੰ ਹਰ
ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਰਚਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਭੇਜਣੀ ਏਂ। ਤੇਰੀ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਮੁਹੱਬਤ ਵਰਗੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ।”
ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੇਰੀ ਪਟਿਆਲੇ ਆਪਣੇ ਅਜ਼ੀਜ ਧਰਮਜੀਤ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ।ਉਸ ਦੇ ਦੱਸਣ
ਅਨੁਸਾਰ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਅੱਧਿਓਂ ਵੱਧ ਉਸ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ
ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਰਿਆ ਵਾਂਗੂ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।ਬਲਕਿ ਧਰਮਜੀਤ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਰਚਨਾ
ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਾਵਲ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ‘ਜ਼ੁਰਮ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ‘ ਵਾਂਗ ਚਲਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ਗਿਲਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ/ਜਗਦੀਪ ਨੂੰ ਆਪਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਵਿਆਹ
ਵਿੱਚ ਦਿੱਕਤ ਕੀ ਸੀ? ਉਸਦੀ ਜੁਸਤਜੂ ਕੀ ਸੀ- ਉਹ ਜੂਝ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਰਹੀ ਸੀ- ਉਸਦੇ ਮਨ ਦੇ
ਦਵੰਦਾਂ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਹੀ
ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉਦਾਤ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ
ਉਸਨੇ ‘ਚੱਕ ਨੰ: 36‘ ਚ ਜੋ ਕੀਤੀ ਸੀ- ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਜ਼ਰਾ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਖੁੱਲੇ ਮਨ
ਨਾਲ ਧਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ ਅਜੇ ਹਫ਼ਤਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ
ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੇ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰੋ: ਮਿੰਦਰ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਸਰਕਲ
ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਸਿੱਕੇਬੰਦ ਸੱਜਣ ਹੈ।ਮਿੰਦਰ ਹੋਰਾਂ
ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ‘ਚੋਂ ‘ਪਿੰਜਰ‘ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੇਹਤਰ ਹੈ
ਕਿ ‘ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ‘ ਵੀ ਵੇਖ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।ਡਾਕਟਰ ਦੇਵ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੇਰੇ ਹੱਥ
ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਪਰ ‘ਪਿੰਜਰ‘ ਮੇਰੇ ਸਾਹਵੇਂ ਪਿਆ ਹੈ।ਪਰ ਧਰਮਜੀਤ ਦੀ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਮਿੰਦਰ ਹੋਰਾਂ
ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੱਧ ਠੀਕ ਲੱਗੀ ਹੈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖੁਦ ਮੇਰੀ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਸਭ
ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸਦਾ ‘ਚੱਕ ਨੰਬਰ 36‘ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਦਾ ਇਹ
ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ- ਅਲਕਾ ਅਤੇ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਿਮਰਤੀ ‘ਚੋਂ ਕਦੀ ਵਿਸਰੇ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਹਨ। ਸੋ ਮੁਹੱਬਤ ਬਾਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ
ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਇਸ ਦੀ ਹੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ।
ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਟੂਡੀਓ ਕਾਂਗੜਾ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪਪਰੋਲੇ
ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਮੀਲ਼ ਦੀ ਵਿੱਥ ‘ਤੇ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਅਲਕਾ
ਨਾਂ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਧੀ ਉਸ ਕੋਲ ਕਲਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਹਾਨ
ਫਲਾਬੇਅਰ ਅਤੇ ਮੋਪਾਸਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਲਈ ਹੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ, ਪਿਆਰ, ਮੁਹੱਬਤ, ਵਿਆਹ, ਬੱਚੇ, ਪਰਿਵਾਰ- ਗੱਲ ਕੀ ਕੋਈ
ਵੀ ਹੋਰ ਸੰਭਾਵੀ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਉਸਨੂੰ ਕੱਤਈ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ।ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਬ ਮਹਿਜ਼ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ
ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਸੈਕਸ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਦੂਰ ਪਾਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਕਸਬੇ
ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਅਲਕਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਕਮਜੋਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ
ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਮਾਰ ਅਲਕਾ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ
“ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਭੁੱਖ ਜਾਗੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਈ ਦਿਨ ਸੋਂ ਨਾ ਸਕਿਆ ਇਹ ਸਿਰਫ਼
ਜਿਸਮ ਦੀ ਭੁੱਖ ਸੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਭੁੱਖ।ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਕਦੇ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਏਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕੁਝ
ਦਿਨ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਹੜੀ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀ
ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗਦੀ।”
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ 1960-62 ‘ਚ ਲਿਖਿਆ ਇਹ ਨਾਵਲ ਬੇਹੱਦ ਸੁੰਦਰ ਹੈ।ਸਾਡੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਦਾ ਹੀ ਇਹ
ਰਾਇ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਸਤਰ ਸੁਨਹਿਰੀ ਫਰੇਮ ‘ਚ ਮੜ੍ਹਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਹੁਣ
ਵੀ ਸਾਡਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਵਲ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਲਿਖਕੇ, ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ
ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।ਪਰ ਸਾਡਾ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਜਿਸ ਵਰਗ ਨੂੰ
ਸੰਬੋਧਤ ਹੋਣ ਦੀ ਅਸੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ‘ਚ ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੀ
ਹੋਣੈ।ਸਾਡੀ ਜਾਚੇ ਇਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਥੀਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਲਾਬੇਅਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਇਵਾਨ
ਤੁਰਗਨੇਵ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਤੋਂ 100 ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਫਾਦਰਜ਼ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼‘ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਗਤ
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਵੱਖਰੇ ਕੌਨੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਤਮ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਡੀਲ ਕੀਤਾ
ਹੋਇਐ।ਤੁਰਗਨੇਵ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਨਾਇਕ ਬਜ਼ਾਰੋਵ ਨੇਹਵਾਦੀ ਹੈ।ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਉਸਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਮੌਤ ਸਾਰੀ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੋਰਦਾਰ
ਦਲੀਲਾਂ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਖੀਰ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਉਦਿਤਸੋਵਾ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਮੁਹਰੇ ਉਵੇਂ
ਹੀ ‘ਹਾਰੇਗਾ‘ ਜਿਵੇਂ ਕਮੁਾਰ ਨੇ ਅਲਕਾ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦੀਆਂ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਨਾਂ ਅੱਗੇ ‘ਹਾਰ‘ ਜਾਣਾ
ਹੈ।
ਅਲਕਾ ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਧੀ ਦੇ ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ।ਉਸਨੇ ਆਪਦੀ
ਚਿੰਤਾ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਣ ਲਈ ਧੀ ਉਪਰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਘਰ ਆਉਣ ਲਈ ਜੋਰ ਪਾਉਣਾ ਹੈ।ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਸ
ਨੂੰ ਭੇਜ ਵੀ ਦੇਣਾ ਹੈ।
...
ਅਲਕਾ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਪਦੀ ਧੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਯੁਵਕ
ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮਿਲਾਉਦੇ ਹਨ: “ ਕੈਪਟਨ ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਮਰਚੈਂਟ ਨੇਵੀ ‘ਚ ਨੇ।” ਇਹ
ਆਖਦਿਆਂ ਉਹ ਪਲ ਕੁ ਰੁਕਦੇ ਹਨ- ਪਰ ਫਿਰ ਉਹ ਧੀ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਕੋਲ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ
ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸੈਰ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।...(ਤੇ) ਅਲਕਾ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ
ਦੀ ਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਲੋ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਸ ਨਵੀਂ ਮੰਗ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ
ਮੇਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਆਪਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਤੋਲ ਕੇ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।”
ਨੌਜਵਾਨ ਉਹ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਵਧੀਆ, ਬੇਹੱਦ ਸਰੀਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਅਲਕਾ ਚੋਣ ਦੀ
ਇਸ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਨਜਿੱਠੇਗੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ 35 ਵਰ੍ਹੇ
ਪਹਿਲਾਂ ਅਲਕਾ ਦੇ ਬਾਪ ਵਰਗੇ ਹੀ ਮੋਹ ਖੋਰੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਤਜ਼ਵੀਜ ਅੱਗੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਸਮਰਪਣ ਕੀਤਾ ਸੀ।...ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ
ਪੁਲਾਂ ਹੇਠੋਂ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਨਾਵਲ ਦੇ ਇਹ ਪੰਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਹਨ।ਦੁਬਾਰਾ
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਤਸੱਵਰਾਤੀ ਜਗਤ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਮੋ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ
ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਵਹਾਰਕ ਤਰਕ ਦੇ ਅਲੰਬਰਦਾਰ ਡਾਢੇ ਬੜ੍ਹੇ ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਦੇ ਹੀ ਕਹਿ
ਦੇਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਦੇ ਬਾਪ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਜਗਦੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਵਰਗੇ ਭਲੇ ਅਦਮੀ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦੁਖਾ ਕੇ
ਅਲਕਾ ਨੇ ਖੱਟਿਆ ਕੀ। ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਜ਼ਹਿਨ ਅੰਦਰ ਪੌਣੀ ਕੁ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗ
ਸ਼ਾਇਰ ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ ਵੱਲੋਂ ਕਹੇ ਬੋਲ ਉਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:
ਕਮਲੀ ਸੀ ਸੋਹਣੀ, ਉਹ ਡੁੱਬ ਗਈ ਝਨਾ ਵਿੱਚ
ਉਹ ਮੁੜ ਆਉਂਦੀ ਹੋ ਕਿ ਕਿਨਾਰੇ ਕਿਨਾਰੇ
ਮਾਨੋ ਨਣਦ ਉਸਦੀ ਜੇਕਰ
ਕੱਚਾ ਘੜਾ ਰੱਖ ਕੇ ਇੱਲਤ ਕਰ ਹੀ ਗਈ ਸੀ
ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਿਹੜਾ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ
ਚੜਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਰਾਤ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀ
ਸੀ- ਚਾਰ ਕੁ ਪਲਾਂ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸੀ।
...
ਪਰ ਸੋਹਣੀ ਨੇ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਸਦੀਆਂ ਪਿਛੋਂ ਉਸਦੀ ਧੀ ਅਲਕਾ ਨੇ- ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ ਜਾਂ
ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ ਸਾਹਿਬ- ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਇਸ ‘ਮਹਾਨ‘ ਸਿੱਖਿਆ‘ ‘ਤੇ ਅਮਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਤਾਂ ਮਰਨਾ ਹੀ ਮਰਨਾ ਹੈ।ਡਾਢਿਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਕਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸੇ ਇਨਕਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਾਂ
ਚੌਧਵੀਂ ਦੇ ਚੰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਸੋਹਣੀ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨਿਹਤ ਹੈ।
ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਐਵੇਂ ਇਤਫ਼ਾਕਨ ਹੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਵੇਂ ਫਰਾਂਸੀਨ ਡੂ ਪਲੇਸੀ ਗਰੇ ਦੀ ‘ਰੇਜ਼
ਐਂਡ ਫਾਇਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਫਲਾਬੇਅਰ ਦੀ ‘ਮਿਊਜ਼‘ ਲੂਈ ਕੋਲਿਤ ਬਾਰੇ ਸਾਲ 1994 ‘ਚ ਛਪੀ
ਕਿਤਾਬ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦਾ ‘ਪ੍ਰੋਲੋਗ‘ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ
ਹੈ:
ਪੈਰਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਦਰ ਮਈ 1854 ਦੀ ਰਾਤ ਹੈ। ਜੋਰਾਂ ਦੀ ਬਰਸਾਤ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਰਦ ਅਤੇ
ਔਰਤ ਜੋ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ/ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕ ਹਨ- ਫਲੈਟ
ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਆਹਮੋ- ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨੋਕ-ਝੋਕ ਕਰ ਰਹੇ
ਹਨ।ਸਾਲ 1810 ‘ਚ ਜਨਮੀ ਕੋਲਿਤ ਫਲਾਬੇਅਰ ਨਾਲੋਂ ਉਮਰ ‘ਚ 13-14 ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡੀ ਹੈ।ਪੈਰਿਸ
ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਕਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਸਾਹਿਤਕ ਸੇਲੂਨ ਦੀ ਉਹ ਮਲਿਕਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ
ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਲਈ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਈ ਵਕਾਰੀ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨ ਉਹ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ
ਹੈ।ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਟਰ ਹਿਊਗੋ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਸਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ
ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਸਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਆਮ ਹੀ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੈ। ਇਸ ਵਕਤ ਵੀ ਆਦਮੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਬੈਠਾ ਕੋਈ ਐਰ-ਗੈਰ ਨੱਥੂ ਖੈਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਫਲਾਬੇਅਰ ਹੈ।ਉਸਦਾ ਆਪਦਾ ਉਸ ਸਮਂੇ ਤੱਕ ਅਜੇ
ਕੁਝ ਵੀ ਛਪਿਆ ਨਹੀਂ। ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਬਣ ਜਾਣ
ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ‘ਮਦਾਮ ਬਾਵਰੀ‘ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਉਸਦੀ ਟੀਚਰ ਅਤੇ
ਮਹਿਬੂਬ ਮਾਨੋ ਟੂ-ਇਨ-ਵਨ ਹੈ।ਉਮਰ ਦੇ 50ਵਿਆਂ ਵੱਲ ਸਰਕੀ ਹੋਈ ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਅਜੇ ਵੀ
ਅਤਿਅੰਤ ਹੁਸੀਨ ਹੈ।ਜ਼ਜ਼ਬੇ, ਚਾਹਤ ਅਤੇ ਜਿਉਣ ਦੀ ਚਾਹ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ
ਫਲਾਬੇਅਰ ਸਿਰੇ ਦਾ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹੈ,ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿੱਚ ਮਸਤ, ਸਵੈ-ਜਗਤ ਦਾ ਧਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ
ਹਸਤੀ ਦੇ ਇਕੋ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਉਦੇਸ਼, ਆਪ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਕਿਸਮਤੀ
ਨਾਲ ਉਹ ਦੀ ਨਾਮੁਰਾਦ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਮਰੀਜ਼ ਵੀ ਹੈ। ਮੈਡਮ ਫਰਾਂਸੀਸ ਪਲੇਸੀ ਨੂੰ ਇਸੇ ਦਾ ਹੀ
ਝੋਰਾ ਹੈ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਹੀ ਵਰਜਦਿਆਂ ਉਹ ਮਾਰ ਖਾ ਜਾਵੇਗੀ।
ਫਲਾਬੇਅਰ 33 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੈ। ਨਿੱਗਰ ਮਜਬੂਤ ਦਿੱਖ ਵਾਲਾ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੋਹਰਾ ਹੈ।ਉਮਰ
ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਗੰਜ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਸਿਫਲਿਸ ਦੇ ‘ਕੋਹੜ‘ ਤੋਂ ਨਿਜ਼ਾਤ
ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਖ਼ਾਤਰ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ‘ਚ ਉਪਲਭਧ ਮਰਕਰੀ ਦਾ ਟ੍ਰੀਟਮੈਂਟ ਲੈਂਦਿਆਂ
ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਕਾਈ ਫਿਰੀ ਹੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
ਮਾਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹਿਪੋਲਿਤ ਕੋਲਿਤ ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨਾਲ
ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮੇਚ ਦਾ ਨਾ
ਲੱਗਿਆ।ਉਸਦੀ ਦੋਸਤੀ ਆਪ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ
ਵਿਕਟਰ ਕੂਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਉਸਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਧੀ ਐਰੀਇਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਮਸਲੇ
‘ਚ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਤਲਖ਼ੀ ਪਿਛੋਂ ਪਤੀ ਕੋਲੋਂ ਉਹ ਤਲਾਕ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੂਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ
ਵੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦੇ ਠੰਡੇ ਪੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਗੁਸਤਾਵ ਫਲਾਬੇਅਰ- ਜਿਸ ਦੇ ਜੀਨੀਅਸ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ
ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਹੀ ਪਛਾਣਦੀ ਹੈ।ਸਿਰੇ ਦਾ ਖੁਦਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਪਹੇਲੀਨੁਮਾ ਹੋਣ ਦੇ
ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਦੇ ਲਈ ਖੁਦਾ ਹੈ। ਮਾਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਤਨ ਮਨ
ਧਨ-ਆਪਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਵਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ।ਪਰ ਫਲਾਬੇਅਰ ਨੇ ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ
ਵੀ ਹੋਰ ਨਾਲ ਕੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ; ਉਹ ਟੇਡਾ ਬੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮੁਹੱਬਤ‘ ਦਾ ਉਸਦਾ ਤਸੱਵਰ ਜ਼ਰਾ
ਹੋਰ ਵੀ ‘ਵਿੰਗਾ‘ ਹੈ।ਉਹ ਉਸਦੇ ਡੇਰੇ ਅੰਦਰ ਉਸ ਨਾਲ ‘ਬੱਝ‘ ਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ-‘ਮਦਾਮ
ਬਾਵਰੀ‘ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਲੰਮੀ ਖ਼ਤੋ-ਖ਼ਿਤਾਬਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਖ਼ਤੋ-ਖ਼ਿਤਾਬਤ ਦਾ
ਜਿਆਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਮਰਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਆਪਣੇ ਹੋਣਹਾਰ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਮੋਪਾਸਾਂ ਨਾਲ
ਬੈਠਿਆਂ ਅੱਗ ‘ਚ ਜਲਾ ਦੇਣਾ ਹੈ।ਫਿਰ ਵੀ ਜੋ ਕੁਝ ਬਚਿਆ ਰਹੇਗਾ ਉਸ ਨੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ
ਅਮੀਰ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ਹੈ।
‘ਪ੍ਰਲੋਗ‘ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਵੇਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਰਾਤ ਠੀਕ 9 ਵਜੇ ਦੋਵਾਂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ
ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਹੈ- ਜਿਸ ਜਿਸਮ ਦੇ ਇਕਰਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਲਿਤ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ
ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਕਦੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਮਦਾਮ ਕੋਲ ਵਾਅਦੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ
ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਇਸੇ ਗੱਲੋਂ ਉਸ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ
ਸੰਦੇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਰਾਤੀਂ ਵੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੋਠੇ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਟਲਿਆ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ
ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮੰਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਵਰਜਦਿਆਂ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਵਾਰ
ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸਕੜੰਜ ਉਪਰ ਠਕੋਰਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।ਮਾਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਨੂੰ ਪਤਾ
ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਫਲਾਬੇਅਰ ਕਦੋਂ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ‘ਬੰਧਨ‘ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਣ
ਲਈ ਕਿਸ ਕਦਰ ਤਹੁ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਾਨਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ... ਫਲੈਟ ਅੰਦਰ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਨਿੱਘਾ
ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਲਾਈ ਫਾਇਰਪਲੇਸ ‘ਚੋਂ ਉਹ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਲੱਕੜ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉਸ
ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮਾਰੀ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ
ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਸਾਹ ਸੱਤਹੀਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।
ਫਲਾਬੇਅਰ ਨੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿਛੋਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਰਾਤ ਉਹ ਮਦਾਮ
ਕੋਲਿਤ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਫਾਇਰਪਲੇਸ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਮਦਾਮ ਬਾਵਰੀ‘
ਜਿਸਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਤਿਮ ਪੜ੍ਹਾਅ ‘ਤੇ ਸੀ, ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ
ਆ ਗਿਆ।ਅਖੇ ਮਨ ਇਕਦਮ ਹੀ ਇਹ ਸੋਚ ਕਿ ਖ਼ੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਬੇਵਕੂਫ ਪੁਲਿਸ
ਮੁਲਾਜਿਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟਾਂ ਦੇ ਢਹੇ ਚੜ੍ਹਕੇ- ਉਸਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਉਹ ਇਕੋ ਇਕ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚਾਲੇ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਸੋ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਉਹ ‘ਕੌਤਿਕ‘ ਕੀਤਾ
ਨਾ ਗਿਆ।
ਦਰਅਸਲ ਫਲਾਬੇਅਰ ਬਜ਼ਾਰੋਵ ਅਤੇ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਸਲ ‘ਚੋਂ ਹੈ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਈ
ਹੀ ਹੈ- ਫਰਕ ਮਹਿਜ਼ ਇਤਨਾਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ‘ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਬਿਆਂ‘ ਆਪਦੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ‘ਵੀਰਾਂ‘
ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।
ਫਲਾਬੇਅਰ ਅਤੇ ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਅਗਲੇ ਵੀਹ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋਰ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉੱਪਰ
ਦੱਸੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੜ ਕਦੀ ਮਦਾਮ ਦੇ ਤਖੀਏ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ।ਉੱਧਰ ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਲਫਾ ਦਾ ਮੂਸੇ ਜੋ ਕਿ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਲਹਿਰ ਦਾ ਕਦੀ ਮਹਾਂ ਨਾਇਕ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਦਾਮ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ- ਜਾਨੀ ਉਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹੇ
ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਇਰੇ ਆਜ਼ਮ ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੀ
ਹਾਰ ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਦਾ ਮਨ ਆਖਿਰਕਾਰ ਉਸ ਉੱਪਰ ਪਸੀਜ
ਜਾਵੇਗਾ- ਉਹ ਐਵੇਂ ਹੀ ਬਸ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੇ ‘ਡੇਰੇ‘ ਦੇ ਦਰ ‘ਖੋਲ੍ਹ‘ ਦੇਵੇਗੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ
ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਮਨਅੰਦਰਲੇ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਉਲਟ ਕਰਮ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਰਾਸ਼ੀ‘ ਮਿਲ
ਨਹੀਂ ਸਕਣੀ- ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਗੁਰਬਚਨ
ਬਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਉਸ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅਲਫਰਡ ਦਾ ਵੀਂਨੀ ਨਾਂ ਦੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਜਗਤ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉੱਘੀ
ਹਸਤੀ ਵੀ ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਦੇ ਚਾਰਮ ਤੋਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਫ਼ਿਦਾ ਹੈ।ਹੁਣ ਮਦਾਮ ਇੱਕ ਤਾਂ
ਫਲਾਬੇਅਰ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਕੁਰਬਤ ਨਾਲ
ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਬੇਚੈਨ ਰੂਹ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚੈਨ ਹੀ ਆ ਜਾਵੇ- ਉਸਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਹੱਥ ਕਬੂਲ ਕਰ
ਲਵੇਗੀ। ਅਗਲੇ 4-5 ਵਰ੍ਹੇ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ
ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁਰਝਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਫਲਾਬੇਅਰ ਦਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ‘ਮਦਾਮ ਬਾਵਰੀ‘ ਸਾਲ 1957 ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਛਪ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਨਾਇਕਾ ਬਾਵਰੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਲਿਤ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ।ਇਸਦੀ ਪੜ੍ਹਤ
ਤੋਂ ਚਿੜਕੇ ਫਲਾਬੇਅਰ ਨਾਲ ਹਿਸਾਬ ਚੁਕਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਫਲਾਬੇਅਰ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਅਲਫਾ ਦਾ
ਮੂਸੇ ਨੂੰ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਾਰਜ਼ ਸੈਂਡ- ਜਿਸਦਾ ਕਿ
ਫਲਾਬੇਅਰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹੈ- ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ‘ਲੂਈ-ਏ ਵਿਊ ਆਫ ਹਿੰਮ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ
ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਬੇਹੱਦ ਦਿਲਚਸਪ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇਗੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਨਾਵਲ ‘ਮਦਾਮ ਬਾਵਰੀ‘ ਵਾਲੀਆਂ
ਕਲਾਤਿਮਕ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਨਹੀਂ ਛੂਹ ਸਕੇਗਾ। ਫਰਾਂਸ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਇਹ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੇਗਾ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਇਸ ‘ਅਨੋਖੀ ਲਵ-ਹੇਟ‘ ਦੀ ਘਾਤਿਕ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਗ਼ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚਾਹਿਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ
ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ 125 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।
ਇਸ ਕਥਾ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰਾਂ
ਨੂੰ ਗੱਲ ਇਹ ਸੁਨਾਉਣੀ ਹੈ ਕਿ ਦਿਲ ਦਰਿਆ ਨਫ਼ੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਤਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਵਹਿੰਦੇ।ਮਦਾਮ ਕੋਲਿਤ ਨੇ ਫਲਾਬੇਅਰ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਿਮਰਤੀ
ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਨਹੀਂ ਸਕਣਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਤ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰੀ ਹੀ ਜਾਣੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ 100 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਾਇਰਾ
ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾਂ ਵਿੱਚ ਢੇਰ ਅੰਤਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ
ਸਰੋਕਾਰ ਉਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥ ਆਪ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਤਹਈਏ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਤੇ
‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਵਾਲੀ ਕਥਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਥਾਂਵਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ।ਸੋ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ
ਹੈ।
ਇਬਸਨ ਦੀ ‘ਗੁੱਡੀ ਦੇ ਘਰ‘ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਮੈਰਿਜ਼ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ,
ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਨਾਇਕਾ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਉਸੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਹਨ ‘ਚ ਸਾਲ 1909 ‘ਚ ਛਪੇ ਐੱਚ.ਜੀ.ਵੇਲਜ਼ ਦੇ ‘ਐਨ ਵੇਰੋਨਿਕਾ‘ ਨਾਂ
ਦੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਇਸੇ ਨਾਂ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਆ ਗਈ ਹੈ।ਐਨ ਵੇਰੋਨਿਕਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਨ
ਅੰਦਰ ਆਪ ਦੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਧੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਉਮੰਗ ਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੜ੍ਹੇ ਜ਼ਰੂਰ, ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ
ਵੀ ਜਾਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਲੜਕੀ ਅੱਗੇ ਅਨੇਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਆਇਦ ਕਰਨ ਲਈ ਬਜਿੱਦ
ਹੈ।ਲੜਕੀ ਅੱਕ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰੋਂ ਦੌੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਵਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਤੱਦੀਆਂ
ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਉਹ
ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਹਰਬਟ ਮੈਂਨਿੰਗ ਨਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਲੇ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਸਗਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਹਥਿਆਰ
ਵੀ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਲੈਬਾਟਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਪਸ
ਨਾਂ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਂਨ ਨੂੰ ਇਸ ਆਦਮੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਦੇ ਹਾਣੀ ਦੇ ਨਕਸ਼
ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਅਤੇ ਐਂਤਕੀਂ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ
ਰੋਕ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕਰੇ ਬਗ਼ੈਰ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਸੀਹਤਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਕੇ ਉਸਦੀ ਚੋਣ
ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਐਨ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ਅੱਗੇ ਖੜੀ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ
ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਐਲਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ:
“ਮੇਰਾ ਇਸੇ ਵਕਤ ਤੈਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਚੁੰਮੀ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਸਮਰਪਿਤ
ਹਾਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਜਿਥੇ ਜੀ ਚਾਹੇ ਲੈ ਚੱਲ- ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਜੀ ਨਹੀਂ
ਸਕਦੀ। ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਨਿਕਲਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”
... ਤੇ ਹੋਰ ਪਲ ਕੁ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ
“ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਆਈ ਕੈ ਕਿ ਨਹੀਂ- ਕਿ ਮੈਂ ਹੋਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ
ਦੱਸਾਂ। ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਤਾਂ ਸਹੀ, ਮੈਂ ਮਰ ਰਹੀ ਹਾਂ।”
ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਐਲਪਸ ਦੀਆਂ ਰਮਣੀਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ‘ਤੇ ਹਨੀਮੂਨ ਮਨਾਉਣ ਚਲੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਪਾ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ।
ਦਰਅਸਲ ਐਚ.ਜੀ.ਵੇਲਜ਼ ਇਹ ਨਾਵਲ ਲਿਖਕੇ ਆਪਣੀ ‘ਹੱਡਬੀਤੀ‘ ਦਾ ਕੋਈ ਵਰਕਾ ਹੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਾਲ 1866‘ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਇਸ ਮਹਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਿਖਾਰੀ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਡੀ. ਐਚ. ਲਾਰੈਂਸ ਵਾਂਗ
ਹੀ ਬੇਹੱਦ ਗ਼ਰੀਬ ਸੀ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਉਸਦੇ ਸਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਕਸ਼ਟਾਂ ਅਤੇ
ਮਾਇਕ-ਤੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। 23-24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਕਟੀ ਲਈ ਆਪਦੀ ਮਾਸੀ ਦੇ
ਘਰੇ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਜਵਾਨ ਧੀ ਇਜ਼ਾਬੈੱਲ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਨੇੜਤਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ
ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਵਸ ਇਕ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਿਸਬਤ ਬਣ ਨਾ ਸਕੀ।ਉਹ ਕਾਲਜ
ਪੜਾੳਂਦਾ ਸੀ। ਉਮਰ ਉਸਦੀ 26 ਜਾਂ 27 ਸਾਲ ਸੀ। ਭਾਣਾ ਇਹ ਵਾਪਰਿਆ ਕਿ ਉਸਦਾ ਆਪਤੋਂ ਕਈ
ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟੀ ਉਮਟ ਦੀ ਐਮੀ ਕੈਥਰਾਈਨ ਰੋਬਿਨਜ਼ ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਦੀ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੋ
ਗਿਆ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਮੰਨੇ ਬਗੈਰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ
ਦਿੱਤਾ। ਖੈਰ 1895 ‘ਚ ਇਜ਼ਾਬੈੱਲ ਉਸਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦੇਣ ਲਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ
ਵੇਲਜ਼ ਨੇ ਐਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ। ਐਮੀ ਵੇਲਜ਼ ਨੂੰ ਪੂਰੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਸੀ; ਉਹ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਦੋਸਤ, ਸਟੈਨੋ, ਸੈਕਟਰੀ ਅਤੇ
ਹੋਰ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਹੀ ਸੀ।
ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤ ਇਕਸਾਰ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦਸ ਵਰ੍ਹੇ ਕੋਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਆਉਦੀ। ਸਾਲ 1905 ਵਿੱਚ ਉਦੀਤ ਕਿਊਨ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਵੇਲਜ਼ ‘ਤੇ ਫ਼ਿਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ। ਵੇਲਜ਼ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਤੋੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੋ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ‘ਚ ਰੁਮਾਂਸ ਦਾ ਸੇਕ
ਮੱਠਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਐਂਬਰ ਰੀਵਜ਼ ਨਾਂ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਗੀ।
ਵੇਲਜ਼ ਦੀ ਧੀ ਅੰਨਾ ਜੇਨ ਨੇ ਇਸੇ ਔਰਤ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼
ਕਹਾਣੀ ਅਜੇ ਸਾਲ 1914 ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇ ਬਣਨੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵੇਲਜ਼ ਤੋਂ 26 ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ
ਰੈਬਿਕਾ ਵੈਸਟ ਨਾਂ ਦੀ ਬੇਹਦ ਆਕਰਸ਼ਕ ਲੜਕੀ ਨੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ
ਹੀ ਛਾਉਣੀ ਪਾ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਵੇਲਜ਼ ਦਾ ਅੰਥੋਨੀ ਵੈਸਟ ਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ
ਇਸੇ ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ‘ਪ੍ਰਤੀਫ਼ਲ‘ ਹੋਵੇਗਾ। ਰੈਬਿਕਾ ਵੈਸਟ ਪੂਰੇ ਦਸ ਵਰ੍ਹੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ
ਬਣਕੇ ਦੂਸਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਸੰਗ ਰਹਿੰਦੀ ਰਹੇਗੀ।
ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦਸ ਦੇਈਏ ਇਹ ਰੈਬਿਕਾ ਵੈਸਟ ਉਹ ਹਸਤੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਾਲ
1940 ਵਿੱਚ ਬਲਕਾਨ ਖਿੱਤੇ ਬਾਰੇ ‘ਬਲੈਕ ਲੈਂਬ ਐਂਡ ਗਰੇ ਫੈਲਕਨ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਅੱਜ ਵੀ
ਕਲਾਸਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਬਾਂ ‘ਤੇ ਕਰੋਟਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ/ਇਤਿਹਾਸਕ ਤਨਾਓ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ‘ਦਾ ਟਾਈਮਜ਼‘ ਨਿਊਯਾਰਕ, ‘ਹੈਰਲਡ
ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ‘, ‘ਸੰਡੇ ਟੇਲੀਗਰਾਫ‘ ਅਤੇ ‘ਨਿਊ ਰੀਪਬਲਿਕ‘ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਅਹਿਮ
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਉਹ ਸੰਪਾਦਕ ਹੈ। ਨਾਜ਼ੀ ਮੁਜ਼ਰਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ
‘ਨਿਊਰਮਬਰਗ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ‘ ਦੀ ਉਸਨੇ ਕਵਰੇਜ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਕਵਰੇਜ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਸਦੀਆਂ
ਰਿਪੋਟਾਂ ‘ਦਾ ਮੀਨਿੰਗ ਆਫ ਟਰੀਜਨ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਫਿਰ 50ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਹੀ ‘ਔਬਰੇ‘ ਤ੍ਰੈਲੜੀ ਹੇਠ ਉਸਦੇ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਮੂਲਕ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਨਾਵਲ ਛਪਣੇ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਲਾਹੇ ਜਾਣੇ ਹਨ।ਸਾਲ 1947 ‘ਚ ਟਾਇਮ‘ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ
‘ਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸਟ ਮਹਿਲਾ ਲੇਖਕਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੇਲਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਝੱਖੜਾਂ, ਤੂਫਾਨਾਂ
ਦਾ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਐਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਮਾਰੂ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਬ
ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸਨੇ ਸਾਲ 1934 ‘ਚ ‘ਐਕਸਪੈਰੀਮੈਂਟ ਇਂਨ ਬਾਇਓਗਰਾਫੀ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ
ਆਪਣੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਐਮੀ ਖੁਦ ਹੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ
ਵੇਲਜ਼ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ‘ਤੇ ਸਦਾ ਹੀ ਭਰੋਸਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਜਾਵੇ
ਉਸਦਾ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਖਿਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤਨਾਅ ਜਾਂ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਸਮੇਂ ਉਸਦੀ
‘ਸ਼ਰਨ‘ ‘ਚ ਹੀ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਐੱਚ. ਜੀ ਵੈੱਲਜ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਹਿਬੂਬ/ ਪਤਨੀ ਐਮੀ ਕੈਥਰਾਇਨ
ਰੋਬਿਨਜ਼ ਦੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਯਾਂ ਪਾਲ
ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦਾ ਬੂਆ ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਆਕਰਸ਼ਕ ਕਥਾ
ਸੁਣਾਂਵਾਗੇ।ਸਿਮੋਂ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਤਾਂ ਐਮੀ ਕੈਥਰਾਈਨ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ
ਰਹੇਗੀ। ਉਹ ਵੈੱਲਜ਼ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਹਰ ਰੰਗ ਨੂੰ
ਸਮਝੇਗੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੇਗੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਉਨ ਆਪਦੇ ਲਈ ਵੀ ਹਰ ਹਾਲ
ਵਿੱਚ ਸੁਰਖਿਅਤ ਰੱਖਣੀ ਹੈ।
ਇਸ ਕਥਾ ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਚਲਦੇ ਚਲਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ‘ਨਿਪੋਲੀਅਨ‘
ਮਹਾਨ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਮਾਵਾਂ ਵਰਗੀ ਉਸਦੀ ‘ਮਹਿਬੂਬ ਦੋਸਤ‘
ਮਾਦਾਮ ਦਾ ਬਰਨੀ ਦੀ ਵਚਿੱਤਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦਾ ਜਨਮ ਸਾਲ 1799 ‘ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸਰ
ਹੈ।ਉਸਦੀ ਉਮਰ 45 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ।ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਅਮੀਰ ਜਗੀਰਦਾਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚ ਜਨਮੀ
ਉਸਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਮਾਂ ਨੇ ਉਮਰ ਦਾ 20ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਅਜੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਬੇਟੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।ਬੱਚੇ ਉਸਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਹੋਣੇ ਹਨ- ਪਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਦੀ ਕਿਸਮਤ
ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਮਹਿਜ਼ 6 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ
ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੋਰਡਿੰਗ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਅਗਲੇ 6-7 ਵਰ੍ਹੇ
ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਪੈਰ ਪਾਉਣੇ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਇੱਕ ਸਿਰੜੀ ਸੁਡੋਲ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੋਣਹਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ
‘ਨਿਸਰੇਗਾ‘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ
ਹਰੇਕ ਸਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਦੇ ਆਭਾਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ
ਵਿੱਚ ਸਮਾਏ ਜੇਤੂ ਤਰਕ ਦਾ ਡੰਕਾ ਸਮਕਾਲੀ ਯੋਰਪ ਅੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵੱਜ ਜਾਵੇਗਾ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੀ
ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਭੋਰਾ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੇ ਪਿੰਡੋਂ ਜਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਮਰ ਦਾ 40ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ- ਉਸਦੀ ਮਾਂ
ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਝੂਰੀ ਜਾਣਾ ਹੈ “ਪੁੱਤਰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਚਪਨਾ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਆਣੇ ਦਾ
ਨਿਆਣਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ।ਭਗਵਾਨ ਈਸਾ ਇਸ ‘ਤੇ ਮਿਹਰ ਕਰੀਂ।ਇਸਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ।ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ
ਰੰਗਾਂ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਭੋਰਾ ਭਰ ਵੀ ਆਈ ਨਹੀਂ। ਭਗਵਾਨ ਈਸਾ ਇਸ ਤੇ ਮਿਹਰ
ਕਰੀਂ।”
ਧਾਰਮਿਕ ਬੋਰਡਿੰਗ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਲੰਮੀ ‘ਸਜ਼ਾ‘ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਵਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਆਪਣੇ ਘਰ
ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ।ਉਸਦਾ ਆਪ ਕਿਸੇ ਮੁੰਡੇ ਜਾਂ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਯਰਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਉਸਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ
ਦੋਸਤ ਬਸ ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਮਾਂ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਥੋੜੇ-ਥੋੜੇ ਪੈਸੇ ਲਗਾ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣੀ
ਸਿਖਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਖ਼ਾਤਰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਬਾਜੀਆਂ
ਜਿੱਤੀ ਜਾਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦਿੰਦੀ ਰਹੇਗੀ।ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਇਹ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਪੜਾਅ
ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਮਿੱਤਰ ਕਦੀ ਵੀ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ
ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਖਰੀਦੇਗਾ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ
ਲਿਖਾਈ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਤਾਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।ਉਸਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਟਿਊਟਰ ਬੜਾ
ਵਧੀਆ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਉਮਰ ਦੇ 20ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਆਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ
ਕਿਸੇ ਸਥਾਨਿਕ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਖ਼ਾਤਰ ਇਸ਼ਤਿਆਰ ਦੇ ਦੇਵੇਗਾ।ਉਸਨੂੰ ਮਦਾਮ ਦਾ ਬਰਨੀ ਨਾਂ
ਦੀ ਇੱਕ ਰਈਸ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਔਰਤ ਦਾ ਸੱਦਾ ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੇ ਹੀ ਹਮਉਮਰ
ਘੁਮੱਕੜ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੁਚੱਜੇ ਟਿਊਟਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮਦਾਮ ਦਾ
ਬਰਨੀ ਉਮਰ ਦੇ 42ਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਧਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।ਉਹ 9 ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ। ਅਜੇ ਵੀ
ਬੇਹੱਦ ਦਿਲਕਸ਼ ਉਸਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਹੈ; ਉਹ ਤੀਖਣ ਬੁਧ ਔਰਤ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕੋਮਲ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ
ਉਸਦੀ ਗਹਿਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੜਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਮਾਂ ਟਿਊਟਰ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਅਤੇ
ਬਿਸਕੁਟ ਫੜਾਉਣ ਆਈ ਆਪਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਵਾਚ ਕਰੇਗੀ।
...ਤੇ ਕਾਦਰ ਦੀ ਲੀਲਾ ਦੇ ਰੰਗ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ। ਅੱਥਰੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਿਹੜੀ
ਕਰਨੀ ਹੈ।ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਅਸਲ ‘ਪ੍ਰਗਤੀ‘ ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਦੀ ਖੁਦ ਆਪਦੀ ਹੋਣ
ਲੱਗੇਗੀ।ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਬਿਆਂ ਵੇਹਦਿਆਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਦਾਮ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਨੇਤਰ
ਖੁਲ੍ਹਣ ਲਗੇਗਾ।...ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਉਹ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ 10ਵਾਂ ‘ਬੱਚਾ‘ ਬਣਾ ਲਵੇਗੀ: ਉਹ
ਉਸਨੂੰ ਅੰਨੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇਗੀ।‘ਕੰਪਨੀ‘ ਬਾਗ ਦੀ ਸੈਰਾਂ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ
ਇਕੱਠਿਆ ਹੀ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ।ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਨਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਨਾਉਣਗੇ। ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੀ ਹਰ ਨਵੀਂ ਕਥਾ ਸੁਣਦਿਆਂ ਬਾਗੋ-ਬਾਗ਼ ਹੋ
ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਕਾਗ਼ਜਾਂ ‘ਤੇ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰੇਗੀ।ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਉਸਦੀ
ਰਜ਼ਾ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਹ ਰੇਲ ਦੀ ਸਪੀਡ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਛਪਣ
ਲਈ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰੇਕ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ ਮਾਦਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰੂ
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਢੰਗ ਜਾਂ ਕਹੋ ਵਾਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਦਿਨ-ਰਾਤ
ਸਿਰ ਸੁੱਟਕੇ, ਉਸੇ ਨੇ ਹੀ ਕਰੀ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਔਰਤ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦਾ ਹੁਸਨ ਕੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮਨ ਕਿਸੇ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਿਛਾਵਰ ਜਦੋਂ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ
ਕੈਸਾ ਪਵਿੱਤਰ ‘ਮੰਦਰ‘ ਹੈ- ਇਹ ‘ਰਹੱਸ‘ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਮਦਾਮ ਬਰਨੀ ਨੇ ਹੀ ਸਮਝਾਉਣੇ ਹਨ।
ਨਹੀਂ, ਕੌਣ ਜਾਣੇ, ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਸ ਅਲੋਕਾਰ ‘ਜਰਨੈਲ‘ ਨੇ ਉਸੇ ‘ਖੁਰੀ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਮੱਤ‘ ਵਾਲੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਹੀ ਮੋਰਚਾ ਮੱਲੀ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਬੜ੍ਹੇ ਫ਼ਖਰ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ
ਚਾਰ-ਚੰਨ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਦੀ ਲੱਭਤ ਹੈ। ਅਲੋਚਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ
ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤੇ ‘ਤੇ ਇਕਮੱਤ ਹਨ ਕਿ ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ‘ਬਾਲਜ਼ਾਕ‘ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਸੀ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ‘ਬਾਲਜ਼ਾਕ‘ ਮਦਾਮ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।
ਮਾਦਾਮ ਨੇ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੋਹਖੋਰੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਬੂਬਾ ਦੇ ਹਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ
ਆਪਦੀ ਨਿਹਤ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਸ਼ਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਟੂਣੇਹਾਰ ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ
ਭੇਤ ਸਮਝਾਏ।ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਕੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਔਰਤ ਦੇ
ਸਵੈਮਾਨ ਨੂੰ ਜਖ਼ਮੀ ਕਿੰਝ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ- ਉਹ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੀਹਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਹ ਸਾਰਾ ਮਾਦਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ‘ਫ਼ਿਜ਼ਾਓਲਜੀ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਜ਼‘ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਨੇ ਸਾਲ
1825 ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਮਰ ਦਾ ਹਾਲੀ ਉਸਨੇ 26ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਵੀ ਉਸਨੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ
ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਕਲਾਸਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਅਗਲੇ ਸਵਾ ਸੌ ਸਾਲ, ਜਾਣੀ ਆਪਣੇ
ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸੇ ਮੁਕਾਮ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਡੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਾਨ
ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰੀ ਅਤੇ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਵਾਂਗੂ ਹੀ ‘ਜ਼ਹੀਨ ਭੈਣ‘ ਸਿਮੋਂ ਦਾ ਬੂਆ ਨੇ ‘ਦ ਸੈਕਿੰਡ
ਸੈਕਸ‘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦੇਣੀ।
ਮੈਰਿਜ਼ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਅੰਦਰ ਇਸ
ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਥੀਮ ਦਾ ਅੰਕੁਰ ਤਾਂ ਨਿਪੋਲੀਅਨ- ਜਿਸਦਾ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੀ
ਸੰਸਥਾ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿ ਵਕਤ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਨਵਿਆਇਆਂ ਜਾਂ ਬਦਲਿਆ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ- ਵੱਲੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕੋਡ ਵਿਧਾਨ
ਅੰਦਰ ਵਿਭਚਾਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਉੱਪਰ ਚਿਤਵਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਫੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ
ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸਨੂੰ ਵਿਗਸਨ ਲਈ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਭੋਂ ਫਿਰ ਮਦਾਮ ਦਾ ਬਰਨੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ
ਸੰਸਥਾ ਬਾਰੇ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਉਸਦੇ ‘ਪ੍ਰਵਚਨਾ‘ ਨੇ ਹੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤੀ ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਅਡਲਟਰੀ ਜਾਂ ‘ਵਿਭਚਾਰ‘ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਉਸਦੇ
ਮਨ ਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਾਂਬੇ ਛੇੜ ਦਿੱਤੇ; ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਹਿਲਾਅ ਦਿੱਤਾ।
ਉਸਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਕੋਡ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਗੋਹ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਤਰਸ ਦੀ ਭੀਖ਼ ਮੰਗਦੇ, ਨਫ਼ਰਤ
ਦੇ ਬੰਨੇ ਹੋਏ, ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਦੀ ਦੋਸ਼ੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ‘ਪ੍ਰੇਤ ਆਤਮਾਵਾਂ‘ ਦੇ ਅਨੇਕ
‘ਕੁਰਲਾਉਂਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ‘ ਗ਼ੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਵਾਹ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ
ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ-ਲ਼ਿਖੇ ਔਰਤਾਂ-ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਵਿੱਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿ ਦੰਡ ਵਿਧਾਨ ‘ਅਡਲਟਰੀ ਜਾਂ ਦੁਰਾਚਾਰ‘ ਕਹੀ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਅੰਗਾਤਮਿਕ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਤੇ
ਵਧੇਰੇ ਸੀ ਜਿੰਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ
‘ਅਣਮਨੁੱਖੀ‘ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੇ ਸਵਰਗ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਨਰਕ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਚਾਰੇ
ਪਾਸੇ ਕੂੜ ਹੀ ਕੂੜ ਸੀ- ਸਹਿਜ਼ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਕਿਤੇ ਦਿੱਸਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਘਰੋਂ
ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ‘ਦਿਲਰੁਬਾ‘ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ
ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਹੈ।ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦਿਲਚਸਪ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ
ਆਰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਕਥਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਘੜੇ ਅਤੇ ਡੰਡੇ ਦੇ
ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਠੋਸੇ ਹੋਏ ਦੰਡ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਅਤੇ
ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਨ। ਉਹ ਮਿੱਠੇ ਜਿਹੇ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਸਦੀਵੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣਾ
ਨੂੰ ਕਾਹਲੀ ਨਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਨੌਜਵਾਨ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੇ ਮਾਨੋ ਪੰਡਿਤ ਪਰਸਰਾਮ ਵਾਲੇ ਤਹੱਈਏ ਅਤੇ ਕਹਿਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਰਅਤਮਈ ਅੰਦਾਜ਼
ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ‘ਚ ਮੈਰਿਜ਼ ਦੀ ‘ਪਵਿੱਤਰ‘ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਵਿਆਪਕ ਝੂਠ, ਫਰੇਬ,
ਮਕਾਰੀ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੀਰੋ-ਲੀਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸੇਗਾ
ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਕਾਦਰ ਵੱਲੋਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਜ਼ੀਮ ਜ਼ਜਬਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ
ਦੇ ਵਕਤ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਅੜੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਣ ਸਰਾਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ
ਕਿਵੇਂ ਬੰਦੇ ਦੀ ਆਪਦੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਜਨੌਰਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਮਿਹਜ਼ ਕਾਮ ਭੁੱਖ
ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਓਹੜ ਬਣ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਸਭਿਆ ਸੰਸਾਰ ਅੱਗੇ ਚੁਨੋਤੀ ਸੁਟਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਬੰਦੇ ਨੇ ਜੇਕਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਜਿਊਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਰਿਵਾਇਤੀ ਮੈਰਿਜ਼ ਦੀ
ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਵਿਓਂਤਨਾ ਹੋਵੇਗਾ; ਉਸਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।
ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਡੇਢ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਰੀਮੁਕਤੀ, ਨਾਰੀ
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਹਤਾ ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਔਰਤ ਦੇ ਜਨਮ ਸਿੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ
ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮਾਦਾਮ ਦਾ ਬਰਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਹਿਜ਼
16ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੁਗ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ
ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਨਰੜੀ ਗਈ ਸੀ।ਖਾਣ ਪੀਣ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਥੇਰੇ ਫ਼ਲ਼ ਫਰੂਟ ਸਨ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜ਼ਰਖਰੀਦ ਗੁਲਾਮ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਹਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ,
ਉਹਦੀ ਦੀ ਦੇਹ, ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ‘ਚ ਕਿਹਾ ਮਧੁਰ ਸੰਗੀਤ ਸੀ- ਕਦੀ ਕਿੰਨੇ ਸੁਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ-
ਜਦ ਤਕ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਵਰਗਾ ਕਦਰਦਾਨ ਉਸ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ‘ਚ ਨਾ ਆਇਆ। ਅਜੇ ਬੰਸਰੀ ਆਪਣੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਕਨ੍ਹਈਆ ਨੂੰ ਹੀ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਔਰਤਾਂ-ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ: ਕਾਦਰ ਦੀ ਅਸੀਮ ਕੁਦਰਤ
ਦੇ ਅਸੀਮ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਨੂੰ ਸੁਨਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ
ਕੀਤੇ-ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਦ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦ ਤੇ ਜਾਨ ਹੋ ਗਏ।ਤਰਕ
ਵਿਤਰਕ; ਨਫ਼ੇ ਨਕੁਸਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਜਾਂ ਸੋਚਣ ਦੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ
ਫ਼ੁਰਸਤ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀ।ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਅਤੇ ਕਦੀ ਇਹ ਕੰਮ ਮੁਕ
ਜਾਵੇ-ਸਵੇਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਮ ਉਸ ਮਦਾਮ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖੀ ਜਾਣੇ।ਮਦਾਮ
ਬਰਨੀ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਹੈ-ਮਾਨੋ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ‘ਸਵੀਟ ਸਿਕਸਟੀਨ‘ ਦੀ ਰੂਹ
ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਕਿਧਰੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ
ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਚੜ੍ਹ ਆਈ ਹੈ।ਉਹ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਦਿਨ
ਬਹੁਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰਿਸ ਦੀਆਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਲਈ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ
ਲਭਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਹਨ।
ਮੁਢਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਦਿਆਂ ਹੀ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ
ਬੜ੍ਹੀ ਜਲਦੀ ਉਸਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕੀਰਤੀਮਾਨ ਪੂਰੇ ਯੋਰਪ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ।ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਿਤ
ਅਲੋਚਕ ਵੀ ਬਥੇਰੇ ਹਨ ਜਾਂ ਏਦਾਂ ਦੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹਨ।ਉਹ ਵੀ ਆਹਰੇ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ। ਕੁਝ ਨੇ
ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਖੁਲ੍ਹਕੇ ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਲਾਹ ਕਰਨੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਇਹ
ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭੰਡੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਢ ਲੈਣੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ
ਸਾਹਿਤਕ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਨਫ਼ਸਤਾਂ ਜਾਂ ਗਰੈਮਰ ਦੀ ਭੋਰਾ ਵੀ ਸੂਝ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਬਾਲਜ਼ਾਕ
ਲਈ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਬਿਆਨ ਨੇ ਮਾਨੋ ਆਪਦੀ ਮੌਜ਼
ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਤੁਰਨਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਹੱਦਾਂ ਬੰਨੇ ਤੋੜ ਕੇ ਦਰਿਆ ਵਹਿ
ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਆਪਦੀ ਮਾਂ, ਭੈਣਾ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਮਾਇਕ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰੇਗਾ;
ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ-ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਦਾਮ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰ ਫੜ ਕੇ ਵੀ। ਬੰਦਾ ਉਹ ਵਿਚਾਰਾ
ਚੰਗਾ ਹੀ ਬੜਾ ਹੈ। ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਸਦੀ ਨਿਰੰਤਰ 8-8 ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ
ਹੋਵੇਗੀ- ਅਕਸਰ ਤੜਕੇ 2 ਵਜੇ ਸਵੇਰ ਦੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਤੱਕ। ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਤ ਪੈਣ ਤੱਕ
ਮੁੜ ਸਿਲਸਿਲ੍ਹਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ।ਥੱਕ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਉਹ ਆਰਾਮ
ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਮਦਾਮ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ, ਹੱਸਦਿਆਂ,
ਖੇਡਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰੇਗਾ। ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਉਨ ਜਾਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮਾਦਾਮ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਹੀ ਉਸਦਾ ਇਸ਼ਟ
ਹੋਵੇਗਾ।ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਦੋ ਜੁੜਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ।ਕਿਸੇ ਡੱਬਾ
ਬੰਦੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਉਸਦੀ ਦੋਸਤ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਪਾਤਰ ਹੈ, ਉਸਦੀ
ਸਾਥਨ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਹੈ। ਬਸ ਉਸਨੇ ਲਿਖੀ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਖਰੜ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋਰ ਵੱਧਦੀ ਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ 30 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਦਾਮ ਦੀ ਉਮਰ ਇਸ ਸਮੇਂ 52 ਸਾਲ ਹੈ।ਉਸ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦਿਲਕਸ਼ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੋੜ ਅਚਾਨਕ ਆਉਣਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਆਮਦ ਦੀ
ਸੰਭਾਵਨਾ ਦਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਚਿੱਤ ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰ ‘ਤੇ ਹੈ
ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਦਾਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਢਲ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਮਦਾਮ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰ ਔਰਤ ਹੈ।
ਉਹ ਵਫ਼ਾ ਦੀ ਹੁਸੀਨ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰੇਗੀ ਨਹੀਂ- ਉਹ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਇਹ ਮੌਕਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ ਕਿ
ਉਹ ਉਸਦੀ ਸੰਗਤ ਤੋਂ ਉਕਤਾ ਕੇ ਕੋਈ ਬਦਲੋਕ ਬਾਤ ਕਰੇ।
ਹੁਣ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਬੁਲਾਵੇਗੀ।ਮੇਜ਼ ਉੱਪਰ ਪਿਆਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹਰੀਆਂ
ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਲੇ ਪਕੌੜਿਆਂ ਦੀ ਪਲੇਟ ਧਰਕੇ ਉਸਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਪਿਆਲੇ ਬੜੇ ਹੀ ਸਲੀਕੇ
ਨਾਲ ਟਿਕਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਹੱਸਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ
ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗੀ- ਗੱਲ ਕਿ ਜਿਸਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਈ ਉਹ ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਤਿਆਰੀ
ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।
ਮਾਦਾਮ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਭਾਵਕਤਾ ਦੇ ਬੜੀ ਜਿਲਦੀ ਅਸਲ ਨੁਕਤੇ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਅਖੇ, ‘ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਵੇਖ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਣਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਤੱਈ
ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ- ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਅੱਜ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਇਹ ਪਿਆਲੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਆਪਾਂ ਮਰਦਾਂ
ਵਾਗੂੰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਅਲਵਿਦਾ ਲਈਏ।ਸੁਣਦਿਆਂ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੀਆਂ ਹਵਾਈਆਂ ਉਡ ਜਾਣਗੀਆਂ-ਉਸਨੇ
ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਣੀ ਹੈ।ਉਧਰੋਂ ਮਾਦਾਮ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਅਟਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ
ਕਤੱਈ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਿਛੋਂ ਸਵੇਰ ਸਮੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ
‘ਕਾਂਗਰਸ‘ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬੇਠੇਗੀ। ਐਤਕੀਂ ਉਹ ਆਪਦੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਸਹਿਜ਼ ਨਾਲ, ਹੋਰ ਵੀ
ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕਰੇਗੀ।
ਮਦਾਮ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ:
ਵੇਖ ਪਿਆਰੇ, ਬੁੱਢੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਜਾਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਭੋਰਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਡਰ
ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਅਜਿਹਾ ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਹੀ ਕਾਂਬਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ
‘ਤੇ ਝੁਰੜੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਮਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਖੀਣ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੱਖ ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜ਼ਰ ਸਕਦੀ। ਸੋ
ਹੁਣ ਵਕਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦਾ।ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ, ਬੇਗ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਦਾਗ਼ ਰਹੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਇਹ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੀ ਯਾਦ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੇ।
ਆਪਾਂ ਦਾਨੇ ਬਣੀਏ ਅਤੇ ਦਾਨੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗੂ ਹੀ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰੀਏ।ਸੋ ਬਾਲਜ਼ਾਕ
ਅਲਵਿਦਾ! ਮੇਰੀ ਤੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਲਵਿਦਾ!! ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮਾਦਾਮ ਨੇ ਹਾਸੇ ਬਿਖੇਰਦਿਆਂ
ਇਕਦਮ ਉਠਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਕੁੰਢੀ ਲਗਾ ਲੈਣੀ ਹੈ।
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗੂ ਰੋਵੇਗਾ-ਅਗਲੇ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਉਹ ਪਾਗ਼ਲਪਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਚਲਾ
ਜਾਵੇਗਾ।ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮਾਦਾਮ ਦੇ ਦਰਾਂ ‘‘ਤੇ ਵੀ ਆਵੇਗਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਟਲਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰ
ਆਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ। ਮਦਾਮ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ
ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਧਰੋਂ ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬਦਤਰ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਬੰਦ
ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਿਆਂ, ਉਠਦਿਆਂ, ਬੈਠਦਿਆਂ ਅਕਸਰ ਇਹੋ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ: ਕਾਸ਼ ਮੈਂ
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਸਕਾਂ।ਹੇ ਰੱਬ ਸੱਚਿਆ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰ ।ਮੇਰੀ ਜਾਨ
ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤੋਂ ਛੁਡਾ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਜੀਵੇਗੀ। ਇਵੇਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ
ਉਸਨੇ 4 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਸਦਾ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਜਾਣਾ ਹੈ।
...
ਪੈਰਿਸ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਹੁਸੀਨ ਤੋਂ ਹੁਸੀਨ ਜਵਾਨ ਔਰਤਾਂ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੀ ਕਲਾ ‘ਤੇ ਫ਼ਿਦਾ ਹੋਣਗੀਆਂ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਭਰਨਾ। ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸ਼ਾਕ ਤੋਂ
ਸੰਭਲਣ ਪਿਛੋਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮਾਦਾਮ ਹਾਂਸਕਾ ਨਾਂ ਦੀ ਦੂਰ ਦੂਰਾਡੇ, ਪੋਲੈਂਡ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਮਾਦਾਮ ਬਰਨੀ ਵਰਗੀ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਆਹੁਤਾ ਔਰਤ ਉਤਨੇ ਹੀ ਡਰਾਮਾਈ
ਅੰਦਾਜ਼ ‘ਚ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਨੂੰ ਮਹਿਕਾਰ ਬਣਾ ਜਾਵੇਗੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਕਥਾ ਕਦੀ ਫਿਰ ਸਹੀ। ਸਾਡੇ ਹਾਲੀਆ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਲੰਮਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਹੈ।
******************
ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਅਲੋਕਾਰ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ
ਜਾਵੇ।
ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਸਾਲ 1905 ‘ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂਕਿ ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਉਸਤੋਂ ਕਰੀਬ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹੇ
ਬਾਅਦ 1908 ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲਿਆ।ਸਾਰਤਰ ਮਹਿਜ਼ 15 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ
ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।ਪਿਤਾ
ਉਸਦਾ ਜੇ ਜਿਊਂਦਾ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ-ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਦੱਸੇ ਹੋਏ ਹਨ-ਪਰ
ਉਹ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਾਡਾ ਮਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਰੈਡੀਕਲ/ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਉਸਦੀ ਕੱਟੜ ਕੈਥੋਲਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਹੈ।ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ
ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਅੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ੀ ਰਲਣੀ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਂ ਆਪਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਲਣਾ ਅਤੇ ਪੜਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ
ਹੈ।ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹਤਰ ਕਾਨਵੈਂਟ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪੜਾਇਆ।14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਸਿਮੋਂ ਵੀ
ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਡੂੰਘੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਬਣਨਾ ਵੀ
ਨੰਨ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਸ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੁਕਾਮ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਭਾਣਾ ਅਜਿਹਾ
ਵਾਪਰਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ
ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਹੀ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਉਹ ਕੱਟੜ ਨਾਸਤਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇਫਿਰ
ਅੰਤਿਮ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਕਦੀ ਆਪਦੀ ਅਕੀਦਤ ਨਾ ਬਦਲੀ।ਸਾਰਤਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਾਸਤਕ ਹੈ ਦੱਸਣ ਦੀ
ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਦ ਬੂਆ ਸੇਂਟ ਮੇਰੀ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਮਰ ਦੇ
ਅਠਾਰਵੇਂ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਕਰਸ਼ਨ ਉਸਨੂੰ ਰਾਬਰਟ ਗਾਰਿਕ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ
ਅਧਿਆਪਕ ਵੱਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਅਜੇ ਅੰਦਰੋਂ ਡਰੂ ਹੈ- ਮਾਂ ਦੇ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ
ਤੋਂ ਪਾਰ ਅਜੇ ਉਸਨੇ ਪਾਉਣਾ ਹੈ।ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਸਾਰਤਰ ਦੇ
ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਹੀ ਚਿੰਤਕ ਵਜੋਂ ਉਭਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ- ਆਪਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਵਰ੍ਹਾਂ ਕੁ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ
ਮਾਰਲੋ ਪੋਂਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਾਰਲੋ ਪੋਟੀਂ 17-18 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਸ ਉਮਰ ‘ਚ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਕ
ਹੈ। ਸਿਮੋਂ ਉਸਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਬਾਰੇ
ਮੁੱਢਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਆਪਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ- ‘ਮੋਮਾਇਰਜ਼ ਆਫ਼ ਏ ਡਿਊਟੀਫੁਲ ਡਾਟਰ‘
ਅਤੇ ‘ਪ੍ਰਾਈਮ ਆਫ਼ ਲਾਈਫ਼‘ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨੇ ਹਨ ।ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਾਲ
ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਅਜੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਖ਼ਦਸ਼ੇ ਅਤੇ ਝਿਜਕਾਂ
ਹਨ।
ਮਾਰਗਰੇਟ ਕਰਾਸਲੈਂਡ ਨੇ ‘ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ: ਦ ਵੋਮੈਂਨ ਐਂਡ ਹਰ ਵਰਕ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਉਸਦੀ
ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਪੰਨਾ 60 ਉੱਪਰ ਉਸਦੇ ਇਹ ਸ਼ੰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ:
“ਮੇਰੇ ਵਰਗੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਭਲ਼ਾਂ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਕੀ ਪਿਆਰ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਕੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੇਗਾ।
ਇਤਨੀ ਤਾਂ ਖੁਦਾਰ ਹਾਂ ਮੈਂ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਜਗਤ ਦੀ ਵਾਸਣ ਹਾ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ
ਮੈਨੁੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਖਰਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਤ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਕੇਵਲ
ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।”
ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੇ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਕਦੀ ਮਿਲੇ ਵੀ ਨਾ।
ਉਹਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਅਜਿਹਾ 16 ਕਲਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਆਦਮੀ ਕੌਣ ਹੋਵੇਗਾ; ਕਿਥੋਂ
ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਸਨੂੰ ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਹੋਵੇ; ਜੋ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੇਰੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਵੀ
ਹੋਵੇ; ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਦੀ ਪਕੀਜ਼ਗੀ ਨੁੰ ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕਰੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਭੈਣ ਅਤੇ ਮਹਿਬੂਬ ਦੇ ਹਾਰ
ਮੈਨੂੰ ਬੇਪਨਾਹ ਮਦਦ ਵੀ ਦੇਵੇ।”
ਪਾਠਕ ਨੋਟ ਕਰਨ ਇਹ ਉਹੋ ਚਾਹਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸੁਪਨਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੈਂਦੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਸ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿੱਤੇ
ਹੋਏ ਹਨ। ...ਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਚੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਦਰਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ
ਲ਼ਫ਼ਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 99 ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਮੁੜ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਇਹ ਵੀ ਰਾਤ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ 1936 ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਤ- ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਰਾਤ, ਜਿਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਮਕਾਨ
ਦੀ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਰੋਈ ਸਾਂ। ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਆਉਦੀ ਸੀ,
ਜੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਮਰ ਸਕਾਂ।ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ, ਇਸੇ ਲਈ
ਲੱਭਦੇ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਆਏ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕੋ ਮਿੰਨਤ ਕੀਤੀ- ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ।”
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਵੱਖਰੇਵੇਂ ਹੋਣਗੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ
ਇੱਕ ਨੁਕਤੇ ‘ਤੇ ਫ਼ਰਕ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਹਾਰ ਹਨੇਰੇ ਦੀਆਂ
ਅੰਨ੍ਹੀਆ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਦੀਆਂ ਜਿਦਲ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਮਲ਼ਮੀ ਅਤੇ ਲਹੂ ਵੀਹਵੀਂ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਲੜਨੀ
ਪੈਣੀ। ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਨਾ ਨੂੰ
ਉਸਦੀਆਂ ਟਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੱਡੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਨੁਮਾਵਾਂ ਵਰਗਾ
ਬੇਪਨਾਹ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਟੱਕਰ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਜੁਲਾਈ 1929 ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਸਿਮੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਿਟੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਦਰ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਕਮਰੇ
ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ-ਪਾਲ ਨਿਜ਼ਾਂ, ਰੇਨ ਮੇਹੁ,
ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ, ਸਾਰੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਹਨ।ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਇਹ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ
ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਹਸਤੀ ਕਿਸੇ ਕਾਦਰ ਦੀ ਬਖ਼ਸਿਸ਼ ਨਹੀਂ- ਆਦਮੀ ਸੁੰਤਤਰ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਕਦਮ ‘ਤੇ
ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਚੋਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੁੱਖ ਭੋਗਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਣਾ‘ ਰਾਹੀਂ
ਹੀ ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਾਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੋਣੀ ਅਗਾਊਂ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ- ਉਹ
ਆਪਦੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਚੁਨੌਤੀ ਹੈ- ਇਹ ਜੋਖ਼ਮ ਭਰਿਆ ਸਾਰਾ ਮਾਜ਼ਰਾ ਹੈ।
ਸਾਰਤਰ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਸਹਿਜ਼ਾਦਾ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਤਸੱਲਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੰਨਿਆਂ
ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਰੂਸੋ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਲ ਕੰਟਰੈਕਟ‘ ‘ਤੇ ਬਹਿਸ ਚੱਲ
ਰਹੀ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਮੋਂ
ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਉਸਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ
ਕੱਟੇਗੀ।ਸਾਰਤਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਤ ਹੈ; ਸਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ।ਉਹ ਆਪਦੇ ਸਾਥੀਆਂ
ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇਗਾ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਬਿਆਂ ਅਤੇ ਦਲੀਲਾਂ ‘ਚ
ਇਤਨਾਂ ਵਜਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਪਾਵੇਗਾ। ਫਿਰ ਯੋਰਪ ਦੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਭਰਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੀ ‘ਮਜ਼ਲਸ‘ ਦੇ ਉਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ
ਸਿਮੋਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾ ਤੋਂ ਸਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ
ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਅਤੇ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਨਿੱਕੀਆਂ ਭੈਣਾ ਵਰਗੀ ਅਜਿਹੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੀ
ਤਾਂ ਸੀ।
ਐਗਰੀਗੇਸ਼ਨ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਬਰਾਬਰ ਰਹਿਣਗੇ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਲੰਮੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਗਰਾਨ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ‘ਤੇ ਪਾਸ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।ਸਿਮੋਂ ਦੂਸਰੇ
ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਪਾਲ ਨਿਜ਼ਾਂ ਕਾਮਯਾਬ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ- ਪਰ ਉਸਦਾ ਨੰਬਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ
ਪਿਛੋਂ ਆਵੇਗਾ।
ਇਸੇ ਸਾਲ ਦੋਸਤਾਂ/ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਢਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਂ ਦੁਖਾਂਤ ਵਾਪਰੇਗਾ।ਸਿਮੋਂ ਦੇ
ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ, ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਪਿਆਰੀ ਸਹੇਲੀ ਅਤੇ ਮਾਰਲੋ
ਪੌਂਟੀ ਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਜਾਜ਼ਾ ਦੀ ਬੁਹਤ ਹੀ ਭੇਤ ਭਰੀ ਅਤੇ ਤਰਾਸਦਿਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ
ਜਾਵੇਗੀ। ਸਿਮੋਂ ਅਤੇ ਜਾਜ਼ਾ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਸਾਲ 1917 ‘ਚ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਲ
1929 ‘ਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਮਾਜ਼ਰਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ
ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਾਜ਼ਾ ਮਾਰਲ ਪੌਂਟੀ ਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ
ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਈ । ਦੋਵਾਂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾਂ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ
ਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਜਿਊਣ
ਮਾਰਨ ਦਾ ਅਹਿਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਕੇਸ ਤੋਂ ਇਕਦਮ ਉਲਟ ਜਾਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ
ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਾਂ ਸਨ ਹੀ- ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਨੁਕਤਾ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਸੰਮਤੀ ਸੀ।ਉਹ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਤਾਂ ਪਾਸੇ ਸੋਚਣ ਤੱਕ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ
ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਵਿਆਹ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਆਪ ਕਰੇ।ਜਾਜ਼ਾ ਨੂੰ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਨਾ ਆਉਦੀ
ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੰਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ
‘ਜਾਸੂਸੀ‘ ਕਰਵਾ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨੁਕਤਾ ਪਕੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਰੌਲਾ ਇਹ ਸੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ
ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਇਸ ਸਨਅਤ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਪਿਉ ਉਹ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਜੋ
ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।ਜਾਜ਼ਾ ਦਾ ਪਿਉ ਅਜਿਹੇ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਪੂਛ ਸੀ ਕਿ ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ
ਨੂੰ ਇਹ ‘ਹਰਾਮੀ‘ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਖੁਦ ਤੁਰਕੇ ਵੀ ਆਪ ਗਿਆ। ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ ਇਸ
ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਦਵੰਦ ਦੀ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਿਛੇ ਖੁਦ ਹੀ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਧਰ ਜਾਜ਼ਾ ਨੂੰ
ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰੀ ਕੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।...ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਸਨੇ
ਸ਼ਰਸ਼ਾਮ ਦੀ ਅਵਥਸਾ ਵਿੱਚ ਅਲਫ਼ ਨੰਗਣ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ
ਆਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਲੋਬੀ ਵਿੱਚ ਵਂੇਹਦਿਆਂ ਵਂੇਹਦਿਆਂ ਹੀ ਪਰਾਣ ਤਿਆਗ ਜਾਣੇ ਹਨ।ਜਾਜ਼ਾ ਦੀ
ਤਰਾਸਦੀ ਦਾ ਸਾਇਆ ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਅਤੇ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਉਸਦਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਉਸਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਆਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਨਵੰਬਰ 1929 ‘ਚ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ 2 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਫ਼ੌਜੀ ਸਰਵਿਸ ਲਈ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਸਿਮੋਂ
ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇਕੱਲੀ ਰਹੇਗੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਡਿਗਰੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ
ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਵਿਦਾ ਲੈ ਲੈਣੀ ਹੈ। ਸਾਲ 1932 ‘ਚ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ
ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ ‘ਤੇ ਪੈਸਿਰ ਤੋਂ ਅੱਸੀ ਕੁ ਮੀਲ਼ ਦੂਰ ਰੂਏ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿਹਾਤੀ
ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਦਰ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਉਹ
ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਬਹਿਸ ਮੁਬਾਹਿਸੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਦਿਹਾਤੀ ਕਸਬੇ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਜਾਨ
ਲੇਵਾ ਬੋਰੀਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਕਿ 7-8 ਮਹਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਸਾਰਤਰ ਦਾ
ਆਉਣ ਜਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਲਜ ਅਧਿਆਪਕਾ ਦੀ ਆਪਦੀ ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਦੂਸਰੇ
ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਉਸਨੇ ਰੂਸੀ-ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਮੂਲ ਦੀ ਆਪਦੀ ਓਲਗਾ ਕਜ਼ਾਕੇਵਿਚ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ
ਬੇਹਦ ਹੁਸੀਨ, ਅਤਿਅੰਤ ਚੰਚਲ, ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੌਣਹਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥਣ- ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੂਰੇ
ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਸਦੀਆਂ ਸਭ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਢੁੱਕਣ ਨਹੀਂ ਦਿਤਾ ਸੀ- ਨੂੰ
ਆਪਦੀ ਮਹਿਬੂਬ ਦੀ ਤਰਾਂ ਅਪਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਵੇਗੀ, ਬਲਕਿ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਆਪਦੇ ਪਰਿਵਾਰ‘
ਅੰਦਰ ਤੀਸਰੀ ਧਿਰ ਵੱਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਵੀ ਕਰ ਲਵੇਗੀ।
ਸਾਲ 1917 ‘ਚ ਮਾਸਕੋ ਵਿਖੇ ਜਨਮੀ ਓਲਗਾ ਦਾ ਪਿਤਾ ਇੰਜਨੀਅਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂ ਰੂਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ
ਅਧਿਆਪਕਾ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਮਾਪੇ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ‘ਕਾਮਰੇਡਾਂ‘ ਤੋਂ ਜਾਨ ਬਚਾਕੇ
ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਸਨ।ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਇਸ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਕਾਂਤ
ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਉਸਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸੂਝ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਆ। ਲੜਕੀ ਦੀ
ਉਂਝ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਡਾਂਸਰ ਜਾਂ ਇਮਾਰਤਸਾਜ਼
ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ ਉਸਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਉਸ
ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਮੈਡੀਕਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਕੋਰਸ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਹ ਥੋੜੇ ਅੰਕਾਂ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਇਮਤਿਹਾਨ
ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਵੇਗੀ।ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਉਹ ਘਰੋਂ ਦੌੜ ਕੇ
ਆਪਣੀ ਇਸ ‘ਰਹਿਮਦਿਲ‘ ਅਧਿਆਪਕਾ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਉਸਨੂੰ ਓਲਗਾ ਦੀ ਬੇਪਾਨਹ
ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਸ਼ਿਦਤ, ਆਪਦਾ ਰਾਹ ਆਪ ਚੁਣਨ- ਆਪਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੁੰ ਖੁਦ ਸਵੈਇੱਛਾ ਨਾਲ
ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸਦੀ ਅਮੋੜ ਜ਼ਿੱਦ ਨਿੱਜੀ ਆਜਾਦੀ ਦੀ ਉਸਦੀ ਚਾਹਤ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਮੌਕੇ
ਅਤਿ ਵਿਚਾਰਗੀ ਦੀ ਹਾਲਤ, ਆਪਦੀ ਛਾਤੀ ‘ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿਸਕੀਆਂ ਲੈਂਦਿਆਂ ਰੋਦਿਆਂ ਵੇਖਕੇ
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਉਸ ‘ਤੇ ਦਿਆ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਮਮਤਾ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਉਮੜ
ਆਉਣਗੇ।ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਪਿਛੋਂ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਓਲਗਾ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਸਾਰੇ ਕਾਸੇ ਨੇ
ਸਿਮੋਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ‘ਘਾਤਕ‘ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧੂਹ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਨੇ
ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਿਵਾੲਤੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ‘ਪਵਿੱਤਰ ਜੂੜ‘ ਵਿੱਚ ਬੱਝਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਮਰ ਭਰ
ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸੰਕਪਲ ਜਦੋਂ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਹਿਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਕਿ ਇਕੱਠੇ
ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਜਾਂ ਮਰਦ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ
ਹੋਣਗੇ।ਸ਼ਰਤ ਕੇਵਲ ਇਤਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਛੁਪਾਉਣਗੇ ਨਹੀਂ; ਝੂਠ
ਬੋਲਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਮੂਹਰੇ
ਮੁਕੰਮਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਰਰਦਸ਼ੀ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਵਿਆਪੇ ਝੂਠ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਾਉਣ ਦਾ ਤਜਰਬਾ
ਜਾਂ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਹੈ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੇਖੋ ਸਫ਼ਲਤਾ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।ਪਹਿਲਾ ਕਰੜਾ ਇਮਤਿਹਾਨ
ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਓਲਗਾ ਨੇ ਹੀ ਲੈ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਓਲਗਾ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਹੁਸਨ, ਅਕਲ, ਚੰਚਲਤਾ
ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਸੂਮੀਅਤ ਦੋਵਾਂ ਚਿੰਤਕਾਂ ਲਈ ਜਬਰਦਸਤ ਪਹੇਲੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ।ਸਾਰਤਰ ਉਸਨੂੰ
ਮਜ਼ਨੂੰ ਦੇ ਹਾਰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲਗੇਗਾ ਅਤੇ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚਲਿਆ ਜਵੇਗਾ। ਸਿਮੋਂ
ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਮਲ ਪੈ ਜਾਣਾ ਹੈ।18-19 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਲੜਕੀ ਦੋਵੇਂ ਦਾਨੇ ਦਾਰਸਨਿਕਾਂ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੋਹਰਾਮ ਮਚਾ ਦੇਵੇਗੀ।ਸਿਆਪਾ ਇਹ ਪੈਣਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਟੱਬਰ‘ ਦੇ ਇਸ ‘ਖ਼ਤਰਨਾਕ
ਜੀਅ‘ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਨਾਲ ਰੱਖ ਸਕਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਹੋਣਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਕਲਾਤਮਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਪਾਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ‘ਚ ਸਾਲ 1943 ‘ਚ ਸਿਮੋਂ
ਨੇ ਬਕੇਲੇ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਮਾਰੂ ਤਿਕੌਣ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ‘ਸ਼ੀ ਕੇਮ ਟੂ ਸਟੇਅ‘ ਨਾਂ
ਦਾ ਆਪਦਾ ਕਲਾਸਿਕ ਨਾਵਲ ਰਚਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ਪੜਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪਸੀਨੇ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ
70ਵਿਆਂ ‘ਚ ਉਸ ਓਲਗਾ ਵਾਲੀ ਆਪੇ ਸਹੇੜੀ ‘ਬਿਪਤਾ‘ ਨੂੰ ‘ਪਰਾਇਮ ਆਫ਼ ਲਾਇਫ਼‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ
ਆਪਦੀ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 225 ਤੋਂ 265 ਤੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਸੁਨਾਉਣ
ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਚੱਲੀ ਹੀ ਜਾਣੀ ਹੈ।
ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 238 ਉਪਰ ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
“ਓਲਗਾ ਨਾਲ ਤੁਰਨ ਦੀ, ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਬਥੇਰੀ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਡੀਆਂ
ਸ਼ਾਇਦ ‘ਰਾਸ਼ੀਆਂ‘ ਹੀ ਅਲੱਗ ਸਨ। ਸਾਵਧਾਨੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਦੀ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ‘ਚੋਂ ਹੀ ਗਾਇਬ ਸਨ। ਬਲਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਸ਼ੋਹਦਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਧੀਰਜ ਦੀ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੀ। ਬਾਖ ਅਤੇ ਬੀਥੋਵਨ ਉਸਨੂੰ ਬੇਹੱਦ
ਪਸੰਦ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਹ ਬੀਥੋਵਨ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਹੀ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਉਨੀਂ ਦਿਨੀ ਮਾਰਕੋ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਵੀ ਘਰੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਓਲਗਾ
ਉਸਨੂੰ ਚਾਹੁੰਣ ਵੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ ਸਟਰਾਵਿੰਨਸਕੀ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ
ਸੁਣਦਿਆਂ ਓਲਗਾ ਦਾ ਪਾਰਾ ਇੱਕ ਦਮ ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਦਮੀ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਮਿੱਤਰ ਹੀ ਕਿਉਂ
ਨਾ ਹੋਵੇ ਓਲਗਾ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ‘ਚ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਬਗ਼ੈਰ ਕੁਝ ਕਰ ਜਾਵੇ- ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਸੀ।ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਓਲਗਾ ਦਾ ਮਾਰਕੋ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਆਉਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਉਹ
ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਇੱਕ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਜਨਮੀ ਭੈਣ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਜਨਮ ‘ਚ ਆਈ
ਸ਼ੁਸਲੋਵ ਨੂੰ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਹਾਰ ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਖ਼ਤਾ
ਖਾਵੇਗਾ।
ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰੂਏਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਹੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜਿਸ
ਕਿਸਮ ਦੇ ਭਾਣੇ ਵਾਪਰਨੇ ਹਨ ਉਹ ਸਿਮੋਂ ‘ ਪਰਾਈਮ ਆਫ਼ ਲਾਇਫ਼‘ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਬੇਬਾਕ ਅੰਦਾਜ਼
ਵਿੱਚ ਸੁਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਗਰੇਟ ਕਰਾਸਲੈਂਡ ਦੇ ਪੰਨਾ
177-178 ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਕੁਝ ਹਵਾਲੇ ਸਾਂਝੇ ਕਰਾਂਗੇ।
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਓਲਗਾ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਮਨਮੋਹਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ‘ਪਰਿਵਾਰ‘ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਸ ਕਦੀ
ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਰੂਏਂ ਵਿੱਚ ‘ਪਰਿਵਾਰ‘ ਅੰਦਰ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਉਲਝਣਾ ਆਈਆਂ ਹਨ-
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਕਸਬਾਨੁਮਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੀਰਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਰਣ ਸਨ।ਪੈਰਿਸ ‘ਚ
ਟਿੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਨਾਓ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਟਲੀ ਦੇ ਕਲਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ
ਸੈਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਇੰਝ ਤਰਲੇ ਮਾਰਦਿਆਂ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਕਿਥੋਂ ਨਜਿੱਠ ਹੋਣੇ ਹਨ।
ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਕੋਲ ਤਾਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਹਨ ਪਰ ਓਲਗਾ ਘਰੇ ਵਿਹਲੀ
ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਆਹਰੇ ਲਾਉਣ ਲਈ ਸੇਂਟ ਮਾਈਕਲ ਬੋਲੀਵਾਰਡ ਦੇ ਕੈਫ਼ੇਟੇਰੀਏ ਵਿੱਚ ਵੇਟਰਸ ਦਾ
ਕੰਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੈਫ਼ੇਟੇਰੀਏ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਡਿਸਕੋ
ਹਾਲ ਵੀ। ਮਨ ‘ਚ ਹੈ ਕਿ ਓਲਗਾ ਉੱਥੇ ਟਿਕ ਜਾਵੇਗੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਜਦੇ ਹੀ ਚਾਨਣ ਹੋ
ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਓਲਗਾ ਵਰਗੇ ‘ਜੰਤੂ‘ ਨੂੰ ਟੇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ
ਘਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਜਦੇ ਹੀ ਓਲਗਾ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਵੱਲ
ਤੱਕਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜਦੇ ਹੀ ਪੈਰਿਸ ਦਿਆਂ ਬਾਗ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮ ਦੀਆਂ
ਸੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਪਹੁ ਫੁਟਦਿਆਂ ਹੀ ਘਰੇ ਪਰਤਨਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਨਾਉਣ
ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮਾਹਰ ਹਨ। ਆਪਸੀ ਖਿੱਚ ਅਜੇ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ
ਟਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਮਾਰਗਰੇਟ ਕਰਾਸਲੈਂਡ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 1937 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੱਲ ਕੱਢ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ
ਉਮੀਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿਮੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬਿਮਾਰ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕ ਹੈਰਨ ਹਨ।
ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਖੁਦ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਵੀ ਕਦੀ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਦੀ ਉਹ ਵੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ
ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਸੈਰਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਕਸਰ ਹੀ ਮੀਲਾਂ ਬੱਧੀ ਤੁਰੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿਮੋਂ
ਨੂੰ ਥਕਾਨ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਕਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਦੂਰ
ਸੇਂਟ ਕਲ਼ੂਟ ਦੇ ਕਲੀਨਿਕ ਵਿੱਚ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਰਹਿਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਕਰਾਸਲੈਂਡ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਬਿਮਾਰੀ ਠੀਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸਿਮੋਂ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਕੇ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ
ਓਲਗਾ ਦੀਆਂ ਇਨਾਂ ਸੈਰਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਨਾਂਹ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਅਵਚੇਚਨ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ
ਅਸਤ ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਚੀਚੀਆਂ ਵੱਟ-ਵੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਬਤ ‘ਚ ਰੱਖਣ ਦੀਆਂ
ਬਥੇਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲ ਬਣਦੀ ਨਹੀ ਸੀ। ਸ਼ੁਕਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਬਿਮਾਰ
ਹੋ ਗਈ।
ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਇਹ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਮਾਰੂ ਤਨਾਓ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿਮੋਂ ਆਪਦੀ ਇਸ ਪਿਆਰੀ ‘ਧੀ‘
ਓਲਗਾ ਨਾਲ ਕੱਟੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ। ਓਲਗਾ ਆਪਦੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਤੋਂ ਟਲੇਗੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਸਾਰਤਰ
ਉਸਦੇ ਆਕਸ਼ਨ ਦੀ ਮਾਰੂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਓਲਗਾ ਨੇ
ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਸਬਰ ਦੀ ਬਸ ਤਾਂ ਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ- ਸਾਰਤਰ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਹੋਰ ਲੰਮੇ
ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲੈਣਾ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਓਲਗਾ ਦੀ
ਅਦਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਗਿਆਨ ਧਿਆਨ ਸਭ ਹੇਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਸ ਹਰ ਵੇਲੇ ਇਕੋ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ
ਲਗਾਈ ਜਾਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਓਲਗਾ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਉਤਰ ਸਕਿਆ ਸੀ ਜਾਂ
ਕਿਧਰੇ ਓਲਗਾ ਉਸਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।ਉਧਰ ਓਲਗਾ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਵੇਖੋ। ਉਹ ਇਕ
ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਾਇਨਾਤ ਅੰਦਰ ਉਸਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ
‘ਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਦਰ ਜੇ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਇਹ ‘ਮਹਿਬੂਬ ਬਾਪ‘ ਹੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰ ਦੀ ਚਾਹ
ਪੀਦਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਤੌਰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬਦਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਿਮੋਂ
ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ ਓਲਗਾ ਨੇ ਕਿਸ ਕਦਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ‘ਪਰਾਈਮ ਆਫ਼
ਲਾਈਫ਼‘ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਚੁੱਕਣੀ ਪੈਣੀ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਪੰਨਾ 261 ਉੱਪਰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
“ਓਲਗਾ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਨਖ਼ਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਰਤਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਤੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੱਲ ਇਤਨੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੋ ਗਈ
ਕਿ ਉਹ ਆਪਦੀ ਸੁਧ ਬੁੱਧ ਭਲਾ ਕਿ ਆਪਦਾ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤਵੱਜਣ ਹੀ ਗਵਾ ਬੈਠਾ ਹੈ।ਉਹ ਨੀਮ ਪਾਗਲਪਣ
ਅਤੇ ਉਨਮਾਦ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਪਹਿਲਾਂ
ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੀ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ ਨੂੰ ‘ਸ਼ੀ ਕੇਮ ਟੂ ਸਟੇਅ‘ ਨਾਂ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਫਰਾਂਸਵਾ(ਸਿਮੋਂ) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ
ਪੀਅਰੇ(ਸਾਰਤਰ) ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਆ ਗਈ ਜ਼ੇਵੀਅਰ (ਓਲਗਾ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਲਾ ਦੀ ‘ਹੱਤਿਆ‘
ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
ਐਨੀ ਕੋਹਨ-ਸਲਾਲ ਕਾਮੂ ਅਤੇ ਲੂਈ ਅਲਤਿਊਮੇਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਲਜ਼ੀਰੀਆ
‘ਚ ਜਨਮੀ ਯਹੂਦੀ ਲੇਖਕਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ‘ਚ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਉਸ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ
ਤੋਂ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰਤ ਜੀਵਨੀ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਆਪਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਾਰਤਰ: ਏ ਲਾਈਫ਼‘
ਦੇ ਪੰਨਾ 243 ਉੱਪਰ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ: ‘ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਰਿਵਾਇਤੀ ਬੁਰਜੂਆ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ
ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਨਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਜਣ ਦੇ ਇਸ ‘ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ‘ ਤਜ਼ਰਬੇ ਬਾਰੇ ਪਿਛਲ ਝਾਤ ਪਾਉਂਦਿਆਂ
ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਲੋ ਓਲਗਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਅੱਲੜ੍ਹ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕੌਤਕ ਕਰਨੇ ਹੀ
ਸਨ- ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਖੁਦ ਉਸ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।”
ਐਨੀ ਕੋਹਨ-ਸਲਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਓਲਗਾ ਲਈ ਕੋਈ ਜਿਸਮਾਨੀ ਭੁੱਖ
ਨਹੀਂ ਸੀ।ਬਥੇਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਸ਼ਹਿਦ ਉੱਪਰ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ ਉਸ ‘ਤੇ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਸਨ।ਅਤੇ
ਪਿਛੋਂ ਆ ਕੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਹੀ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਆਉਣੇ
ਸਨ।ਸਾਰਤਰ ਤਾਂ ਓਲਗਾ ਦੀ ਰੂਹ ‘ਤੇ ਛਾਉਣੀ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ ਆਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣੇ
ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵੇਰਵੇ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਆਪਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਪਾਰਦਾਸ਼ੀ ਰੂਪ
ਵਿੱਚ ਨਿਰੂਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ।ਪਰ ਓਲਗਾ ਅਤੇ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੇਰਵਾ ਨਾ
ਤਾਂ ਸਿਮੋਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਆਪਦੇ ‘ਇਕਬਾਲੀਆ
ਬਿਆਨ‘ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜੀਵਨੀਕਾਰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਸਕਿਆ ਹੈ।
ਐਨੀ ਕੋਹਨ-ਸਲਾਲ ਵੀ ਇਹੋ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
“ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਓਲਗਾ ਨਾਲ ਸੌਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰਤਰ ਬਚਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਹਾਲਾਂਕਿ
ਇਸ ਦਿਲਚਸਪ ਨੁਕਤੇ ‘ਤੇ ਜੂਰੀ ਅਜੇ ਓਪਨ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੱਥਾ ਮਾਰਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਹੈ
ਕਿ ਉਹ ਉਸਦੇ ਜਿਸਮ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ‘ਤੇ ਪੱਕਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਓਲਗਾ ਵੀ ਪਤੰਦਰ ਸੀ- ਉਸ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ”
ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਓਲਗਾ ਦੇ ਬਕੌਲੇ ਇਰਵਿੰਗ ਸਟੋਨ ‘ਪੈਸ਼ਨਜ਼ ਆਫ਼ ਮਾਈਂਡ‘ ਦੇ ਕੌਤਕਾਂ ਅਤੇ
ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਭਟਕਣ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ
ਓਲਗਾ, ਅਪੋਲੀਨੇਰੀਆ ਸੁਸਲੋਵਾ ਵੱਲ ਲੈ ਚੱਲਾਂਗੇ।
ਅਸੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਦਰ ਦੀ ਅਨੰਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ
ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅੰਨਾ ਗਰੀਗੋਰੀਏਵਨਾ ਦੀ ਆਮਦ ਪਿਛੋਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਜਾਨ ਸੁਸਲੋਵਾ ਤੋਂ
ਛੁੱਟ ਗਈ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੀਆਂ ‘ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਸਾਏ‘ ਗਏ ਨਹੀਂ ਹਨ।ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਨਾ
ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਬਾਰਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ
1867 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਯੋਰਪ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟੀਆਂ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ 15 ਕੁ ਦਿਨ
ਉਸ ਨੇ ਉਧਰ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਮੁੱਖ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਕਾਤਕੋਵ ਦੇ ਕਈ ਕਰਜ਼ੇ ਸਿਰ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ
ਵਕਤ ਸਿਰ ਚਕਾਉਣ ਲਈ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤੱਦੀ ਹੈ। ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ ਤੋਂ
ਗੱਡੀ ਪਕੜ ਕੇ ਉਹ ਬਰਲਿਨ ਪਹੁੰਚਣਗੇ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਰੈਸਡਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ
ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਚਾਲੇ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਹੀ ਰਹਿਣੇ ਹਨ। ਉਹ ਜੂਆ ਵੀ ਖੇਡੇਗਾ
ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ‘ਮੰਦੇ ਕੰਮਾਂ‘ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ।ਉਸਨੇ
ਅੰਨਾ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਕਈ ਵਾਰ ਚੀਕਾਂ ਕਢਵਾ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿ ਜੋਜ਼ਿਫ਼
ਫ਼ਰੈਕ ਨੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕ ਲੜੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਜਿਲਦ ਦੇ ਪੰਨਾ 190 ਤੋਂ 193-94 ਉੱਪਰ
ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਦੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਭਾਅ ਦੀਆਂ ਅਸਲ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਣਨਗੀਆਂ
ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਬੇ ਦੇ ਆਪਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਮਹਿਬੂਬ ਵੱਲ ਲਿਖੇ- ਪੋਸਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ
ਭੁਲੇਖੇ ਵਸ ਪਏ ਰਹਿ ਖ਼ਤ ਗਏ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲਵੇਗੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਹਿਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ
ਵੀ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਅਜੇ ਛੱਡਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਨੇ ਪੀਟਰਜ਼ਬਰਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ
ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਸਭ ਅਤਾ ਪਤਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ
ਡਰੈਸਡਨ ਵੱਲ ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਖ਼ਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਜਵਾਬ
ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇਹ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ‘ਗੈਂਬਲਰ‘ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ
ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਹਨ; ਆਪਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਦੀ
ਸਮਰਪਿਤ ਪਤਨੀ ਅੰਨਾ ਦੇ ਸਾਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਨ ਅੰਦਰਲੇ ਰੂਹਾਨੀ ਖਲਾਅ ਦੇ ਰੋਣੇ ਰੋਏ ਹੋਏ
ਹਨ।ਅੰਨਾ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਸਾਂ 20 ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆ ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਉਸਨੂੰ 45ਵਾਂ
ਵਰਾ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਨੇਕ ਬੜੀ ਹੈ; ਪਾਕ ਦਾਮਨ ਹੈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼
ਹੈ।(ਅਖੇ) ਉਹ ਦਿਲ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਦੇ ‘ਹਾਣੀ‘ ਨੂੰ ਿਪਆਰ ਕਿੰਝ
ਕਰੀਦਾ ਹੈ; ਸਮਰਪਿਤ ਕਿੰਝ ਹੋਈਦਾ ਹੈ।” ਪੱਤਰ ਦੀ ਇਸ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅੰਗ ਹੈ ਜਾਂ ਕੀ ਹੈ ਇਹ
ਫ਼ੈਸਲਾ ਸਾਡੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ
ਸੁਸਲੋਵਾ ਨੇ ਵੀ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਜੀਅ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦੇ ਰੋਣੇ ਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ
ਆਪਣੇ ਤਾਜਾ ਪੱਤਰ ਦਾ ਤੌੜਾ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਦਾ ਹੈ:
“ਓਹ! ਮੇਰੀ ਪਿਆਰੀ ਮੇਰਾ ਰੋਮ ਰੋਮ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਈ ਤੜਪ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ
ਦੂਜੇਲ੍ਹੇ ਦਰਜ਼ੇ ਦੇ ਉਨਮਾਦ ਲਈ ਨਿਉਂਦਾ ਦੇਣ ਦੀ ਹਮਾਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।ਤੇਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ
ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਦਾ ਮੈਂ ਬੇਹੱਦ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ (ਸਦਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਕਰਦਾ ਵੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ) ਤੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ
ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈਂ। ਪਰ ਕੀਤਾ ਕੀ ਜਾਵੇ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਈ ਤੈਨੂੰ ਰੋਮੀਓ ਤੋਂ ਵੀ ਸੋਹਣਾ
ਲੱਗੇਗਾ; ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਹ ਸਿਰੇ ਦਾ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਅਤੇ ਬੋਰਿੰਗ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਤੇਰੇ
ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆਂ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਨਿਕਲਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ।
ਤੂੰ ਖੁਦ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਹਿਮਾਕਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।”
ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਇਹ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨੋ
ਕਾਮ ਉਨ ਸੇ ਆ ਪੜਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨਕਾ ਜਹਾਨ ਮੇਂ
ਲੇਵੇ ਨਾ ਕੋਈ ਨਾਮ ਸਿਤਮਗ਼ਰ ਕਹੇ ਬਗ਼ੈਰ।
...
ਸੋ ਸੁਸਲੋਵਾ ਵੱਲ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਉਹ ਸਤਰਾਂ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਵਿਚਾਰੀ
ਅੰਨਾ ਗਰੀਗੋਰੀਏਵਨਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਂਬੇ ਛਿੜ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਂਬੇ ਕਿ
ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਓਲਗਾ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਨਖਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਝੇ ਹੋਏ ਵੇਖਦਿਆਂ
ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ ਵਰਗੀ ਸਸ਼ਕਤ ਔਰਤ ਨੂੰ ਛਿੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਨਾ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕੀ ਹੈ-ਉਸਦਾ ਵੇਰਵਾ ਉਸਨੇ
ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ 30 ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ,
ਪੰਨਾ 28 ਉੱਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਖੁਦ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੇਵਤੇ ਸਰੂਪ ਪਤੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੇ ਨਿੱਜੀ ਪੱਤਰਾਂ ਨੁੰ
ਪੜ੍ਹਨਾਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਪਰ ਮੈਂ ਰਹਿ ਨਾ ਸਕੀ।ਮੈਂ ਕਰਦੀ ਵੀ ਕੀ ਪੱਤਰ ਉਹ ਸੁਸਲੋਵਾ ਦਾ
ਸੀ।ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਬਦਨ ਤ੍ਰੇਲੀਓ ਤ੍ਰੇਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ
ਖ਼ੌਫ਼ ਨਾਲ ਕੰਬਦੀ ਪਈ ਸਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਮੇਰੀਆਂ ਧਾਹਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੱਤਰ
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਂ ਡਰ ਗਈ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਉਸ ਮਰਜਾਣੀ ਲਈ ਪੁਰਾਣਾ
ਵੈਰਾਗ਼ ਨਾ ਜਾਗ ਪਵੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਕਫ਼ੂਰ ਨਾ ਕਰ ਦੇਵੇ
।ਹਾਏ ਭਗਵਾਨ! ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਤੋਂ ਬਚਾਈਂ। ਅਜਿਹਾ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ
ਡੋਬੂ ਪਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।”
...
ਖ਼ੈਰ ਓਲਗਾ ਵਾਲਾ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ‘ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲ
ਗਿਆ।ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਯੱਕ ਲੋਰੇਂ ਬਸਟ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਦੇ ਇੱਕ
ਜ਼ਹੀਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਸਾਰਤਰ ਨੇ ‘ਆਪਦਾ ਬੇਟਾ‘ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ
‘ਪਰਿਵਾਰ‘ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ।ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ ਓਲਗਾ ਬਸਟ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋ ਗਈ- ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੇ
ਅੱਗੋਂ ਜਾਕੇ 4-5 ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੇ ਵਿਆਹ ਵੀ ਕਰਵਾ ਲੈਣਾ ਹੈ।
ਸਾਰਤਰ ‘ਪਰਿਵਾਰ‘ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ
ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਓਲਗਾ ਅਤੇ ਦੰਪਤੀ ਦੀ ਮਾਇਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮਦਦ ਕਰੀਂ ਜਾਣੀ ਹੈ।
ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਤੂਫ਼ਾਨੀ
ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ
ਲਿਖੇ ਲੰਮੇ ਦਿਲਚਸਪ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਜਾਗਰ ਕਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਗਲਾ ਜਾਨਲੇਵਾ
‘ਪੰਗਾ‘ ਸਿਮੋਨ ਦੇ ਸਾਲ 1948 ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੌਰੇ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਨੈਲਸਨ ਐਲਗਰਨ ਨਾਂ ਦੇ
ਅਮਰੀਕਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਦੋਸਤੀ ਦੌਰਾਨ ਪੈ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਫਰਵਰੀ
1948 ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਹੈ।ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ
ਉਸਨੇ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੈ।20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਅੱਧ ‘ਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ‘ਬਾਇਬਲ‘ ਬਣ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ‘ਦ
ਸੈਕਿੰਡ ਸੈਕਸ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਉਸਨੇ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਈ
ਕਾਂਡਾ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਦੂਸਰੇ
ਗੇੜੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੱਬ ਵਿੱਚ ਰਿਚਰਡ ਰਾਈਟ ਅਤੇ ਮੈਰੀ ਗਗਨਹੀਮ ਨਾਲ ਬੈਠਿਆਂ
ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਠਹਾਕੇ ਵੱਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ
ਉਸਨੇ ਸਰਸਰੀ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਦੁਨੀਆਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਜੇ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਰਿਚਰਡ ਰਾਈਟ ਉਸੇ
ਵਕਤ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੈਲਸਨ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਉਸਦੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਨੈਲਸਨ ਐਲਗਰਨ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੇ ਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਘੁਸਮੁਸਾ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਿਆਂ
ਜਦੋਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲੱਗਕੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਵਕਤ ਹੀ
ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤੰਦ ਵਿੱਚ ਬੱਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਹੀ ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ
ਨਵਾਂ ਪਤੀ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ।ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨੈਲਸਨ ਐਲਗਰਨ ਦੋ ਵਾਰ ਅਸਫ਼ਲ ਵਿਆਹ ਦੇ
ਤਜ਼ਰਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਮੁਹੱਬਤ ਲਈ ਉਹ ਤਿਆਰ ਹੈ- ਚੋਣ ਦਾ ਉਸ ਲਈ
ਕੋਈ ਝਮੇਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇੰਝ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਨੈਲਸਨ ਐਲਗਰਨ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਨਿਹਤ
ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਹੈ ।ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਜਾ ਕੇ ਸਿਆਪੇ ਪਾਉਣੇ ਹਨ।
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਮਿਲਨੀ ਲੰਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਨੈਲਸਨ ਪ੍ਰਤੀ
ਚਾਹਤ ਅਤੇ ਆਪ ਦੀ ਇਸ ਨਵੀਂ ਲੱਭਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ
ਕਰਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਸਿਮੋਂ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਦਮ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਨਵੇ
‘ਦਿਲਜਾਨੀ‘ ਨੂੰ ਮਿਲਨ ਲਈ ਆਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਨੈਲਸਨ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਨ ਅਤੇ
ਮੈਕਸੀਕੋ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਨ ਦਾ ਚਾਅ ਤੇ ਉਮਾਅ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨ ਅੰਦਰ
ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਦਵੰਦ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ।ਨੈਲਸਨ ਐਲਗਰਨ ਨਾਲ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਉਸਦੀ
ਸ਼ਿੱਦਤ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਉਸਨੂੰ ਮਾਲੂਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਸੰਯੋਗਵਸ
ਹੋਈ ਇਸ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ
ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਬਾਰੇ ਕਿੰਝ ਦੱਸੇ।ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ
ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਇਸ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਗੁਲਾਮ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮੁੱਖ
ਮੰਤਰੀ ਬਣਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਵਰ੍ਹਾ ਕੁ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਬੇਲੀ ਕੋਈ ਆ ਕੇ ਬੜੇ
ਹਮੇਂ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਆਪਦੇ ਬੇਟੇ ਲਈ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਸਵਾਲ ਉਸ ਅੱਗੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਬੇਟਾ ਉਸਦਾ ਮਿਡਲ ਪਾਸ ਵੀ ਹੈ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਗੰਭੀਰ ਮੁਦਰਾ ‘ਚ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਡਲ ਪਾਸ ਲਈ
ਕਸ਼ਮੀਰ ‘ਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਇਕੋ ਇਕ ਅਸਾਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤਾਂ ਅਜੇ ਹੁਣ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਨਦਾਨੀ ਵੇਖੋ ਉਹ ਨੈਲਸਨ ਤੋਂ ਸਾਰਤਰ ਵਰਗੀ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਤਵੱਕੋ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ
ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸਬੱਬੀ ਅਚਨਚੇਤੀ ਮੁਹੱਬਤਾਂ, ਕੰਟਿਜੈਂਟ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਰਾਖਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਕਿੰਝ ਸਮਝਾਵੇ।ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸੇ ਕਿ ਉਹ ਆਵੇਗੀ, ਪੂਰੇ ਮੋਹ
ਮੁਹੱਬਤ ਸੰਗ ਉਸ ਨਾਲ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਬਿਤਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਿੱਚ ਉਸ
ਰਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਕੀ ਨੈਲਸਨ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਸਕੇਗਾ ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਟਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ
ਰੱਖਣੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਸਕੇਗੀ? ਉਹ ਕਿੱਦਾਂ ਕਰੇ ਵਿਆਹ ‘ਚ ਬੀ ਦਾ ਲੇਖੇ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣ ਗਈ
ਹੈ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੀ ਵਾਲਾ ਇਹ ਲੇਖਾ ਉਹ ਫਰਾਂਸ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਲ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਮੁਕਾਵੇ ਕਿ ਨੈਲਸਨ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਖੁਦ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਵੇ।ਪੈਰਿਸ ਅਤੇ
ਸਾਰਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥ ਨਿਹਤ ਹਨ।ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ
ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਿਭੀ ਜਾਂਦਾ, ਨਿਭੀ ਜਾਣਾ ਵੀ ਹੈ।ਪਰ ਨੈਲਸਨ, ਉਹ ਕਿਤਰਾਂ ਕਰੇ ਬੜਾ ਵੱਡਾ
ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਉਹਦੇ ਮੁਹਰੇ ਆਣ ਪਿਆ ਹੈ। ਵੇਖਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ‘ਤੇ ਪਾਰ ਕਿਵੇਂ ਪਾਉਂਦੀ
ਹੈ।ਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਅੱਗੋਂ ਭਾਣੇ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਾਪਰਨੇ ਹਨ।
ਸਾਲ 2002, ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕੋਈ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਪਿਆਰਾ ਮਿੱਤਰ ਨਰਿੰਦਰ ਭੁੱਲਰ
ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਦਾ ਫਾਇਨਲ ਮੈਚ ਇਕੱਠਿਆਂ ਵੇਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ
ਬੂਆ ਦੀ ਮਾਰਗਰੇਟ ਕਰਾਸਲੈਂਡ ਵਾਲੀ ਜੀਵਨੀ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਰੀਦ ਕੇ ਦੇਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਇਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ। ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ‘ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ‘- ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹਾਊਸ ਮੂਹਰੇ
ਬੈਠਿਆਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਰਿੰਦਰ ਸਹਿਵਨ ਹੀ ਬਾਬਾ ਜੀ
ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਵੇਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਰਤਰ-ਸਿਮੋਂ ਦਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ
ਹੈ। ਅੱਜ ਦਿਨ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਾਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਲੈਅ 10 ਜਾਂ 20 ਵਰ੍ਹੇ
ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਰਤਰ ਸਿਮੋਂ ਅਤੇ ਨਾਲ ਓਲਗਾ ਜਾਂ ਨੈਲਸਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਜਦੋਂ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਜ਼ਜ਼ਬਾ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਮੁੜ ਤਾਰੀ ਹੋ
ਜਾਵੇਗਾ। ‘ਦਰਸ਼ਕ‘ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਪਦੀ ਕਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ੁੱਧ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤਾਨਾਂ
ਮੁਹੱਬਤ ਹਸਤੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਚਾਹਤ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਛੂਹਦਿਆਂ ਜਿਉਂ ਕੇ ਵੇਖਣ ਲਈ
ਮਾਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਮਾਨੋ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਹਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਤਹਾ ਦਾ
ਰਹਿਮ ਸੀ; ਦੂਸਰੀ ਧਿਰ ਦੇ ਵੱਖਰੇਵੇਂ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇਵੇਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਹੱਲ ਲਈ ਲੋੜ੍ਹੇ ਦਾ
ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦੀ ਜ਼ੁਰੱਅਤ ਕੀਤੀ ।ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ‘ਚ ਹਰ
ਬਸ਼ਰ ਨੂੰ ਜਿਊਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੱਚੋ ਸੱਚ ਲਿਖਣ ਦਾ, ਸੱਚ ਕਹਿਣ ਦਾ ਸਾਹਸ
ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਸੱਚ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ- ਆਪਦੀ ਹਸਤੀ ਦਾ ਸੱਚ
ਜਿਊਂ ਸਕਦਾ ਹੈ- ਜ਼ਰਾ ਹਿੰਮਤ ਤਾਂ ਕਰੇ।ਫਿਰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਧਿਆਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਝ ਸੇਕਸ਼ਪੀਅਰ ਵੱਲ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦੀ ਆਪਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ
ਲਿਖੀ ‘ਦ ਵਿੰਟਰਜ਼ ਟੇਲ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਸਨਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਕਥਾ ਦਾ ਨਾਇਕ ਕੋਈ ਸ਼ਾਹਿਨਸ਼ਾਹ ਹੈ ਆਪਦੀ ਬੇਹੱਦ ਨੇਕ/ਪਾਕ ਮਲਿਕਾ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ
ਪਿਆਰ ਹੈ। ਮਲਿਕਾ ਦਾ ਇਕ ਪਿਆਰਾ ਪੁੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਬੱਚੇ ਲਈ ਉਹ
ਗਰਭਵਤੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਭਾਣਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ, ਕੋਈ ਬੁਹਤ ਹੀ ਪਿਆਰਾ ਪੁਰਾਣਾ ਯਾਰ, ਜੋ ਕਿ
ਖੁਦ ਵੀ ਲਾਗਲੇ ਕਿਸੇ ਛੋਟੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਹਾਕਮ ਹੈ-ਮਿਲਨ ਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਠਹਿਰਨ ਲਈ
ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਂ ਬੜੀ ਮੌਜ ਮਸਤੀ ਨਾਲ ਲੰਘਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ੳਸਦੇ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤਨ ਦਾ ਦਿਨ
ਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਦਾਰੂ ਪਿਆਲੇ, ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਕਬਾਬ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ
ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਹੋਰ ਠਹਿਰਨ ਲਈ ਜੋਰ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਨਹੀਂ।
ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਮਲਿਕਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਮੰਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ।ਮਲਿਕਾ ਦਾ ਸਲੀਕਾ
ਤਾਂ ਹੈ; ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਾਕਤ ਬੜੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਿੱਤਰ
ਉਸਦਾ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਵੇਹਦਿਆਂ-ਵੇਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਰਾਣੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ‘ਤੇ ਸੰਦੇਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।...ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ
ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਕੀੜਾ ਜੇਕਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਕਿਤਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ- ਇਹੋ ਗੱਲ ਹੀ
ਤਾਂ ਸੇਕਸ਼ਪੀਅਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣੀ ਹੈ। ਲਾਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਉਸੇ ਵਕਣ ਹੀ ਈਰਖ਼ਾ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ੳਸੁਨੂੰ ਆਪਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਦੀ
ਵਾਲਦੀਅਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜਦੇ ਹੀ ਜ਼ਹਿਰ
ਦਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਪੁੱਠੀ ਸਿੱਧੀ ਪੁੱਛਗਿਛ ਕਾਰਨ ਬੱਚੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਆਪਦੀ ਮਲਿਕਾ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਅਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗ-ਭੋਗ ਕੇ
ਮਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹਨੇਰੀ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਸੁਟਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਉਸਦਾ ਪਾਗਲ ਹੋ ਕੇ
ਖੁਦ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਖੇਹ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੋਣੀ ਨੇ ਆਖਰੀ ਮਜ਼ਾਕ ਉਸ
ਨਾਲ ਅਜੇ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖੁਦ ਮੌਤ ਦੇ ਬਿਸਤਰ ‘ਤੇ ਪਿਆਂ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੇ ਹਾਰ
ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬੇਹੱਦ ਪਛਤਾਣਾ ਹੈ।
ਲਾਲੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਸਹੀ
ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ; ਸ਼ਾਨਾਂਮੱਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਿਊਣ ਦੀ
ਜਾਚ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਅੱਤ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਝ ਆਵੇ। ਸੇਕਸ਼ਪੀਅਰ ਨੇ ਆਪਦੀਆਂ ਸਭ ਡਰਾਮਈ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ
ਇਹੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਸ਼ੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕ ਅਤੇ
ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਜੋਖ਼ਮ ‘ਚ ਪਾ ਕੇ ਕੀਤੇ ਸਭ ਤਜਰਬਿਆਂ ਦਾ
ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਇਹ ਸੀ।ਇਹੋ ਕੰਮ ਹੀ ਤਾਂ ਲਿਖਕੇ ਅਤੇ ਜਿਉਂਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਵਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਮੂਹਰੇ ਪਏ ਹਨ।
ਸੇਕਸ਼ਪੀਅਰ, ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਨੋਰਥ
ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਜਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਇਹੋ
ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਚਨ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਵਿਰੁੱਧ ਰਚੇ
‘ਮੁਕੱਦਮਾਨੁਮਾ‘ ਨਾਵਲ ਦਾ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਵੀ ਇਹੋ ਹੀ ਹੈ।ਹੱਕ, ਸੱਚ ਤੇ
ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ੇ ਬਾਰੇ ਰਾਵਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਹੋਣੀਆਂ ਵੀ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।ਮਸਲਨ
ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ
ਫ਼ੋਨ ਜਦੋਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਗੜਕੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ
ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ‘ਤੇ
ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਕੋ ਗੱਲ ਪੁੱਛੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਲਾਂ ਨਾਵਲ ਕਿਉਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ‘ਚ ਨਿਮਰਤਾ ਸਰੂਪ ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ
ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬਈ ਬੱਲ ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਹੱਦ ਹੀ ਕਰ
ਦਿੱਤੀ ਹੈ।ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਐਸੀ ਹੋਵੇ। ਭੁੱਲਰ ਨੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦਾ
ਮਰਦੇ ਮੁਜ਼ਾਹਿਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। (ਅਖੇ) ਬੱਲ, ਭੁੱਲਰ ਦੇ ਕੀ ਲੇਖੇ ਹਨ- ਕਿਆਂ ਬਾਤਾਂ ਹਨ
ਉਸਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀਆਂ!!!
ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਦੇਵਤਾ ਸਰੂਪ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਪਾਤਰਾਂ ਜਾਂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਦੋਖੀ ਨਹੀਂ
ਹਾਂ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਪੂਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਵੀ ਹੈ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਦਿੱਤੀ
ਹੋਈ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਲੱਠ ਵਰਗੀ ਸਾਡੀ ਵੋਟ ਸ਼ਰੇਆਮ ਜਗਦੀਪ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਭੁੱਲਰ
ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਆਪਦਾ ਪੱਖ ਨਿਧੜਕ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ੰਗ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ
ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਤਰਕ
‘ਤੇ ਕੁਝ ਸ਼ੰਕੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਵੱਖਰੀ ਰਾਇ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ
ਅੰਤਿਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕੇਸ ਓਪਨ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਕਿ ਅੰਤਿਮ ਫ਼ੈਸਲਾ ਪੰਜਾਬੀ
ਪਾਠਕ ਆਪ ਕਰਨ।
ਅਸੀ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਮੁਹੱਬਤ, ਉਸਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਦਵੰਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਸਾਹਿਰ ਨੇ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ ਸੀ:
ਮੁਹੱਬਤ ਕੇ ਲੀਏ ਕੁਛ ਖ਼ਾਸ ਦਿਲ ਮਖ਼ਸੂਸ ਹੋਤੇ ਹੈਂ
ਯੇ ਵੋਹ ਨਗ਼ਮਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਸਾਜ਼ ਪੇ ਗਾਇਆ ਨਹੀਂ
ਜਾਤਾ।
ਸਾਹਿਰ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ- ਇਹ ਠੀਕ ਹੀ ਹੈ। ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਵੀ
ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਹੈ ਕੀ ਚੀਜ਼। ਇਨਸਾਨ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ
ਮੁਹੱਬਤ ਕਿਉਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਾਇਰੇ ਆਜ਼ਮ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੇ
ਹੂਆ ਹੂੰ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਗਾਰਤਗਰੀ ਸੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ
ਸਿਵਾਏ ਹਸਰਤੇ ਤਾਮੀਰ ਘਰ ਮੇਂ ਖ਼ਾਕ ਨਹੀਂ।
ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖਕੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਹਕੀਕਤ ਬੜੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਹੈ।...ਤੇ ਜੇ
ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ- ਸਿਲਾ ਇਸ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਆਖੀਰ ਦੀ ਬਾਕੀ ਹਰ ਹਾਲ ‘ਚ ਇਹੋ ਇਹੋ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ
ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ਼ ਇਨਸਾਨ ਇਸ ਚੱਕਰ ‘ਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਫੱਸਦੇ ਕਿਉਂ ਹਨ।ਚਲੋਂ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਹਰੇਕ ਨੂੰ
ਹੀ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੀਰ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਅੱਲੜ੍ਹ ਮੁਟਿਆਰ ‘ਜੂਏ ਦੀ ਇਸ ਖੇਡ‘ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕੁਝ
ਨਿਕਲਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਇਤਨੀ ਸੋਹਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਉਂ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ।ਫਿਰ
ਜੇ ਸੈਕਸ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਹ ਮਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪੋਂਹਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਸੋਹਣੇ ਤੋਂ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਤੋਂ ਸਿਆਣੇ ਮਰਦ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ
ਚੌਗਿਰਦੇ ‘ਚ ਵੀ ਬਥੇਰੇ ਹਨ।
ਮੁਹੱਬਤ ਜਿਤਨਾ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਮੁੱਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਨਾਲ ਵਫ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹਰ ਇਨਸਾਨ
ਕਰਦਾ ਹੈ- ਪਰ ਸੱਚ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਹੀਰ ਜਾਂ ਸੁਕਰਾਤ ਵਾਂਗੂ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਮਰਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰਹੱਸ ਕੀ ਹੈ।ਇਨਸਾਨ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਹਸਤੀ ਦੀ ਕਾਲਿੰਗ
‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਭਲਾ ਮਰ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਮਕਤਲ ਕੋ ਇਸ ਨਿਸ਼ਾਤ ਸੇ ਜਾਤਾ ਹੂੰ ਮੈਂ ਕਿ ਹੈ
ਪਰ ਗੁਲ ਖ਼ਿਆਲੇ ਯਾਰ ਸੇ ਦਾਮਨ ਨਿਗਾਹ ਕਾ।
ਸ਼ਹੀਦੇ ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਸਰਾਭੇ ਵਰਗੇ ਯੁਵਕ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਿਹੜੇ ਅਕੀਦੇ ਦੇ ਗ਼ੁਲਮੋਹਰ
ਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਹੁਸੀਨ ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਦੇ ਤਸੱਵਰ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਕੀਦੇ
ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਤਸੱਵਰ ਲਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਕੇ ਮੁਹੱਬਤ
ਪੁਗਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਹੇੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੂਲ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਰਹੱਸਮਈ /ਰੂਹਾਨੀ
ਪਰਾਕਰਮੀ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਫ਼ੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਚੱਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਪ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦੀ ਕਾਲਿੰਗ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵੱਜੋਂ ਇਮਰੋਜ਼ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ
ਜਦੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਜਾਚੇ ਕੋਈ ਰੂਹਾਨੀ ਐਡਵੈਂਚਰ ਹੀ ਤਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਮੋੜ
‘ਤੇ ਕੀਹਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੀ ਹੌਜ ਖ਼ਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ
ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਅਜ਼ੀਜਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਦੀਦੀ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਏ ‘ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 55 ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਮੁੜ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ :
“..ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਬੰਬਈ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ, ਉੱਥੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਉਸ
ਵੇਲੇ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰੁੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਆਕੇ ਮੇਰਾ
ਹਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ।
ਬੰਬਈ ਵਾਲਾ ਘਰ ਅਜੇ ਉਖੜੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਚੌਂਕੇ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਚਕਲਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ
ਮੈਂ ਥਾਲੀ ਮੂਧੀ ਮਾਰ ਕੇ, ਵੇਲਨੇ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਵਾਲ ਰਹੀ ਸਾਂ।ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੇਖਿਆ,
ਆਖਿਆ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ- ਜੇ ਇਹ ਕਦਮ ਉਠਾਉਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਈ
ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਲੱਭਦੀ...।”
...
ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਾਲਿੰਗ ਹੈ।ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਡਰ ਹਨ; ਖ਼ਦਸ਼ੇ ਵੀ ਬੜੇ ਹਨ।
ਬੇਹਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਜਾਵ,ੇ ਪਰ ਨੈਲਸਨ ਵੱਲ ਜਾਏ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਰਹਿ ਨਹੀਂ
ਹੋਣਾ- ਉਨ ਜਾਣਾ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਅੱਲੜ੍ਹ ਵਰੇਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹਮ ਉਮਰ ਹਨ ਅਤੇ
ਕੁਝ ਹੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ 40-40 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਮਨ
ਵਿੱਚ ਨੈਲਸਨ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ‘ਚ ਜਾਣ ਦੀ ਚਾਹਤ ਇਤਨੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ
ਪਹਿਲਾਂ ‘ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ‘ ਬਾਰੇ ਅਗਾਊਂ ਚਰਚਾ ਕਰ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਉਸਨੇ ਹਾਲ ਦੀ
ਘੜੀ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।ਉਲਟਾ ਉਹ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ,ਉਸਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀਆਂ
ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਕੜਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਥਾ/ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਗੋਹ ਨਾਲ
ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਨੈਲਸਨ ਦਾ ਸਾਲ 1935 ‘ਚ ਛਪਿਆ ‘ਸਮ ਬਾਡੀ ਇਨ ਬੂਟਸ‘ ਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ
ਨਾਵਲ ਉਸਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਾ ਹੈ।1942 ‘ਚ ਛਪਿਆ ‘ਨੈਵਰ ਕਮ ਮਾਰਨਿੰਗ‘ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਸਭ
ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਸੰਦ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸੇ ਸਾਲ ‘ਦ ਨਿਊਨ ਵਾਈਲਡਰਨੈੱਸ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ
ਕਿਤਾਬ ਆਈ ਹੈ।
ਐਲਗਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਅਮਰੀਕਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੁਰਕਾਰੇ ਹੋਏ- ਸ਼ਰਾਬੀ
ਕਬਾਬੀ,ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਜੂਏਬਾਜ਼, ਰੰਡੀਆਂ, ਚੋਰ ਉਚੱਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਜਨਬੀ ਕਿਸਮ ਦੇ
ਲੋਕ ਹਨ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਗਹਿਰਾ ਸਰੋਕਾਰ ਹੈ, ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਦੁਖ ਦਰਦ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ, ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਗਹਿਰੀ ਸ਼ਿਦਤ ਨਾਲ ਚਿਤਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ
ਨੂੰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਇਹ ਨਜ਼ਰੀਆ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਦੀ
ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਗਨ ਵਰਗੀ ਇਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਜੰਪ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਉਸ
ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਰੈਸ਼ਨੇਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਥੇਰੀ ਚਰਚਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਬੇਹਤਰ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਹੁਣ
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਪਿਆਰ ਦੀ ਇਸ ਲੀਲਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖੁਦ ਕੀ
ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।70ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ‘ਫੋਰਸ ਆਫ਼ ਸਰਕਮਸਟੈਂਸਿਜ਼‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਆਪ ਦੀਆਂ
ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 133 ਉੱਪਰ ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ (ਬੇਲੋੜੇ ਦੁਹਰਾਅ ਲਈ ਪਾਠਕ
ਮੁਆਫ ਕਰਨ):
“ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਜ ਤੋਂ 15-20 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਦ ਮੈਂਡਾਰਨਿਜ਼‘ ਨਾਂ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ
ਉਹ ‘ਪਰਾਈਮ ਆਫ਼ ਲਾਈਫ਼‘ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਕੋਈ ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ ਪੂਰਨ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਨੋ ਫਿਰ ਵੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ
ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ‘ਆਇਰਨ ਇਨ ਦ ਸੋਲ‘ ਦੇ ਹਾਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।”
ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਨੈਲਸਨ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਡਾਇਲੈਕਟਿਕਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ
ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ, ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਆਪਦੀ ਤਰਜ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀ
ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੁਨੌਤੀਪੂਰਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੁੱਦਾ ਉਹ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਠਾਉਂਦੀ
ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਲਾਂ ਕਿਸੇ ਪੈਗੰਬਰ, ਮਿੱਤਰ ਜਾਂ ਅਕੀਦੇ ਵੱਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਦੀ
ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ/ਨਿੱਜੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵਿਚਾਲੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਤੁੰਲਨ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਜੇ ਇਸਦਾ
ਜਵਾਬ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਕੀਮਤ ਤਾਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ:
“ਮੁਕੰਮਲ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ; ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ ਤਸੱਵਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਅਕਸਰ
ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਯੁੱਗਾਂ ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਆਦਰਸ਼ ‘ਤੇ
ਨਿਭਣ ਦਾ ਤਹੱਈਆ ਜੋ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅੰਤਹਕਿਰਨ ਅਕਸਰ ਹੀ ਬਦਰੰਗ ਕਿਤਨੀ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ- ਇਹ ਵੀ ਬੜੀ ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤ ਹੈ।ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਮਾਨਵੀ
ਸਮਾਜਾਂ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਮਰਦ ਅਕਸਰ ਹੀ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਲੈ
ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਔਰਤ ਉੱਪਰ ਕਥਿਤ ਸਭਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਮ ਘੋਟੂ
ਬੰਧਨ ਲਾਗੂ ਰਹੇ ਹਨ। ਔਰਤ ਨੂੰ ਆਪਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਉਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਸੀ। ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਔਰਤ ਜਦੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਨ ਕਟੀ ਤਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਰਹੀ
ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਵੈਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ
ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਹਿੱਸਾ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਦੀ ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ
ਜਾਨਲੇਵਾ ਬੋਰੀਅਤ ‘ਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ।
ਸਿਮੋਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦੋਹਰੇ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਹੁਣ ਮਨਜ਼ੂਰ
ਨਹੀਂ।ਔਰਤ ਨੇ ਆਪਦਾ ਸਾਥੀ ਆਪ ਚੁਣਨ ਦੀ ਆਜਾਦੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ।ਪਰ ਇਹ ਕੈਸੀ ਆਜਾਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖਾਈਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਨਿਹਤ ਹਨ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਹੀ
ਤਾਂ ਨੈਲਸਨ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਉਸਦੇ ਐਡਵੈਂਚਰ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ ਕੀ ਸ਼ੈਅ-ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਦਾ ਇਹ ਕੋਈ ਅਤਿ ਕੀਮਤੀ ਅਹਿਮ ਧੁਰਾ ਹੈ।
ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਪਾਰਗਾਮੀ, ਉਦਾਤ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਛੋਹਣ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ
ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਚਾਹਤ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਚਾਹਤ ਉਹ ਕਰਦਾ ਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ
ਹਾਰੇਗਾ ਪਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜਦ ਤੱਕ ਇਨਸਾਨ ਜਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ। ਮਸਲਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ
ਹੁਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਚਾਹਤ ‘ਤੇ ਮਰਦ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰੀ ਸੀ- ਪ੍ਰੰਤੂ
ਸਿਮੋਂ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ
ਕਰਨਾ। ਕੀਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ‘ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਔਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਰਾਥਨਾ
ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ‘ਤੇ ਵੀ ਮਨਾਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਔਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁਣ
ਤੱਕ ਚਲੇ ਆਏ ਗ਼ਲਤ ਰਵੀਏ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਭਲਾ ਕੀ ਹੈ? ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹਦਾ ਗੁਜ਼ਰ ਵੀ ਹੈ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਹ
ਕਿੰਝ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਵੈਮਾਨ ਨੂੰ ਆਂਚ ਵੀ ਨਾ ਆਵੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ
ਇਹ ਉਹ ਮੁੱਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸਾਡੀ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਹੋਣਹਾਰ ਅਤੇ ਪਿਆਰੀ ਭੈਣ
ਨੇ ਵੀ ਹਾਰ ਖਾ ਜਾਣੀ ਹੈ।
‘ਫੋਰਸ ਆਫ਼ ਸਰਕਮਸਟੈਂਸਿਜ਼‘ ਵਿੱਚ ਸਿਮੋਂ ਇਸੇ ਹਾਰ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਹੱਥ ਖੜੇ ਕਰ ਕੇ ਦੋ ਟੁੱਕ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ:
“ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਦਾ ਸਾਡਾ ਆਪਦਾ ਅਨੁਬੰਧ ਸੀ ਅਸੀਂ
ਆਪਦੇ ਪਸੰਦ ਦੇ ਹੋਰ ਮਰਦਾਂ -ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਕੰਟਿੰਜੈਂਟ ਪਿਆਰ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਨ ਲਈ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰ
ਸਾਂ ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸੰਬੰਧ ਸਾਡੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਨੁਬੰਧ ਨੂੰ ਅੰਡਰਮਾਈਨ ਨਾ ਕਰਨ।”
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਪੰਨਾ 134 ‘ਤੇ ਸਿਮੋਂ ਸੋਚਦੀ ਹੈ, “ ਚਲੋ ਮੰਨਿਆਂ ਕਿ
ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਸਰੀਰਕ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ ਆਪਸੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਣ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਝੰਜਟ ਵਿੱਚ ਪਏ ਬਗ਼ੈਰ ਘੜੀ ਪਲ ਦਾ ‘ਸੁਖ‘ ਮਾਨਣ ਲਈ ਕੋਈ ਖੁੱਲਾ ਅਹਿਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ
ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਤਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉੱਤਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤੋਂ ਪਾਰ
ਪਾਉਣ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਸ ਕਿਸਮ
ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮੁੱਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ; ਜੂਝ ਮਰਨ ਵਾਲੀ
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਾਉਣੈ-ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੋਖਮ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਇਹੋ ਉਹਦੀ ਲੋਚਾ ਹੈ!”
ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਹਰ ਵਲੀ, ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕ ਇਸੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੁੱਦੇ
ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਂ ਜੂਝਦਾ ਚਲਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥ ਕੀ ਹਨ-ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਕੀ
ਥਾਂ ਹੈ; ਆਦਮੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਬਣ ਕੇ ਕਿੰਝ ਜੀਵੇ?
ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਜੂਝਦੀ ਰਹੀ
ਅਤੇ ਇਸੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਪੈਂਤੜੇ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਕਟਹਿਰੇ
ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਭੁੱਲਰ ਭਾਜੀ ਨਜਿੱਠ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਹੀਰ, ਵਲੀ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ,
ਬੀਂਗ ਐਂਡ ਨਥਿੰਗਨੈਸ ਵਰਗੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਆਪਦੀ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ
ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਪਾਰਗਾਮੀ ਉੱਦਾਤ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਛੋਹਣ ਦੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਹੀ ਤਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਨੈਲਸਨ ਅਲੈਗਰਨ ਵੱਲ ਵੀ ਸਿਮੋਂ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮਿਰਗ
ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵਸ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ- ਵਰਨਾ ਪੈੋਰਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਕਾਲ ਪਿਆ ਹੈ?
ਸੋ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ/ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਅਹਿਦ ਤਾਂ ਸਹੀ
ਹੈ।ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਨਿੱਘ ਵੀ ਹੈ; ਬੰਧਨ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੁਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਕੰਟਿਜੈਂਟ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਤਹਿਤ ਤੀਸਰੀ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ‘ਪਰਿਵਾਰ‘ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ
ਔਰਤਾਂ-ਮਰਦਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ‘ਤੇ ਜੋ ਭਾਣੇ ਵਾਪਰਨੇ ਸਨ-ਉਸ ਖਲਲ
ਨੂੰ ਕਿੰਝ ਨਜਿੱਠਣਾ ਹੈ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ ਕਿੰਝ ਦੇਣਾ
ਹੈ? ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਮੁੱਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਦੋਸਤੀ ਤਾਂ ਸਦਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਰਹੀ।ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿੰਗੇ ਟੇਢੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਜਾਂ ਮਰਦ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਬਣੇ- ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਰਿਹਾ। ਪਰ
ਕਦੀ ਕਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਉਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੋਸਤ
ਕੰਟੀਜਿੰਟ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰਲੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ।
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੀ ਉਸ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਸ਼ੀ ਕੇਮ ਟੂ ਸਟੇਅ‘ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ
ਫਿਰ ‘ਪਰਾਈਮ ਆਫ਼ ਲਾਇਫ਼‘ ਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਓਲਗਾ ਅਤੇ ਸਰਕਲ ਦੇ ਹੋਰ
ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰਤ ਚਰਚਾ ਕਰ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੀ
ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਵੇਖੋ- ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੱਲ ਉਸਤੋਂ ਬਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਹਾਰ
ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਹਾਰ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੀ ਉਹ ‘ਫੋਰਸ ਆਫ਼ ਸਰਕਮਸਟੈਂਸਿਜ਼‘ ਵਿੱਚ ਕਰ
ਰਹੀ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 135 ‘ਤੇ ਉਸਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
“ਮੈਂ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਤਾਂ ਗਈ ਹਾਂ। ਅਲੈਗਰਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਖੁਦ ਵੀ
ਉੱਡ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਣ ਲਈ ਜਾਨ ਨਿਕਲੀ ਪਈ ਹੈ ਪਰ ਵਿਛੜਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕੀ ਬਣੇਗਾ।” ਇਸ
ਪ੍ਰਥਾਏ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:
(ਅਖੇ) ਉਂਝ ਢੰਗ-ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੈਂ ਇੱਕ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਾਂ ਨੂੰ
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮਿਲਕੇ ਵਿਛੜਨ ‘ਤੇ ਇਤਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਕੀ ਅਗਲੀ ਮਿਲਣੀ ਵਿਛੜਣ ਸਮੇਂ
ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ।” ਨੈਲਸਨ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਮਰ ਦੇ ਇਸ ਮੁਕਾਮ
ਉੱਪਰ ਐਸੀ ਵੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਹੈ ਕਿ ਚਲੋ ਇਤਨਾ ਕੁ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ
ਕਬੂਤਰ ਨੂੰ ਬਿੱਲੀ ਦਿੱਸ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲੈਣ ਦੇ ਰੌਂਅ ਵਿੱਚ
ਹੈ।ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 145 ਦੇ ਵਿਵਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਸਥਿਤ ਵਾਬੰਸੀਆ ਐਵੇਨਿਊ ਉਪਰ
ਉਸਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨੈਲਸਨ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਬੇਚੈਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ
ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ‘ਚ ਲੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ
ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ- ਉਸਨੁੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਸੀ।ਤੇ ਜੇ ਉਹ
ਨਾ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਆਪ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਕੇਹੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਤੋਂ ਉਸ ਵੰਚਿਤ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ
ਸੀ।ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਪਾਲਾ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹਰ
ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਪਰਤਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਹੈ। ਪੈਰਿਸ ਨੂੰ ਜਾਂ
ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਛੱਡਣ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਤਸੱਵਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨਾਂ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਪਸੀ ਦੇ
ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਾਰੇ ਅਗਾਊਂ ਹੀ ਦੱਸ ਛੱਡਦੀ। ਵੱਧੋ- ਵੱਧ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਤਨੇ
ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਨਾ ਮਿਲਦਾ- ਤਾਂ ਐਡੀ ਵੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਸੀ।
ਨੈਲਸਨ ਨੇ ਪੂਰੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਰ ਨੁੱਕਰ ਦਿਖਾਉਣੀ ਹੈ;
ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ,ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਦਾਅਵਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਥਾਂਵਾ ‘ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਘੁੰਮਕੇ ਵੀ ਆਉਣਾ ਹੈ। ਉਹ
ਨੈਲਸਨ ਨਾਲ ਹਰ ਪਾਰਟੀ ‘ਚ ਜਾਵੇਗੀ, ਉਸਦੇ ਹਰ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਮੈਕਸੀਕੋ ਦੀ ਸੈਰ
ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੈ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਡਰ ਦੀ ਮਾਰੀ ਆਪਦੀ ਪੈਰਿਸ ਵਾਪਸੀ ਬਾਰੇ ਦਿਨੇ ਜਾਂ ਰਾਤੀਂ- ਉਸ ਕੋਲ
ਉਹ ਉਭਾਸਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 168 ਉੱਪਰ ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
“ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਦੀ ਮੈਂ ਪਹੁੰਚੀ ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਚਾਅ
ਨੂੰ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜ਼ੁਰੱਅਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਅਗਲੇ ਦੋ
ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ‘ਚ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ।ਸੋ ਮੈਕਸੀਕੋ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਮੋਰੇਲੀਆ
ਵੱਲ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਹਿੰਮਤ ਜੁਟਾ ਕੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿ ਹੀ ਦਿੱਤਾ
ਕਿ 14 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।”
“ਓ ਆਲ ਰਾਇਟ, ਉਸਨੇ ਉਸ ਵਕਤ ਬਸ ਇਤਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾ ਨੂੰ ਚਿਤਵਦਿਆਂ
ਮੈਨੂੰ ਮੁਦੱਤਾਂ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਵੀ ਭੈ ਨਾਲ ਕੰਬਾਂ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਕਹਿਰਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਿਆ ਸੀ- ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲੱਗਾ? ਖ਼ੈਰ
ਮੋਰੇਲੀਆ ਅਸੀਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਪ੍ਰਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਸੈਰਾਂ ਵੀ ਕਰਦੇ
ਰਹੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਕਿਸ ਕਦਰ ਵਿੱਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ
ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ। ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਦੱਬਿਆਂ ਘੁੱਟਿਆਂ ਹੀ ਲੰਘੇ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ
ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸੈਂਟਰਲ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਾਂ।ਅਣਮੰਨੇ ਜਿਹੇ ਮਨ ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਕੇਫ਼
ਸੁਸਇਟੀ ਦੇ ਹਾਲ ਅੰਦਰ ਜ਼ੈਜ ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਨ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਪਰ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਲੇ ਚੁੱਪ ਦੀ ਦੀਵਾਰ
ਜਿਹੀ ਜੋ ਉੱਭਰ ਆਈ ਸੀ- ਉਹ ਟੁੱਟ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ; ਟੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਹਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਭਲਕੇ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਚਲੀ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਲ ਕੁ ਲਈ ਚੁੱਪ
ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਣਿਕ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਖ ਦਿਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੁਣੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ
ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਸੇ ਹੀ ਪਲ। ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਸੀ
ਅਤੇ ਮੈਂ ਪਾਣੀਓਂ ਪਾਣੀ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪੰਗਾ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਨੈਲਸਨ ਦਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗ਼ਲਤੀ
ਮੇਰੀ ਸੀ।ਮੈਨੂੰ ਉਸ ‘ਤੇ ਦੋਸ਼ ਧਰਨ ਦਾ ਕਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਅਖਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।ਮੈਨੂੰ ਉਸਨੂੰ
ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ- ਮੇਰਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਕੁਤਾਹੀ ਮੇਰੀ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ।”
ਖੈਰ ਸਿਮੋਂ 14 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਆਈ। ਉਹ ਸੋਚਦੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਨੈਲਸਨ
ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗੀ।
ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 170 ਉੱਪਰ ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ
ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਦੀ।ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਮੰਨ ਲਓ, ਉਸਦਾ ਸਾਰਤਰ ਕੋਲ
ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਉਸ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੈਲਸਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼
ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ? ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ
ਸਕਣਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅਰਥ ਫਰਾਂਸ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪੈਰਿਸ ਨਾਲ ਗਹਿਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ
ਸਨ। ਅਤੇ ਇਹੋ ਹਾਲ ਨੈਲਸਨ ਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਸੌਖਾ ਸਾਹ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ
ਹਸਤੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਿੱਚ ਰਹਿਕੇ ਹੀ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਸੀ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਦਰਾੜ ਤਾਂ ਆ ਗਈ ਪਰ ਉਹ ਟੁੱਟਿਆ ਨਾ।ਨੈਲਸਨ ਪੈਰਿਸ ਆਇਆ। ਉਹ
ਇਕੱਠੇ ਇਟਲੀ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਨ ਵੀ ਗਏ। ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਵੀ
ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਸਿਮੋਂ ਦਾ ਖੁਦ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਨੈਲਸਨ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਾਲ
1951 ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਮੁੜ ਉਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਸਿਮੋਂ ਅਤੇ ਨੈਲਸਨ ਘੁਟੇ ਵਟੇ ਚਲਦੇ ਰਹੇ।
ਆਖੀਰ ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ ਸਮਾਂ ਕੱਟਿਆ ਹੈ।ਬੜੀਆਂ
ਪਿਆਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਹਨ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਵੰਨਸੁਵੰਨੀਆਂ ਥਾਵਾਂ
ਦੀਆਂ।(ਅਖੇ) ਇਤਨਾ ਕੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ
ਅਤੇ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਨੈਲਸਨ ਨੇ ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਤੋੜ ਕੇ ਜਵਾਬ
ਦਿੱਤਾ: “ਮੈਂ ਬਸ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਕਦਾਂ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ...। ਇਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਹੋ ਸਕਦਾ।”
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਸਿਮੋਂ ਇਕਦਮ ਸੁੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਸਭ ਯਾਦਾਂ ਹੜ੍ਹਾਂ
ਵਾਂਗ ਚੇਤਿਆਂ ‘ਚ ਉਮੜ ਆਉਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਸਭ ਅਕਲਾਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚ
ਪੈ ਗਈਆਂ ਹਨ; ਸਭ ਕੀਤਾ ਕਰਾਇਆ ਖੇਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕਦਮ ਬੋਝ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਟੈਕਸੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਿਆਂ, ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ, ਜਹਾਜ ਵਿੱਚ, ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ
ਸਿਨੇਮਾ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਉਸ ਬਸ ਰੋਈ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ
ਇਸ ਕਦਰ ਰੋਣਾ ਤਾਂ ਕਦੀ ਉਸਨੂੰ ਆਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।...ਤੇ ਫਿਰ ਨੈਲਸਨ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ।
ਲਿੰਕਨ ਹੋਟਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਉਹ ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਇਹ ਪੁਛਦਿਆਂ
ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦੀ ਹੈ: “ਕੀ ਸੱਚੀਂ ਸਾਡਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ?” ਉਂਝ ਉਸਦੇ ਦੱਸਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਨੂੰ ਉੱਤਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ।
ਫਿਰ ਵੀ ਨੈਲਸਨ ਦਾ ਆਖਰੀ ਖ਼ਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿਮਂੋ ਨੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 262 ਉਪਰ ਇੰਨ
ਬਿੰਨ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ:
“ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋਇਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ- ਮੈਂ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ
ਖਿੱਲਵਾੜ ਕਰੀ ਜਾਣ ਕਿਉਂ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਭਲੀਂ ਭਾਂਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ
ਤੇਰੀਆਂ ਪਸੰਦਾਂ ਹੋਰ ਹਨ; ਵੱਡਿਆਂ ਦਾਰਸ਼ਿਨਕਾਂ ਨਾਲ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੇਰੀਆਂ
ਪਹਿਲੀਆਂ ਪਸੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਣਾ।ਤੂੰ ਸਾਰਤਰ ਜਾਂ ਪੈਰਿਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ
ਹੈ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਬਥੇਰਾ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਬਰ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਲੇ
ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਵੀ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਔਰਤ ਹੋਵੇ ਜੋ ਮੇਰੀ ਤੇ ਬਸ ਮੇਰੀ
ਹੋਵੇ।ਮੇਰਾ ਵੀ ਆਪਦਾ ਕੋਈ ਘਰ ਘਾਟ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਤ
ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਬੈਠੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਮਹਿਜ਼ ਵਰ੍ਹੇ ਛਿਮਾਹੀ ਕਿਧਰੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਗੇੜਾ
ਮਾਰਨ ਆਉਣਾ ਹੈ- ਮਹਿਜ਼ ਮਨ ਪਰਚਾਵੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ।”
ਸਿਮੋਂ ਉਦਾਸ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਸ ਸ਼ਬਦ ‘ਖ਼ਤਮ‘ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਾਕੀ
ਸਭ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਨਹੀਂ, ਨੈਲਸਨ ਦੀ ਰੰਜਿਸ਼ ਸ਼ਾਇਦ ਇਤਨੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇਗੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦਾ
ਡਰਾਪ ਸੀਨ ਤਾਂ ਅਜੇ ਪੂਰੇ 30 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਵੇਗਾ। ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ
ਮਾਰਗਰੇਟ ਕਰਾਸਲੈਂਡ ਦੀ ਸਿਮੋਨ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 420 ਉੱਪਰ ਜਾਣਾ ਪਾਵੇਗਾ।ਨੈਲਸਨ
ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਪਾਤਰ ਵੱਜੋਂ ਕਿਉਂ ਲਿਆ; ਆਪ
ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੇ
ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਛਪਵਾਇਆ ਹੀ ਕਿਉਂ ਗਿਆ।(ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਉਨ
ਖੁਦ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ)
ਸਾਲ 1981 ‘ਚ ਨੈਲਸਨ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਨ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਉਸਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਦਲੇ
ਅਮਰੀਕਨ ਅਕੈਡਮੀ ਆਫ਼ ਆਰਟ ਐਂਡ ਲੈਟਰਜ਼ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਚੋਣ ਦਾ ਜਸ਼ਨ
ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਦੇ ਘਰ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਲਈ ਦਿਨ ਮਿੱਥ ਲਿਆ।
ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੰਧਿਆ ਤੇ ‘ਦ ਟਾਈਮਜ਼‘ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਜੋ ਇੰਟਰਵਿਊ
ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਈ- ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਮਾਯੂਸੀਆਂ/ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਜ਼ਲਾ
ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ ਉਪਰ ਹੀ ਝਾੜ ਦਿੱਤਾ।ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ
‘ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ‘ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਦੇ ਪਰਖੱਚੇ ਉਡਾਏ।ਫਿਰ ਹਰਾਮਜਾਦੇ ਨੇ ਇਹ ਰਾਕਟ ਦਾਗਿਆ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ
ਪੱਤਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਰੋਕਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ ਤੁਕ।
ਫਿਰ ਉਸ ਹੋਰ ਬਕਾਵਾਸ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕੀਤਾ “ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਕੰਜਰ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ
ਹਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਔਰਤ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਆ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਦਰੋਂ
ਕੁੰਡੀ ਲਾਉਦੀ ਹੈ।(ਅਖੇ) ਇਸ ਔਰਤ ਨੇ ਨਿੱਜੀ ਪੱਤਰ ਛਾਪ ਕੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਦਰਵਾਜਾ ਚੌਪਟ ਖੋਲ
ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਪਬਲਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਹੈ।”
ਇਸ ਬਦਹਵਾਸ ਬਕੜਵਾਹ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਪੋਟਰ ਡਬਲਯੂ.ਜੇ.ਵੈਦਰਗੀ ਤਾਂ
ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂਕਿ ਨੈਲਸਨ ਅਲੈਗਰਨ ਨੇ ਬੈਠਿਆਂ-ਬੈਠਿਆਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਦਾ ਲਈ ‘ਸੁੱਖ‘
ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਜਾਣਾ ਹੈ।
...
ਸਾਡੇ ਆਪਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਮਿੱਥੇ ਏਜੰਡੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ‘ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਮੁਹੱਬਤ‘ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਇਤਨੇ ਕੁ ਵੇਰਵੇ ਉਂਝ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਹੱਬਤਾਂ
ਦੇ ਕੁਲ ਦਿਲਚਸਪ ਕਿੱਸਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੈਂਤੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕਈ ਜਿਲਦਾਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਕਲਾਦ
ਲਾਜ਼ਮੈੱਨ ਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਤੋਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਾਅਦ ਦੀ ਪੀੜੀ ਦੇ ਉੱਘੇ
ਯਹੂਦੀ ਚਿੰਤਕ/ਮਹਾਨ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮੁੱਹਬਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ
ਜਿਹੇ ਵੇਰਵੇ ਦੇ ਲਾਲਚ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।ਆਖਰ ਇਹ ਸਖ਼ਸ਼ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ
ਛੇਵੇਂ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਪਤੀ ਵੱਜੋਂ ਸਾਥ ਰਹਿਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਨੁਬੰਧ ਦੇ ਤਹਿਤ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਦੇ ਅਗਲੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਨੇ ਹਨ।
ਸਿਮੋਂ ਅਤੇ ਲਾਜ਼ਮੈੱਨ ਦੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਿਮੋਂ 44 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੈ
ਜਦੋਂ ਕਿ ਲਾਜ਼ਮੈੱਨ ਨੇ ਉਮਰ ਦਾ 27ਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਅਜੇ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਉਤਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਆਲਮ ਵੀ ਤਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਭ
ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਨੈਲਸਨ ਅਲੈਗਰਨ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਇਤਕਾਦ ਦੀਆਂ ਸਭ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ
ਬਾਵਜੂਦ ਟੁੱਟਕੇ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਰੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਸਿੱਟਾ ਜੋ ਨਿਕਲਿਆ ਉਸਨੇ ਉਸਦੀ ਤੌਬਾ ਕਰਵਾ ਛੱਡੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਾਂ ਨੂੰ
ਇਕੱਲੀ ਬੈਠੀ ਵਾਈਨ ਦਾ ਸਿਪ ਲੈਂਦਿਆਂ ਅਕਸਰ ਹੀ ਅੱਗੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤੀ ਜਾਂ ਮੁਹੱਬਤ
ਦਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਜੋਖ਼ਮ ਨਾ ਸਹੇੜਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਪਰ ਉਹ ਸਿਮੋ ਹੈ- ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ! ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਅਜਿਹੇ ਮਨਹੂਸੀ ਜ਼ਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੋਂ ਰਿਹਾ
ਜਾਣਾ ਹੈ।ਉਹ ‘ਫੋਰਸ ਆਫ਼ ਸਰਕਮਸਟੈਂਸਿਜ਼‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 291 ‘ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਸਤਰ
‘ਤੇ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ 15-20 ਵਰ੍ਹੇ ਲੰਘ ਜਾਣ ਤੋਂ
ਬਾਅਦ ਹਰ ਔਰਤ ਉਸ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਆਪਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ
ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਇਜ਼ਾ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਮ ਉਸਦੇ ਨੇ ਉਮਰ
ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਸਵੀਕਾਰ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅਜੇ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਨਹੀਂ
ਹੈ।”...ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਣਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਹਰ ਹਾਲ ‘ਚ ਵਾਪਰ ਜਾਵੇਗਾ।
ਜੁਲਾਈ ਮਹੀਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਤਫ਼ਰੀਜ਼ ਲਈ ਇਟਲੀ ਦੇ
ਮਿਲਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਜੀਜ਼, ਓਲਗਾ ਦਾ ਪਤੀ ਯੱਕ ਬਸਟ
ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਆਪਦੇ ਰਹਿਨੁਮਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸ਼ੈਪੇਨ
ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ
ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਰਟੀ ਗਈ ਰਾਤ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।ਉੱਥੇ ਚਾਅ-ਚਾਅ
ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੈਪੇਨ ਦਾ ਸੇਵਨ ਜਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਿਮੋਂ ਸਵੇਰੇ ਜ਼ਰਾ ਦੇਰ ਨਾਲ ਜਾਗਦੀ
ਹੈ।ਅਚਾਨਕ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਲ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ
ਦੇਖਣ ਜਾਣ ਲਈ ਤਜਵੀਜ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਮੋਂ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫਿਲਮ ਕਿਹਦੀ ਹੈ। ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ
ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣੀ ਹੈ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ।
ਸਿਮੋਂ ਦੱਸਦੀ ਹੈ:
“ ਮੇਰੇ ਮਨ ‘ਚ ਥੋੜੀ ਝਿਜਕ ਆਈ । ਇਟਲੀ ਦੇ ਟੂਰ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਵਗੇਰਾ ਦਾ ਵੀ ਬਥੇਰਾ ਕੰਮ ਸੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਦਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ। ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਮੰਨ
ਗਈ ਅਤੇ ਬਸਟ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।”
ਪਹਿਰੇ ਦਾ ਅਗਲਾ ਵਾਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹੈ- ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ
ਦੱਸਦੀ ਹੈ :
“ਮੈਂ ਖੁਦ ਬੇਹੱਦ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ; ਮੈਂ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ
ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਚ ਅੱਥਰੂ ਉੱਤਰ ਆਏ। ਚਾਅ ਵੱਸ ਰੋਣਾ ਥੰਮਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
ਪੰਜ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸਿਮੋਂ ਅਤੇ ਸਾਰਤਰ ਕਾਰ ਉੱਪਰ ਮਿਲਾਨ ਵੱਲ ਜਦੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ
ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਸਾਈਡ ਵਾਕ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਜਦੇ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਾਣਾ
ਨਵਾਂ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਹੈ- ਆਈ ਹੈੱਡ ਰੀ ਡਿਸਕਵਰਡ ਮਾਈ ਬਾਡੀ।...ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਰਾਤ
ਡਮੋਡੋਸੋਲਾ ਵਿਖੇ ਕੱਟ ਕੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ
ਕਿਸੇ ਸੁਪਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਂ।ਮਾਨੋ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੰਘੀ ਜਵਾਨੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਪਰਤ ਆਈ
ਹੋਵੇ।”
ਕਲਾਦ ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਯਹੂਦੀ ਮੂਲ ਦਾ ਯੁਵਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਡਾਕਟਰੇਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜੇ ਕੁਝ
ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਸੋਵੀਅਤ
ਯੂਨੀਅਨ ਜਾਂ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੇ
ਮੱਤਭੇਦਾਂ ਕਾਰਣ ਅਲਬੇਅਰ ਕਾਮੂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਕੱਟੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਕੈਂਪ
ਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਮਾਰਸ ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ ਵਰਗਾ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੋਵਾਂ
ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ ‘ਤੇ ਸਾਰਤਰ
ਨਾਲ ਰੁੱਸ ਕੇ ਅਚਾਨਕ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਫ਼ਰਕ ਪੈਣਾ ਹੀ
ਪੈਣਾ ਹੈ- ਆਖਿਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਪੰਨੇ ਉਹ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ
ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਐਸਾ ਹੋਣ-ਹਾਰ ਚਿੰਤਕ ਹੈ ਕਿ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ‘ਚ ਆਉਂਦੇ ਸਾਰ ਮਾਰਲੋ ਪੌਂਟੀ
ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕੰਮ ਉਸ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਲੈਣੇ ਹਨ।ਸਾਲ 1960 ਤੱਕ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਉਦਾਸ ਨਾ ਹੋਣ
ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਟੇਡੀ ਜਿੰਮਵਾਰੀ ਵੀ ਹੁਣ ਉਹ ਹੀ ਨਿਭਾਵੇਗਾ।ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਥੇਰੇ ਕੰਮ
ਹਨ-ਅਖਿਰ ਇੰਨਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ‘ਰੋਡਜ਼ ਟੂ ਫਰੀਡਮ‘ ਤ੍ਰੈਅ ਲੜੀ ਵਾਲੇ ਉਸਦੇ ਨਾਵਲ,
ਰਾਜਸੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਨੇਕ ਨਾਟਕ, ਬਾਦਲੇਅਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ, ਯਾਂ ਜੇਨੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ
ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਝਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ‘ਸੇਂਟ ਜੇਨੇ ਕਮੇਡੀਅਨ ਅਰ
ਮਾਰਟਾਇਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲਾ ਕਰੀਬ ਹਜ਼ਾਰ ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਰਕਸੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ
ਹਮਦਰਦਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੁਸੱਅਤ ਦੇਣ ਲਈ ‘ਕ੍ਰੀਟੀਕ ਆਫ਼ ਦ ਡਾਇਲੈਕਟੀਕਲ ਰੀਜ਼ਨ‘ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ
ਮਹਾਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਇਸੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਰਨੀ ਹੈ।
ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਆਪ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਉਸਦਾ ਛੇਵਾਂ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ‘ਪਤੀ‘ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ
ਇਸੇ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਨਵੇਂ
ਆਬਾਦਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਇੰਤਹਾ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਅਤੇ ਆਪਦੀ ਹੋਂਦ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਰਬਾਂ ਨਾਲ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਲਹੂ ਵੀਟਵੇਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਵੇਹਦਿਆਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨਾਲ
ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਾਰਣ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਭੁਲੇਖੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਪਹਿਲੀ
ਵਾਰ ਆਪ ਦੀਆਂ ਯਹੂਦੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਦੇ ਉਸ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇਗਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ
ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੋ ਵਿਸਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
ਉਹ ਮੂਲ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ‘ਹੌਲੋਕਾਸਟ‘ ਜਾਂ ਨਾਜ਼ੀਆਂ
ਵੱਲੋਂ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੇ ਸਰਵਨਾਸ਼ ਬਾਰੇ ਦਸ ਘੰਟੇ ਲੰਮੀ ਆਪਦੀ ‘ਸ਼ੋਹਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਫ਼ਿਲਮ
ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰੇਗਾ। ਇਜ਼ਰਾਇਲ ਦੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਉਹ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵੀ
ਬਣਾਵੇਗਾ।
ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਬਾਰੇ ‘ਹੌਲੋਕਾਸਟ‘
ਸ਼ਬਦ ਢੁੱਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।‘ਸ਼ੋਆ‘ ਯਹੂਦੀ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਆਪਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮੁਰਾਦ ਕਹਿਰ
ਜਾਂ ਭਿਆਨਕ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਹੈ। ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ‘ਹੌਲੋਕਾਸਟ‘ ਤੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਿਆਂ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਕਿਤੇ ਦਸ ਪਈ- ਉਸ
ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਕੇ ਉਸਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਨਮੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਸੰਜੀਵ ਰੂਪ
ਵਿੱਚ ਆਸ਼ਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਉਸਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਸੁਰ, ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਵਿਰੁੱਧ ਨਫ਼ਰਤ ਉਭਾਰਨ ਦਾ
ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਨਹੀ ਬਲਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਨ;
ਇਨਸਾਨ ਅੰਦਰ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿਉਣ ਦੀ ਲੋਚਾ ਬਾਰੇ ਹੈ।
ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ ਦੇ ‘ਦ ਇਡੀਅਟ‘ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਅਜਿਹੀ ਟੀਸੀ ‘ਤੇ ਖੜਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਜਿਥੋਂ ਇਧਰ
ਉੱਧਰ ਹਿੱਲਣ ਦੀ ਭੋਰਾ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ- ਉੱਥੇ ਖਲੋਤਿਆਂ ਵੀ ਉਹ ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੱਕ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦਾ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣਦੀ ਚਾਹਤ ਕਰੇਗਾ; ਮਰਕੇ ਕਸ਼ਟ
ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁਡਾ ਜਾਣ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ।
ਮਸਲਨ ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅੰਦਰ ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਤਸੀਹਾ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਲਮਨ
ਲੇਵਨਥਾਲ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਯਹੂਦੀ ਮੂਲ ਦੇ ਵਰਕ ਕਮਾਂਡੋ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਸੋਲਮਨ ਗਰਾਡੋਵਸਕੀ
ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਹੈ। ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਖਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿਸਮਾਨੀ
ਤਾਕਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿੰਮੇ ਤਸੀਹਾ ਕੈਪਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਮਰਨ ਵਾਲੇ
ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਗਲੇਸੜ੍ਹੇ ਮਲਬੇ ਨੂੰ ਬਿਲੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੀ
ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਦਾ ਕੰਮ ਲਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਵਗਾਰ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ, ਕੈਂਪ ਗਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਅੱਖ
ਬਚਾਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਨਸਾਨੀ ਨਸਲਾਂ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੱਜੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਦੀਆਂ
ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖ ਲਿਖਕੇ ਕੈਂਪ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਕਿਧਰੇ ਛੁਪਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਖੁਦ ਨਾਜ਼ੀਆ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬਰਬਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੌਰਾਨ
ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲ ‘ਚ ਪਏ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ
ਡੀਸਾਈਫ਼ਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ।
ਸੋਲੋਮਨ ਲੇਵਨਥਾਲ ਨੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਰਚਿਆਂ ਉੱਪਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ
ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਨਰਕ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਬਦਤਰ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ‘ਚ ਉਹ ਭਲਾ ਮਰ ਕਿਉਂ ਨੀ
ਜਾਂਦੇ। ਇਤਨੀ ਗੰਦੀ ਵਗਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਰ ਉਹ ਜੀਵੀ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੁੱਲ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਸਥਾ ‘ਤੇ ਗੌਰ ਕਰੋ।ਲੇਵਨਥਾਲ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸਿਰੇ ਦਾ
ਫਾਹਸ਼ ਅਤੇ ਅਹਿਮਕਾਨਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਵਾਲ ਦਾ ਖੁਦ ਆਪ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਵਾਬ
ਜ਼ਰਾ ਦੇਖੋ:
“ਅਸੀਂ ਯਹੂਦੀ ਹਾਂ, ਤਸੀਹਾ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਹਾਂ। ਮਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਜਾਂ ਭਲਕ ਦੇਣਾ
ਹੈ.. ਤੇ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਸਾਹ ਲੰਮੇਰੇ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਲਾਚ ਖ਼ਾਤਰ ਭਲਾ ਅਜਿਹਾ
ਘਿਨਾਉਣਾ ਕਰਮ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਤਨੀ ਹੁਸੀਨ ਸ਼ੈਅ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ
‘ਤੇ ਜਿਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਆਦਮੀ ਜਿਉਣਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਿਉਂਦਾ
ਹੈ...ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਜਿਉਂ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀ ਹੈ।ਇਸ ਸੋਹਣੀ ਦੁਨੀਆਂ
ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਦਾ ਜਿਉਦੇਂ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ।”
ਦੱਸੋ ਖਾਂ ਭਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ? ਇਹ ਮੌਤ ਅਤੇ ਤਸੀਹਾ ਕੈਂਪਾਂ ਦੀ ਉਸ
ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੰਤ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਨਮੋ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਭਲਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ
ਕਰੀਬ ਅੱਧੀ ਸਦੀਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਰੇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੇ
ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸੰਜ਼ੀਦਗੀ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ
ਆਦਰਸ਼ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਹੈ-ਉਸਦਾ ਇਖਲਾਕੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ
ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਸਟਾਲਿਨ ਅਤੇ ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਜੋ ਕਰਤੂਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ; ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜਿਸ ਵਿਰਾਟ
ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਤੋਹੀਨ ਕੀਤੀ- ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹ, ਸੁਣ, ਜਾਣ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ
ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਯਤਨ ਕਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੇਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਹੇ।
ਕਲਾਦ ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਆਪਦਾ ਰਹਿਨੁਮਾ, ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੀ ਹੈ;
ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਆਪਦੀ ‘ਬੀਵੀ‘, ਮਹਿਬੂਬਾ, ਮਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣ- ਸਬ ਕੁਝ ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ
ਕਿਸੇ ਉੱਘੇ ਜਰਮਨ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਲੰਮੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ‘ਚ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ
ਸਿਮੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮੁਢਲੇ ਆਕਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਹਿਜ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ
ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਪਿਆਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ
ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਸਨ।ਸਿਮੋਂ ਦੀ ‘ਦ ਸੈਕਿੰਡ ਸੈਕਸ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ਦੀ
ਪਹਿਲੀ ਜਿਲਦ ਛਪ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਇਸਦੀ ਉਸਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਤਸੱਲੀ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ
ਨੈਲਸਨ ਅਲੈਗਰਨ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜਿਵੇਂ ਟੁੱਟਿਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਉਸਦਾ ਆਤਮ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ
ਸੀ। ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਉਦਾਸ ਬਹੁਤ ਸੀ।ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਰਣ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਿਕਸ਼ਤ
ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਦਮਾ ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦੀ ਤੇਜੱਸਵੀ
ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਅਕਲ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੁਤਾਸਰ ਸਾਂ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ ਉਦਾਸੀ
ਦਾ ਜੋ ਆਲਮ ਸੀ-ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਹਾਂਟ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣ ਜਾਣ
ਦਾ ਸੱਦਾ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਉਦਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਸਰੋਕਾਰ ਦੀ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਕਈ
ਦਿਨ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ‘ਚ ਕਿਸੇ ‘ਚ ਕੁਝ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਉਹ 17 ਸਾਲ
ਸੀਨੀਅਰ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਮੋਹ ਖੋਰ ਮਾਂ ਵਰਗੀ ਸੀ।...ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਭਾਰੀ
ਬਾਰਿਸ਼ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ।ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ੈਪੇਨ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਗਿਲਾਸ ਪੀਣ ਪਿਛੋਂ ਅਸੀਂ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਕੁਝ
ਵੀ ਨਾ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੁੰ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣ ਲਈ ਆਖ ਦਿੱਤਾ।ਉਠਕੇ ਨਾਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ
ਮੈਥੋਂ ਜਾਇਆ ਹੀ ਨਾ ਗਿਆ।ਉਸਦੇ ਬੈੱਡ ਲਾਗੇ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ ਨੈਲਸਨ ਨਾਲ
ਗ਼ੁਜਾਰੇ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਪਈਆਂ। ਫਿਰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉਠਕੇ
ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਫ਼ਰਸ਼ ‘ਤੇ ਗਲੀਚੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਲੇਟ ਗਿਆ।ਤੜਕੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਜੇ ਉਸਨੂੰ ਮੇਰੇ ‘ਤੇ
ਪਿਆਰ ਆਇਆ ਜਾਂ ਦਇਆ ਦਾ ਕੋਈ ਭਾਵ- ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੈੱਡ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ
ਲਈ ਆਖ ਦਿੱਤਾ। ਬਸ ਹੋਰ ਕਾਸੇ ਦੀ ਦੋਵਾਂ ‘ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦੇ
ਪਿੰਡੇ ਦੀ ਕੰਪਣ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਮੇਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਮੇਰੇ
ਲਈ ਉਹ ਸਵਰਗੀ ਪਲ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੁਸੀਨ ਅਤੇ ਉਦਾਤ ਸਰਮਾਇਆ...ਪਵਿੱਤਰਤਾ
ਦਾ ਅਚੰਭੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਕੋਈ ਐਸਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਿਸਦਾ ਜਲਵਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਮਨ ਮਸਤਕ ਵਿੱਚੋਂ
ਵਿਸਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੀ ਵਿਸਰੇਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸਿਮਰਤੀ ਅੰਦਰ ਸਦਾ
ਮੁੰਦਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਨਗ਼ ਦੇ ਹਾਰ ਜੜਿਆ ਰਹੇਗਾ।
ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸੰਗ
ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ।ਹੁਣ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣਗੇ; ਸਵੇਰੇ ਇਕੱਠੇ ਜਾਗਣਗੇ। ਆਪੋ ਆਪਣਾ
ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਿਆਦਾਤਰ ਅਕਸਰ ਰਹਿਨੁਮਾ ਨਾਲ
ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ‘ਸਾਰਤਰ ਪਰਿਵਾਰ‘ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਲੰਚ ਕਰਿਆ ਕਰਨਗੇ।ਸਿਮੋਂ
ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਆਫਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਦੇ ਡੈਸਕ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗੀ।
ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਖਾਇਆ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਸੰਬੰਧੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਾਡਾ
ਰਹਿਬਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਕਿਸੇ ਸੰਤ ਮਹਾਤਮਾ ਵਰਗਾ। ਬੇਹੱਦ
ਰਹਿਮ ਦਿਲ; ਹਰ ਕਿਸੇ ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਲਈ ਹਰ ਵਕਤ
ਤਤਪਰ।ਕਿਸੇ ਸਵਾਲੀ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਮੈਂਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀ
ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਇਤਨੀ ਸੋਹਣੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਇਨਸਾਨ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦਿੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦੀ
ਅਕਲ ਦਾ ਕੋਈ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਦੀ ਹਰ ਸੋਚ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ, ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ
ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਵਕਤ ਉਹ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਰੂਹ ਨੂੰ
ਰੱਜ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ।”
ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ ਦੀਆਂ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਠਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਪੜ੍ਹਨ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਇਮਰੋਜ਼ ਵਾਲੀ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ 43 ਉੱਪਰ ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ:
“ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਪਿਛੋਂ ਕੇ-25 ਹੌਜ਼ ਖ਼ਾਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਦਾਂ ਸਾਂ ਤਾਂ
ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੂਰੇ ਖੁੱਲ
ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਉਦੋਂ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ,ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ ਲਿਖਣ
ਲੱਗ ਪਵਾਂ ।”
ਸਾਡਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦਾ ਸਾਰਤਰ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਏਜੰਡਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਆਪਦੇ ਅਜੀਜ਼ਾ
ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥ ਦਾ ਹੈ।...ਅਤੇ ਜੇਕਰ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ, ਮਿੰਦਰ, ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ,
ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਵਰਗੇ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਸਵਾਸ਼
ਕਿੱਦਾਂ ਨਾ ਕਰੀਏ।
ਕਲਾਦ ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਦੀ ‘ਦ ਪੈਂਟਾਗੋਨੀਅਨ ਹੇਅਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਲੰਮੀ ਜੀਵਨੀ ਜਾਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ
ਪੁਸਤਕ 4-5 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਛਪੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ‘ਰੂਏਂ ਬੋਨਾਪਾਰਟ‘
ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। 4 ਮਾਰਚ 2012 ਨੂੰ ‘ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ‘ ਦੇ ਉੱਘੇ ਰਿਪੋਰਟਰ ਐੱਡ
ਵੂਲੀਆਮੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਲੰਮੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰਤਰ ਸਿਮੋਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ;
ਆਪਦੀ ਯਹੂਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵੱਲ ਪਰਤਣ ਬਾਰੇ; ‘ਸ਼ੋਹਾ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਆਪਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ
ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ
ਪਾਈ ਹੈ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਦਰ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ ਵੱਲ ਵੂਲੀਆਮੀ ਅਤੇ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੀ
ਹੈ।‘ਦ ਗਾਰਡੀਅਨ‘ ਲਈ ਬੋਸਨੀਆ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਦੀ ਕਵਰੇਜ਼ ਵੂਲੀਆਮੀ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਦੁਖਾਂਤ ਦੌਰਾਨ ਮਾਨਵੀ ਵਹਿਸ਼ਤ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਾਲ 1994 ‘ਚ
‘ਸੀਜਨਜ਼ ਇਨ ਹੈੱਲ: ਅੰਡਰਸਟੈਂਡਿੰਗ ਬੋਸਨੀਆਜ਼ ਵਾਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਅਤਿਅੰਤ ਅਹਿਮ
ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।ਦਾਸ ਨੇ 15-20 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬ
ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਪਟਿਆਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਤੇਗਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ, ਧਰਮਜੀਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ
ਅਜ਼ੀਜਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਹਵਾਈ ਸੁਪਨੇ ਸਾਜ਼ਾਂ
ਦੀਆਂ ਜਿੱਦਲ ਭਰਾਂਤੀਆਂ ਦੀ ਸਧਾਰਣ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤ ਕੀ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ-ਉਸ ਨਹਿਸ਼
ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣ ਸਕਣ।
ਐੱਡ ਵੂਲੀਆਮੀ ਕਲਾਦ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਹਰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ
ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ।
ਵੂਲੀਆਮੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਫਰਾਂਜ਼ ਫ਼ਾਨੋਂ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ
ਲਿਖਤਾ ਦੀ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਾਨੋ ਹਰ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ੁਲਮ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ; ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਬਹਾਲੀ
ਖ਼ਾਤਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵੀ ਉਹ ਡਟਕੇ ਮੁਦਈ
ਸੀ।ਉਹ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀਆਂ ਹੱਥੋਂ ਅਲਜ਼ੀਰੀਅਨ ਦੇ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਕੱਟੜ ਹਮਾਇਤੀ
ਸੀ।ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਇਟਲੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰੋਮ ਵਿਖੇ ਉਸਨੂੰ ਉਹਨੇ ਹੀ ਮਿਲਾਇਆ
ਸੀ।।...ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਉਹ ਬੁਹਤ ਹੀ ਹੁੱਬ ਕੇ ਸੁਣਾਉਦਾ ਹੈ।
ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਜਦੋਂ ਫਰਾਂਜ਼ ਫਾਨੋ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਗੱਲ
ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਫਾਨੋ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਹੱਥੋਂ
ਦਰੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਹੀ ਸੁਣੀ ਗਿਆ ਸੀ-ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਆਪਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।ਲਾਂਜ਼ਮੈੱਨ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪਹਿਲੀ
ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਕਦੀ ਆਪਦੀ ਕੋਈ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹਤ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ।
ਲਾਂਜ਼ਮੈਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਧਰੇ ਵੀ
ਨਹੀਂ ਹੈ।ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਇੰਝ ਸਹਿਜ਼ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੈ ਮਾਨੋ ਅਨੇਕਾਂ ਦੁਖਾਤਾਂ ਅਤੇ
ਸੁਖਾਤਾਂ ਨਾਲ ਓਤ ਪੋਤ ਯੋਰਪ ਦੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕੋਈ ਦਰਸ਼ਕ- ਲੰਚ ਦੇ
ਟੇਬਲ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਬਗ਼ੀਚੇ ਹੇਠ ਅਨਾਰ ਦੇ ਪੇੜ ਹੇਠ ਹਰੇ ਘਾਹ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਚਾਹ ਦਾ
ਪਿਆਲਾ ਪੀਂਦਿਆਂ- ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਆਪਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਸਵੈ ਵਿਅੰਗ
ਦੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਤਕੱਲਫ਼ ਦੇ ਸਹਿਵਨ ਹੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
...
ਗੱਲ ਅਸੀਂ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਲਾ ਦਾ
ਵਿਲੱਖਣ ਅਜੂਬਾ ਸੀ- ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਦਾ ਅਤਿਅੰਤ ਸੁੰਦਰ ਮਾਨੋ ਕੋਈ ‘ਤਾਜ
ਮਹੱਲ‘। ਉਸ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਆਪ ਦੇ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂ ਜਾਣਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ।
ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਲੇਖ ਅਤੇ ਆਪਣੀ
ਜੀਵਨੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜਿਲਦਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਦੀਆਂ
ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ-ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬਹਿਸਾਂ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੀ ਕਲਾਸਿਕ ਅਤੇ ਸਭ
ਤੋਂ ਮੁੱਲਵਾਨ ਪੁਸਤਕ ‘ਦ ਸੈਕਿੰਡ ਸੈਕਸ‘ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸਨੇ ਨੈਲਸਨ ਅਲੈਗਰਨ ਨਾਲ ਆਪਦੀ
ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਦੌਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਅਜੋਕੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ
ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਲਹਿਰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਤੋਂ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਬਹੁਤ ਔਰਤਾਂ ਨੇ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਰ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ‘ਦ ਸੈਕਿੰਡ ਸੈਕਸ‘ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜੇ
ਹੀ ਹੈ ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ ਆਉਂਦੀ । ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਉਹ ਸਾਥਣ ਹੈ; ਵੱਡੀ
ਚਿੰਤਕ ਹੈ ਨਿਰਸੰਦੇਹ। ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਰਹਿਨੁਮਾ- ਮੌਲਿਕ
ਚਿੰਤਕ ਮੰਨਦੀ ਰਹੇਗੀ।ਉਹ ਉਸਦੀ ਦੀ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ। ਯੋਰਪੀ ਚਿੰਤਨ ਅੰਦਰ ਰਿਨੇਸਾਂ
ਕਾਲ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਾਇਨਾਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਧਾਰਾ ਨੂੰ
ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਤਾਰਕਿਕ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਉਸਦਾ ਐਲਾਨ ਸੀ ਕਿ ਆਦਮੀ ਆਪ ਦੀ
ਹੋਣੀ ਉੱਪਰੋਂ ਲਿਖਾਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ- ਸਭ ਦੁਖਾਂ ਸੁਖਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ
ਆਪ ਘੜਦਾ ਹੈ।ਸਿਮੋਂ ਇਸੇ ਹੀ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਟੇਕ ਆਫ਼ ਲੈਦਿਆਂ ਐਲਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤ ਆਪਦੀ
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਧੁਰੋਂ ਲਿਖਾਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਉਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ
ਤਾਕਤਵਰ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ- ਛਾਂਗਿਆ ਅਤੇ ਘੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ
ਹੈ- ਐਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਸੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਗੁਲਾਮਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਕਾਲਿਆਂ ਜਾਂ
ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ- ਜਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਦਬੇਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ
ਸਦਾ ਹੀ ਆਪਦੇ ਖੁਦਗ਼ਰਜ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਖ਼ਾਤਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ
ਤੋਂ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਬਣਤ ‘ਚ ਢੇਰ ਅੰਤਰਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਿਹੜਾ ਇਨਸਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ
ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।ਸਿਮੋਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਭਲ਼ਾਂ ਹੋਰ ਕੀਹਨੂੰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਰੋਲਾ
ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਪਿਤਰੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਵਸਤੂਕਰਨ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਔਰਤ ਭੋਗ ਦੀ ਵਸਤੂ ਹੀ ਕਿੰਝ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ- ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਆਏ
ਸਾਰੇ ਹੀ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਹਾਂ ਵਚਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ।
ਸਿਮੋਂ ਆਪਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਬਾਰੇ ਬਣੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਨੂੰ ਨੇਸਤੋ ਨਬੂਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।ਉਹ
ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਗੱਪਾਂ ਕਿੰਨਾਂ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਜੀਆਂ ਹੋਈ ਹਨ। ਪੁਸਤਕ ਦੇ
‘ਮਿੱਥਾਂ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਤੀਸਰੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਉਹ ਯੋਰਪੀਅਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਡੀ.ਐੱਚ. ਲਾਰੈਂਸ,
ਕਦੇਲ, ਬਰੀਤੋਂ, ਸਤਾਂਦਾਲ ਅਤੇ ਔਰੀ ਦਾ ਮੌਨਲੈਂਟ ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਮਹਾਂਰੱਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਦਾ ਗਹਿਨ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਅਤੇ ਉਸਤਰੇ ਦੀ ਧਾਰ ਦੇ ਹਾਰ ਔਰਤ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ
ਜਾਣਤ ਅਤੇ ਊਟ ਪਟਾਂਗ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਪਸਰੇ ਜਹਾਲਤ ਅਤੇ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਆਪਦੇ ਤਰਕ ਦੀ ਨਸ਼ਤਰ ਨਾਲ
ਪਾੜਦੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸ਼ਕਤ ਹਿੱਸਾ ‘ਦ ਫਾਰਮੇਟਿਵ ਯੀਅਰਜ਼‘ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ
ਸਰੋਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਹਾਰ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੌ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪੁਸਤਕ ਹੀ ਮਾਨੋਂ ਔਰਤ
ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਅਲੌਕਿਕ ਲੀਲਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਰਚਿਆ ਕੋਈ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ।
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਤਰ ਦਾ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ
ਬਾਰੇ ‘ਬੀਂਗ ਐਂਡ ਨਥਿੰਗਨੈੱਸ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਜਦੋਂ ਛਪਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ
ਭਾਸ਼ਾ ਔਖੀ ਹੈ; ਸ਼ਾਇਦ ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਵੀ ਹੈ।ਉਸ ਤੋਂ ਜਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆਪਦੀ ਚੜਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ
ਮੁਕਾਮ ‘ਤੇ ਸਿਮੋਂ ‘ਐਥਿਕਸ ਆਫ਼ ਐਂਬਿਗੁਇਟੀ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰਤਰ ਦੇ
ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਜ਼ਰਾ ਸੁਖੈਨ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆ
ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਨ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ, ਆਪਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਢੰਗ ਨਾਲ
ਜਿਊਣ ਅਤੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਰਾਰ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਅਨੇਕ
ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਕਥਾ ਸਭ ਤੋਂ
ਵਧੀਆ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ ਮੂਲ ਦੀ ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਨਾਂ ਦੀ
ਲੇਖਕਾ ਨੇ ‘ਲਾਈਵਜ਼ ਐਂਡ ਲਵਜ਼ ਆਫ਼ ਸਿਮੋਂ ਐਂਡ ਸਾਰਤਰ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਆਪਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ
ਸੁਣਾਈ ਹੈ।ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਫਰਾਂਸ ਵਰਗੇ ‘ਕਥਿਤ‘ ਸਭਿਅਕ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਉਣ
ਖ਼ਾਤਰ ਉਸਨੂੰ ਦਿੱਕਤਾਂ ਕਿੰਝ ਆਈਆਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਖੜੀਆਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰਨੇ
ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅਲਜੀਰੀਅਨ- ਯਹੂਦੀ ਮੂਲ਼ ਦੀ ਔਕਲਿਤ ਅਲ- ਕੇਮ ਸਾਰਤਰ ਨਾਂ ਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ
ਉਸਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਯਾਂ ਪਾਲ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਢਲਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਆਪਦੀ ਗੋਦ ਲਈ ਧੀ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ‘ਕੌਤਿਕ‘ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2008 ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਹੋਣਾ
ਤਾਂ ਇਹ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਮੋਨ ਦੇ ਚਿੰਤਨ; ਉਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾਂ
ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਨਿਰਖਿਆ ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
ਅਤੇ ਅਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਜ਼ੀਦਗੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੋਇਆ ਇਸਦੇ
ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ- ਬਹੁਤ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਰਹਿਬਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖ ਵੱਖ
ਇਤਫ਼ਾਕੀਆ ਮੁਆਸ਼ਕਿਆਂ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਹੀ ਘੁੰਮੀ ਗਏ।
ਇਹ ਲਿਖਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਦੇ ਮਿੱਤਰ ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਨਾਲ ਮਹਿਜ਼ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਅਤੇ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਈ ਵਾਰਤਾਲਾਪ
ਚੇਤੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।ਮੇਰੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਨਾਵਲ ਦੀ ਤਾਕਤਵਰ
ਸ਼ੈਲੀ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਰੋਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਰੋਲਾ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰੋਕਾਰ ‘ਚ ਕੋਈ ਦੇਣ ਹੈ ਸੀ
ਜਾਂ ਨਹੀਂ।
ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਨੇ ਆਪਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਲ
ਕਜ਼ਾਕ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਠਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ
ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਬੰਦਸ਼ਾਂ, ਦਮਘੋਟੂ ਦਕਿਆਨੂਸੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਜਾਂ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿੱਪ ਦੇ
ਕੱਟੜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਯਾਤੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿੱਪ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਰੰਤਰ
ਸੰਗਰਾਮ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਸੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀਆਂ ਸਭ ਸ਼ੇਡਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ
ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ ਮਧਵਰਗੀ ਪਾਖੰਡ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਕੀ ਐਡਿਟ
ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਅਕੀਦਤ ਸੀ ਕਿ ਆਉਣ
ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਕੋਲ ਉਹ ਸਭ ਵੇਰਵੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜਾਵਣ ਜਿਵੇਂ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜੀਵੇ
ਗਏ ਸਨ।
ਰ੍ਹੋਲੀ ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸਮੇਂ ਫਰਾਂਸ ਜਾ ਕੇ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਬੇਹੱਦ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦ ਹੈ
ਕਿ ਔਰਲਿਤ ਅਲ-ਕੈਮ ਸਾਰਤਰ ਦੀਆਂ ਅਣਛਾਪੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ
ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਛੱਡੋ ਕਦੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਹੇਜ਼ਲ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਮਿੱਤਰਾਂ- ਦੋਸਤਾਂ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ
ਬਥੇਰੀਆਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਆਈਆਂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਰਸ਼ਾਨੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਕਿਹੜਾ ਘੱਟ ਆਈਆਂ ਸਨ।...
ਉਹ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜਿਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਕਰਦਿਆਂ ਸਿੱਟੇ ਭੁਗਤਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ
ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ; ਵਧੇਰੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਆਪਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵੀ ਮਿਲੀ।
ਰ੍ਹੋਲੀ ਦੀ ਉਮਰ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ 3-4 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਅਚਾਨਕ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੌ ਗਈ ।ਪਰ ਮਰਨ ਤੋਂ
ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਸਾਰਤਰ ਰੂਪੀ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਪੰਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ‘ਘੁੱਗੀ‘ ਦੇ
ਹਾਰ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਮੌਲਾਣਾ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਮਖੌਲ ਉਡਾਇਆ।ਉਸਦੇ ਦੱਸਣ
ਅਨੁਸਾਰ “ਇਹ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਬੜੀ ਭਾਵਕੁ ਸੀ ਵਿਚਾਰੀ ਸੀ ਵਿਚਾਰੀ ਉਹ ਤਾਂ
ਅਕਸਰ ਹੀ ਰੋ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਅਖੇ ਉਸ ਚੰਗੀ ਰਹਿਣਾ ਸੀ ਜੇ ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਝੱਪੇ ਵਿੱਚ ਨਾ
ਆਉਂਦੀ।”
ਅਜਿਹੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਲੈਦਿਆਂ ਹੀ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ-ਇਮਰੋਜ਼ ਬਾਰੇ
‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਆਪਦੇ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਹੀ ਤਾਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ
ਫਾਹੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਸ ਕੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਿਆ।‘ਹੁਣ‘ ਦੇ ਪੰਨਾ 118 ‘ਤੇ ਪਾਠਕ ਇੱਕ ਵਾਰੀ
ਮੁੜ ਵੇਖਣ:
“ਇਮਰੋਜ਼ ਦੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਨਾ ਲੱਗੀ ਤੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਕਲਾ -ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਨਾ ਹੋਈ
ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੋਕ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਵਿਸਰ ਗਏ।” ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 1929 ‘ਚ ਸਾਰਤਰ
ਨੇ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਦੀ ਹਸਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ
ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ
ਦਿਸਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ।ਸਾਰਤਰ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ
ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਜੇਕਰ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਰਗੀ ਅਤਿ ਜ਼ਹੀਨ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ
ਜਿਸ ਕਾਸੇ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਮਾਲਾਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ- ਹੋਰ ਕਿਹੜਾ ਸਖ਼ਸ਼ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਸੀ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਕੀ
ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਆਫ਼ਰ ਕਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਰਤਾ ਵੀ ਭਰਮ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ
ਸਵੈ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ- ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਮਰਦਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ
ਹਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਿਮਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ- ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਹੈ!”
“ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸਿਰਜਣਾ ਉਸਦੀ ਆਪਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੀ; ਸਾਰਤਰ ਦੇ ਕਦਮ ਨਾਲ
ਕਦਮ ਮਿਲਾਕੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਤੇ ਸੁੱਚੀ
ਕਹਾਣੀ।”
ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
ਅਤੇ ਹਰ ਚੁੱਪ ਦੇ ਵੀ। ਉਸਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ
ਅਕਸਰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਤਸਲ਼ੀਮ ਕਰਨੋ ਨਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਹਿਮੀਅਤ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਸ ਲਈ ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ
ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਵਾਂਗ ਸਾਫ ਸੀ- ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਕਦੀ ਛੁਪਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਜਾਂ ਔਰਤ ਅੱਗੇ ਉਸਦੀ ਔਕਾਤ
ਜਾਂ ਕੰਮਜ਼ੋਰ ਹਾਜਮਾਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਅਗਾਊਂ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ-ਟੁੱਕ ਸੱਚ
ਬੋਲਣ ‘ਚ ਘੁਚੀ ਮਾਰੀ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ- ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਗਲੋਲ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਅੱਗੇ ਸਭ ਨਰਦਾਂ
ਖਿਡਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਕੀ ਇੰਨੀਆਂ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਕੀ ਆਪਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਬੁਨਿਆਦੀ
ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕਮਾਲ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਜੁਰਅੱਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਟੈਬੂ ਤੌੜਨ; ਬੋਸੀਦਾ
ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕੋਡ ਦੀ ਉਲ਼ੰਘਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ ਤਾਂ ਕਹੀ ਜਾਣ- ਰੋਕਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਕਿਆ ਰੁਕਦਾ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਹੈ।”
ਸਾਰਤਰ ਅਤੇ ਸਿਮੋਂ ‘ਤੇ ਲੰਮੀ ਕਿਤਬ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਨੇ
ਸਿਮੋਂ ਦੀ ਬੂਆ ਅਤੇ ਜੂਲਿਤ ਲੀਜ਼ੂਕ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਅਸਤਿਤਵਵਾਦੀ
ਦਰਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਆਪ ਦੀ ਡਾਕਟਰੇਟ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 1976 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ
ਥੀਸਜ਼ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਿਮੋਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਜਦੋਂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ
ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਆਇਆ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿ ਮੇਜਰ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ‘ਹੁਣ‘ ‘ਚ ਛਪੀ
ਇੰਟਟਵਿਊ ਦਾ ਪੰਨਾ 37 ਪੜ੍ਹਦਿਆ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਾ
ਅਤੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੇ ‘ਡੇਰੇ‘ ‘ਤੇ ਪੈਰ ਪਾਉੋਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚਾਹ ਪੀਦਿਆਂ ਆਇਆ
ਹੈ।
ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਡਮ ਰ੍ਹੋਲੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਨੂੰ ਮਿਲਕੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ
ਪੜ੍ਹਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ, ਹੋਰ ਜਾਣਨ ਨੂੰ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਦਿਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ, ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਅੱਤਨਾਮਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ
ਜਿਉਣ ਕਈ ਓੜਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸਿਮੋਂ ਸਾਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ, ਵੱਧ
ਤੋਂ ਵੱਧ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਣ, ਜਾਣ ਹਲੂਣੀ ਮਿਹਨਤ
ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਸਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੈਂਤੜੇ ਲੈਣ, ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਫੁੱਟਵਾਲ ਦੇ ਮੈਚ ਵੇਖਣ ਅਤੇ
ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਨ ਅਤੇ ਸਦਾ ਨਿਹਾਰਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ
ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਪਹਾਰ ਭਲ਼ਾ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ।”
ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇਜ਼ਲ ਰ੍ਹੋਲੀ ਸਿਮੋਂ ਬਾਰੇ ਸਾਰੀਆਂ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿ ਰਹੀ
ਹੈ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਕਜ਼ਾਕ, ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ, ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਭੁੱਲਰ ਹੋਂਰੀ ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਬਾਰੇ
ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣੇ ਹਨ।
ਰ੍ਹੋਲੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਤੇ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘
ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿਤਾ ਹੈ- ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਜਾਣਨ ਜਿਵੇਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਹੋਵੇ।ਪਰ ਸਾਡਾ ਮਨ ਮੁੜ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲਾ ਲੇਖ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇਓਂ ਪੜ੍ਹਨ
ਨੂੰ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੀਅ ‘ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਦੇ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਲਿਹਾਜ ਹੋ ਕੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਲੇਖ
ਪੜਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਬੇਹੱਦ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਘੜ੍ਹਿਆ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਮੋਹ ਭਰਿਆ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਕਟੋਰਾ‘ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਵੇਖਾਗੇ ਕਿ ਇਸ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਦੀ ਇਸ ਅਹਿਮ
ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ‘ਚ ‘ਮੋਹ ਭਰੇ ਕਾਂਸੀ ਦੇ ਕਟੋਰੇ‘ ਦੀ ਨਕਾਸ਼ੀ ਭਲਾਂ ਕਿੰਝ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।ਲੇਖ ਦੀ
ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੈ।ਪਾਠਕ ਜ਼ਰਾ ਆਪ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਣ:
ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ- ਸਭਿਆਚਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕੁਛ ਰਹੀ ਹੈ।‘ਹੈ‘ ਦੀ ਥਾਂ ਰਹੀ ਹੈ
ਇਸ ਕਰਕੇ ਲਿਖਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸਭਾ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ
ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਇਸ ਇਕੱਲੀ ਗੱਲ ਕਾਰਨ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਇਕੱਠ ਬੇਰੌਣਕੇ
ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
...
ਤਰਕਹੀਣ ਨਾਰੀਵਾਦ ਤਿਆਗਣ ਮਗਰੋਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੱਜੋਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋ ਗਿਆ। ਜ਼ਜਬਿਆਂ
ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਤੀਬਰ ਵੇਗ।ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਤਦ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ
ਕਰਦੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੁਰ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੇ।...ਉਹ ਰਿਸ਼ਤੇ ਪਿਆਰ
ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ , ਖ਼ੌਫ਼ ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮਮਤਾ ਦੇ- ਦੀ ਜ਼ਜਬਾਤੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ
ਉੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੱਖ ਰਖਾ ਦੇ ਹੰਢਾਉਦੀ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਲਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ ਉਸ ਸੀ ਅਪਨੱਤ ਦਿਖਾਉਣ- ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕਲਾ। ਉਹ
ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਨੇੜਤਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਦੀ ਕਿ ਸੁਨਣ ਵਾਲਾ ਮਗਰੋਂ ਦੁਬਿਧਾ ‘ਚ ਪਿਆ ਰਹਿ
ਜਾਂਦਾ...। ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸ ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ
ਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਹੌਜ਼ ਖ਼ਾਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਉਚੀ ਐਸੀ ਅਟਾਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ
ਸਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭੋਜ ਦਾ
ਕਾਰਡ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਪਰ ਉਸਦੀ ਉੱਚੀ ਅਟਾਰੀ ‘ਚ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਕਾਰਡ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਾ ਔਖਾ।
ਫਿਰ ਵੀ ਆਪ ਦੀ ਅਟਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮ ‘ਚ ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਉਹ ਮਿਲ
ਪਵੇ ਤਾਂ ਜਲਵਾ ਉਸਦਾ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਚ ਹੀ ਵੇਖੋ:
“ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਬਖੇਰਦੀ ਹੋਈ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ ਕਿ ਹਾਲ ਪੁੱਛਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਖੀ ਨਾਲ
ਲਾਉਂਦੀ ਉਹਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲਾ ਫ਼ੋਨ ਅਤੇ ਦਰਬਾਨ ਤੁਹਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧੋਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਦੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਅਜੀਤ ਕੌਰ।”
ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕਮਾਈ ਬਾਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ
ਰਾਇ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਵੀ ਕੋਈ ਅਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ‘ਕਾਵਾਂ ਰੋਲੀ‘ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣਾ
ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਤਰਜ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹੈ।ਸਾਨੂੰ ਅਜੀਤ
ਕੌਰ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਫਰੋਲਾ ਫਰਾਲੀ ਚੰਗੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਪਰ ਮਨ ਅੰਦਰ ਇਸ ਕਿਸਮ
ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਏ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿ ਸਿਮੋਂ ਜਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਵੀ ਕਦੀ ਆਪ ਦੇ
ਦਰਾਂ ਮੂਹਰੇ ਦਰਬਾਨ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਸਨ?
ਰਹੀ ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ‘ਨਰੜ‘ ਵਿਆਹਾਂ ‘ਬਾਰੇ ਦੋਵਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਗੱਲ ਅਜੀਤ
ਕੌਰ ਨੇ ਵੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ। ਦੋ ਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਨਾ
ਨਿਭਣ ‘ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਤਲਾਕ ਲੈ ਲਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੱਖ ਵੀ ਅਲੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਪਰ
ਨਿੱਜੀ ਚੇਤਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ
ਬਿਨਾਂ ਰਿਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।
ਸਾਲ 1970 ਦੇ ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰੇ ਅਤੇ ਹੋਣਹਾਰ ਉਸਤਾਦ ਸੁਰਿੰਦਰ
ਸਿੰਘ ਚਾਹਲ ਨੇ ‘ਅਕਸ‘ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਵਲਾ ਦੇ ਰਸੂਖ਼ ਨਾਲ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ
ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਰੂਪੀ ਟਰੇਡ‘ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਭੁੱਲਰ
ਸਾਹਿਬ ਦੇ ‘ਉਸਤਤ ਗਾਇਨ‘ ਨਾਲੋਂ ਜਮਾ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਸੀ।ਜਲੰਧਰ ਕਾਲਜ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਬੀ.ਏ
ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਦਾਸ ਆਪਣੇ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਉਸਤਾਦ ਸੁਰਿੰਦਰ ਚਾਹਲ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ
ਚਾਵਲਾ ਸਾਹਿਬ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਦਾਸ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ
ਤਲਾਕ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੇਵ ਦੀ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।ਇਸ
ਮੌਤ ਲਈ ਅਸੀਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ‘ਤੇ ਊਂਜ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਹਮਾਕਤ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ।ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ
ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਅਸੀਂ ਸੁਨਾਉਣੀ ਹੈ ਉਹ ਹੋਰ ਹੈ- ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿੱਤੇ
ਵੱਜੋਂ ਡਾਕਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਚਾਵਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲੋਨੀ ਦੇ ਲੋਕ
ਉਸਦੀ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਹਾਰ ਇੱਜਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਸਦੇ ਯਾਦਗਾਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਉਗਰਾਹੀ ਕਰਨ
ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ।ਸਾਨੂੰ ਕੱਖ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਯਾਦਗਾਰ ਉਹ ਬਣੀ ਕਿ ਨਾ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ।ਪਰ ਗੱਲ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 46 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ
ਅਮਰਜੀਤ ਚਾਵਲਾ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਦਾਸ ਨੇ ਖੁਦ ਸੁਣੀ ਸੀ ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਕੌਣ ਗ਼ਲਤ ਸੀ ਤੇ ਕੌਣ ਠੀਕ- ਇਸਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ- ਕੌਣ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬਸ ਫਰਾਂਜ਼ ਕਾਫਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਕਥਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਯਾਦ ਆਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਧਿਰ ਬਣੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ
ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੱਖ ਕੀ ਸਮਝੇਗਾ; ਅਤੇ ਕੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਧਿਰ ਹੀ ਬਣ ਗਏ ਤਾਂ
ਫਿਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਾਹਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜੋ ਜਗਤ ਕਾਦਰ ਨੇ ਐਤਕਾਂ ਦੀ ਵਾਰ ਰਚਿਆ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਹੀ
ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਸ ਝਲਕਾਰਾ ਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਹੋ ਹੀ ਤਾਂ ਮੁੱਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦੌਰ ਦੇ ਆਪਦੇ ‘ਨੋ
ਐਗ਼ਜ਼ਿਟ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੇ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਲ ਡਰਾਮੇ ਵਿੱਚ ਡੀਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਆਦਮੀ ਦੇ
ਪਸੀਨੇ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਦ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ‘ਇਹੁ
ਜਨਮੁ ਤੁਮਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ ਨੁਮਾ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਇਤਨੇ ਗੜਕੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਜਹਾਦੀ
ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਸ ਧਾਰ ਤੋਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਬਚ ਗਈ ਹੈ?
ਚਲੋ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ‘ਮੋਹ ਭਰਿਆ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਕਟੋਰਾ‘ ਅਸੀਂ ਵੀ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਪ੍ਰੰਤੂ
ਬਾਬੇ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਦੇ ‘ਕੌਤਿਕਾਂ‘‘ਤੇ ਇਸ
ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਬਾਗੋ-ਬਾਗ ਹਨ।‘ਡਾਕਟਰ ਪਲਟਾ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ‘ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਸੁੰਦਰ ਹੈ; ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਉੱਤਮਤਾ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ।ਗਾਰਗੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਇਲਤਾਂ- ਜੋ
ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਅਜਿਹੇ ਮਮਤਾ ਭਰੇ
ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਨਾਇਕ ‘ਤੇ ਬਦੋਬਦੀ ਹੀ ਮੋਹ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਮਸਲਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਯਾਰੀ
ਹੈ।ਧੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ‘ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਭੁੱਲਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਗਾਰਗੀ ਆਪਣੇ ਇੱਲਤੀ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਛੇੜਨੋਂ ਨਹੀ ਹੱਟਦਾ ਕਿ ਇਹ ਭੁੱਲਰ ਕੌਣ ਪਰਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਤਾਂ ਕਦੀ ਡਿੱਠਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।...ਤੇ
ਫਿਰ ਧੀਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ (ਪਾਠਕ ਮੋਹ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖਣ):
“ਲਾਲਾ,ਲਾਲਾ ਹੱਟ ਯਧਖਤੀਆਂ ਕਰਨੋਂ! ਜਾਣਦਾ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਭੁੱਲਰ ਨੂੰ? ਭੁੱਲਰ ਜਿਹੜਾ ਤੇਰੇ
ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਐ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦੈ... ਜੀਹਨੂੰ ਤੂੰ ਪੰਜਾਹ ਵਾਰੀ ਮਿਲਐਂ। ਹੁਣ ਸਮਝ ਗਿਆਂ?
ਯਾਦ ਰੱਖੀਂ ਹੁਣ, ਭੁੱਲਰ ਕੌਣ ਐ।ਜੇ ਫਿਰ ਇਹ ਚਬਰੀਕੀ ਕੀਤੀ ਲਾਲਾ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਹੇਠਾਂ
ਸਿੱਟ ਕੇ ਕੰਨ ਉੱਤੇ ਗੋਡਾ ਫੇਰੂੰ।”
ਧੀਰ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਸਨ ਹੀ ਸਾਦਗੀ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਮੂਰਤ- ਇਹ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਰਗੀ ਦੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਛੇੜ ਛਾੜ ਬਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਬਿਆਂ ਇਤਨਾ ‘ਮੋਹਕਮ‘ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ
ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੋਲਾ ਭਾਲਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡਕੇ ਅਸੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ‘ਚ ਬਾਹਲੇ ਲੋਕ
ਜਿਸਨੂੰ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀ ਰਾਇ ਸਦਾ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਰਮਜੀਤ ਭਰਾ
ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਵਸ ‘ਮਦਾਮ ਬਾਵਰੀ‘
‘ਲੇਡੀ ਚੈਟਰਲੀਜ਼ ਲਵਰ‘ ਵਾਲੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸਾਂ ਸਦਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਮੁਕੱਦਸ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤਾਂ ਮੰਨਿਆਂ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਗਾਰਗੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ‘ਨੰਗੀ ਤਿਕੋਨ‘ ਤਾਂ
ਸਿਰੇ ਦਾ ਬਦਜ਼ੌਕ ‘ਸਕੈਂਡਲ‘ ਸੀ। ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਕਿਸੇ ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕਾ, ਜੋ ਕਿ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਥਿਏਟਰ ਆਰਟਿਸਟ ਵੀ ਸੀ,ਜਿਸ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮੁੱਖੀ ਬਣ
ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਵੀ ਸਨ-ਬਾਰੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਾਬੇ ‘ਬਾਣੀ‘
ਨੇ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ- ਚੇਤੇ ਕਰਿਆਂ ਹੁਣ ਵੀ ਸੰਗ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲੋਂ
ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਈ -ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਹਨ- ਐਡੀ ਆਖਰ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ
ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਕਥਿਤ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵੱਜੋਂ ਜੋ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ
ਅਤੇ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਹੀ ਲਿਆ ਹੈ।ਸਮਝ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ
‘ਨੰਗੀ ਤ੍ਰਿਕੌਣ‘ ਵਿੱਚ ਜਿਤਰਾਂ ਦੇ ‘ਕੌਤਕ‘ ਬਾਬਾ ‘ਬਾਣੀ‘ ਕਰਦਾ ਹੈ- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ
ਲੈਣ ਪਿਛੋਂ ਮਨੂੰ ਅਤੇ ਜੰਨਤ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਕਹਾਣੀ ਹੀ
ਅਲੱਗ ਹੈ। ‘ਹੁਣ‘ ਦੇ ਅੰਕ 24 ਦੇ ਪੰਨਾ 126 ਉੱਪਰ ‘ਡਾਕਟਰ ਪਲਟਾ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ‘ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮਨੂੰ ਅਤੇ ਜੰਨਤ- ਦੋਵਾਂ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਪ ਦੀ ਅਰਥੀ ਉੱਪਰ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ
ਫੁੱਲ ਚੜਾਉਂਦਿਆਂ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ:-ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ ਕਿ ਬਾਬੇ ਬਾਬਾ ‘ਬਾਣੀ‘ ਬਾਣੀ ਉੱਪਰ
ਮਿਹਰਵਾਨ ਕਿਤਨੇ ਹਨ:
“ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਦਿਖਾਵਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਵੈ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਪੁਰਖ਼ਲੂਸ ਤੇ ਨਿੱਘਾ
ਮਨੁੱਖ ਸੀ। ਬੋਲੀ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ‘ਤੇ ਕਲਮ ਦਾ ਧਨੀ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਦਿਖਾਵੇ ਤੇ ਯਤਨ
ਉਸਦੀ ਸਾਹਿਤਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਦੇਣ ਸਾਹਮਣੇ ਤੁੱਛ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।”
ਕੋਈ ਰੋਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ । ਇਹੋ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲ
ਕਜ਼ਾਕ ਅਤੇ ਸਿੱਧੂ ਦਮਦਮੀ ਹੋਰੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ
ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਭਰਣ ਲਈ ਬਥੇਰੀ ਵਾਹ ਲਾਈ। ਉਸਦੇ ਵੀ ਬਥੇਰੇ
ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਹਨ ‘ਚ
ਪੂਰਬੀ ਯੋਰਪ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਰਹੀ ਲੜਕੀ ਡਾਕਾਂ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ
ਮਿੱਤਰ ਕੋਮਾਰਕ ਦੇ ਇੰਤਹਾਈ ਦਰਦ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ‘ਦੋ ਬਾਰੀਆਂ‘ ਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਭਰ ਆਈ ਹੈ।
ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਨਾਇਕ ਕੋਮਾਰਕ ਡਾਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ:
“ਉਹ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਮ ਏ ਨਾ...”
ਕਿਹੜੀ? ਮੋਇਆਂ ਦੀ ਕਬਰ ਉੱਤੇ ਛੁਰੀ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ?”
‘ਉਹੀਓਂ‘
“ਹਾਂ”
“ਇਹ ਬੜੇ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ
ਕੁਝ ਮੂੰਹ ਨਿਖਰ ਰਿਹਾ ਸੀ...”
“ਸੋ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਇਸੇ ਦੀ ਦੇਣ ਏ”
“ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਇਸੇ ਦੀ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਲਿਖੀ ਤਾਂ ਇਹਦੀ ਨਾ
ਰਹੀ।“”
“ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ?”
“ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਬਗ਼ਾਵਤ ਹੀ ਆਪਣੇ ਬੋਲਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਇਮ ਨਾ ਰਹੀ। ਜਿਹੜਾ ਹਥਿਆਰ ਇਹਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ
ਫੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਹੀ ਫਿਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਫੜ੍ਹਨਾ ਪੈ ਗਿਆ...ਡਾਕਾਂ”
“ਹਾਂ”
“ਤੇਰਾ ਬਾਪ ਇਕ ਅਮੀਰ ਤਜਾਰਤੀ ਸੀ ਨਾ?”
“ਹਾਂ”
“ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਏਸ ਲਈ ਮਰਵਾਇਆ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਟੋਏ ਟਿੱਬੇ ਨਾ ਰਹਿਣ, ਪਰ ਪਿਛੋਂ
ਜੇ ਨਵੇਂ ਟੋਏ ਟਿੱਬੇ ਹੀ ਬਣਾਨੇ ਸਨ...”
ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਸਮਾਜਵਾਦੀ
ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੇਠਲੇ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲੱਖਾਂ ਮਾਵਾਂ, ਧੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀਆਂ
ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦਹਿਸ਼ਤ ਭਰੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ
ਹੈ।‘ਨਾਗਮਣੀ‘ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਚ ਜਦੋਂ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮਨ ‘ਤੇ ਕਈ ਦਿਨ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ
ਆਲਮ ਤਾਰੀ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿ ਮੁੱਦਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ
ਵਿੱਚ ਨੌਰੰਗ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ‘ਮੁਰਕੀਆਂ‘ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠਲੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿਛੋਂ ਮਹਿਸੂਸ
ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਹ ਸਾਡੀ ਰਾਏ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੱਤਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੰਤਿਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਰਾਵਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ
ਹਨ;ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ।ਮਸਲਨ ਸਾਡੀ ਭੈਣ ਸੁਰਿੰਦਰ ਅਤੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਤਰਜ਼ੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖਿਆ ਫ਼ਤਵਾਨੁਮਾ ਨਾਵਲ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੱਲ
ਅਤੇ ਭਰਜਾਈ ਦਲਬੀਰ ਜਿਤਨਾ ਹੀ ਅਤਿਅੰਤ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਟਰਾਂਟੋ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵੱਲ
ਵਾਪਸ ਉਡਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫ਼ੋਨ ਤੋਂ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਨਾਵਲ
ਨੂੰ ਖਰੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਜੇ ਕਹਿ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ
ਬਾਬਿਆਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਰਾ ਵਧੀਕੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ‘ਤੀ-ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਕੱਟ ਕੇ
ਸੁਰਿੰਦਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, “ਭਾਅ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਵਧੀਕੀਆਂ ਘੱਟ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹ
ਤਮਾਸ਼ੇ ਕਰਦੀ ਕਿਤਰਾਂ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ।ਦੱਸੋ ਪਤੀ ਉਸਦਾ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫਿਰ ਵਿਸਕੀ
ਅਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਪੀਣ ਦੀ ਉਸਦੀ ਲਤ ਕਿਧਰੋਂ ਸਹੀ ਸੀ।(ਅਖੇ) ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਸੌਣ ਲੱਗਿਆਂ
‘ਨਾਇਟ ਸੂਟ‘ ਵੱਜੋਂ ਉਹ ਕਦੀ ‘ਘੱਗਰੀ‘ ਜਿਹੀ ਵੀ ਨਾ ਪਾਈ ਕਿ ਨਿਆਣੇ ਨਿੱਕੇ ਕੀ ਆਖਣਗੇ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ‘ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਗਰ ਭਾਗੋਵਾਲ ਦੀ ਜੰਮਪਲ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜਿਲ੍ਹੇ
ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਗਰ ਸਿਰਹਾਲੀ ਦੀ ਜੁੜਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰਜ਼ ਨੱਥੋਂਕੇ ਵਿਖੇ ਉਹ ਵਿਆਹੀ
ਹੋਈ ਹੈ।
ਖੈਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀ ਆਪਦੇ ਭਾਈ ਜਾਂ ਇਸ ਭੈਣ ਨਾਲ ਉੱਕਾ ਹੀ
ਕੋਈ ਸੰਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋਂ ਹੋਰੀਂ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਗੁਣਵਾਨ
ਕਥਾਕਾਰ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰ
ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਧਾ ਹਾਥੀ ਹੀ ਮਾਰ ਲਿਆ।‘ਜੈਤੋਂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ।
ਸਾਡੀ ਜਾਚੇ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਹਾਥੀ ਨਹੀਂ ਪਾੜਿਆ ਬਲਕਿ ਘੁੱਗੀ ਰਗੜ ਘੱਤੀ ਹੈ।
ਉਪਰਲੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਹੀ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਪ੍ਰੀਤਮ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਪਿਛੋਂ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਦੋ ਮੁੱਖ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਹਨ।ਇਕ ਇਹ ਹੈ
ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਵਿੱਤਰ ਰਹੁ ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰੇਆਮ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਵਰਗੇ ਗੁਰਮੁੱਖ ਪਤੀ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਰਗੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਬਲਦੀ ਦੇ ਬੂਥੇ ਧੱਕਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਅਸੀ
ਇੱਕ ‘ਮੁਕੱਦਮੇ‘ ਨਾਲ ਡੀਲ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਅਸੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ
ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੋੜਵਾਂ ਫ਼ਤਵਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਆਤਮਾ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ-
ਆਪਦੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਕਸਟਾਪੋਜ਼ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਫਰੇਮ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ- ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ ਕਿ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਉਹ ਖੁਦ ਆਪ ਕਰਨ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਵਿਰੁੱਧ ਦੂਸਰਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਉਤਨਾ ਹੀ ਅਹਿਮ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ
ਵਿੱਚ ‘ਤਿੰਨ ਮੌਤਾਂ‘ ਅਤੇ ‘ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮਾਰੇ ਲੇਖੇ‘ ਵਾਲੀ ‘ਫਾਇਲਾਂ‘ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ
ਸੰਗੀਨ ਹਨ।‘ਫ਼ਿਲਹਾਲ‘ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੁਰਬਚਨ ਹੋਰਾਂ ਨੇ
ਹੀ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ: ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ‘ ਉਨਵਾਨ ਹੇਠ ਦਾਇਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਇੱਥੇ
ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਤੱਵ ਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ‘ਸਿਰਮੌਰ‘ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੈ;
ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੱਚ ‘ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇਣੀ ਪਾਉਣੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਕੀ ਹੈ? ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ
ਨੇ ਸੱਚ ਬੋਲਿਆ ਕਿਉਂ ਨਾ? ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਦੀ
ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੈ।
-0-
|
